Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

88-VJETORI I LINDJES SË ETNOLOGUT TË SHQUAR DHE PROFESORIT MARK TIRTA

by

Zymer Ujkan Neziri/

Mark Tirta u lind më 21 maj të vitit 1935 në Orosh të Mirditës, nga e ëma, Mrikë, mbesë e Prengë Pjetër Gjergjit, bajraktar i Kryezezit, Mirditë, dhe i ati, Nikollë, familje me traditë brez pas brezi në Orosh. Marku ka pasur 5 vëllezër: Pjetri, gjeolog; Gjoni, ushtarak, kolonel; Prenga, blegtor; Lleshi, punonjës në rezervat shtetërore; si dhe Ndoi, bujk, që ende jeton. 

Edukimi parauniversitar. – Fëmijërinë e kaloi në Mirditë, ku edhe vijoi mësimet e parafillores te prifti i fshatit, filloren e kreu në vendlindje, kurse Shkollën e Mesme Pedagogjike e kreu në Durrës e Tiranë, më 1957. 

Edukimi universitar. – Kreu studimet e larta në Institutin Pedagogjik, Shkodër, më 1957-1959, Dega e Historisë dhe e Gjuhësisë. Studimet i vazhdoi në Universitetin e Tiranës, më 1959-1961, në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë, Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë. 

Edukimi pasuniversitar. – Gradën Kandidat i shkencave e mori më 1978, me temën ’’Mitologji e besime ndër shqiptarë: dëshmi të shek. XIX deri në vitet ‘70 të shek. XX’’, Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave, Tiranë. 

Në vitin 1983 mori titullin Bashkëpunëtor i vjetër shkencor, me temën ’’Migrime të shqiptarëve të brendshme e të jashtme në vitet ’40 të shek. XIX-vitet ’95 të shek. XX.’’ Instituti i Kulturës Popullore, Akademia e Shkencave, Tiranë. 

Në vitin 1989 mori gradën Doktor i shkencave me temën  ’’Migrime të shqiptarëve të brendshme e të jashtme në vitet ’40 të shek. XIX-vitet ’95 të shek. XX.’’ Instituti i Kulturës Popullore, Akademia e Shkencave, Tiranë. 

Ka titullin Profesor Doktor nga viti 1994, Instituti i Kulturës Popullore, Akademia e Shkencave, Tiranë. Nga viti 2008 është edhe Akademik i Asociuar, kurse Akademik, nga viti 2018, Akademia e Shkencave, Tiranë.

Puna në arsim dhe puna kërkimore shkencore. – Deri në vitin 1968 punoi në arsim, në Mirditë: mësues historie në Orosh (1955-‘57), drejtor shkolle në Shënpal (1961-‘71), inspektor arsimi në Rrëshen (1964-‘67), drejtor shkolle në Rrëshen (1967). 

Më 1968, filloi punën në dhjetor, etnolog, në Degën e Etnografisë të Institutit të 

 Historisë e të Gjuhësisë, Universiteti i Tiranës. Përkundër punës, të cilën e kryente me përkushtim, ka pasur edhe probleme serioze, të natyrës politike, por që kanë përfunduar pa pasoja, me përkrahjen sidomos të Profesor Çabejt. 

Në Institutin e Kulturës Popullore, Akademia e Shkencave, u pranua më 1979, në korrik, etnolog, ku punoi deri në pensionim, më 2008. 

             VEPRIMTARIA KËRKIMORE – SHKENCORE DHE ARSIMORE

                                                           Etnologjia

Etnologjia e përgjithshme. – Një përpjekje shumë e suksesshme e akad. prof. dr. Mark Tirtës, ishte hartimi i tekstit të etnologjisë së përgjithshme për studentët e historisë, të filozofisë dhe të sociologjisë, ku përmend nevojën që edhe në Tiranë të ketë fakultet të etnologjisë ose degë të saj në fakultete. Aty ka shtruar me kujdes objektin e saj, synimet, terminologjinë, lidhjet me shkencat e afërta; fillet e saj, burime lashtësie, të Mesjetës dhe të së sotmes. Ka zbërthyer po ashtu me kujdes të veçantat e teorive dhe të shkollave në etnologjinë e përgjithshme: evolucionizmi, shkolla kulturore-historike, difuzionizmi, funksionalizmi e strukturalizmi. 

Ka paraqitur edhe klasifikimin i popujve, nga aspekti gjuhësor, antropologjik dhe etnokulturor. Libri përmbyllet me çështjen bashkësive primitive dhe me njerëzimin e sotëm, si dhe me etnitë dhe proceset etnike: gjuha, territori, klasat sociale, kultura, vetëdija. 

Një vepër me shumë vlerë, që e nderon autorin për përkushtimin e tij të madh në fushën e etnologjisë dhe një hyrje, siç thotë ai, për të hyrë në të fshehtat e visareve të etnokulturës shqiptare. (Shihni: Etnologjia e Përgjithshme, 2001, Etnologjia e Përgjithshme, 2008). 

Etnologjia e Shqiptarëve. – Edhe një përpjekje e madhe e etnologut Mark Tirta për etnologjinë e shqiptarëve dhe për periodizimin e saj në shtatë pjesë: lashtësia, Mesjeta, periudha osmane, periudha e shtetpashallëqeve shqiptare, periudha e Rilindjes Kombëtare, periudha e Pavarësisë, periudha pas Luftës së Dytë Botërore, me librin Etnologjia e Shqiptarëve (2003, 2006). 

Një pasqyrë e gjatë e me shumë vlerë pason për kërkimet dhe rezultatet e autorëve të etnologjisë së shqiptarëve: J. de Rada, D. D’Istria, H. Tahsini, P. Vasa, S. Frashëri, Sh. Gjeçovi, E. Vlora, M. Frashëri, F. Konica, B. Palaj, Rr. Zojzi, A. Stipçeviq, S. Pupovci, Onuzi, A. Bido, I. Elezi, K. Fashëri, A. Uçi, A. Gjergji, K. Halimi, Q. Haxhihasani, F. Ilia, Ll. Mitrushi, A. Muka, Y. Selimi, R. Sokoli, F. Sulejmani, S. Shkurti, A. Dojaka, K. Ulqini, si dhe J. G. von Hahn, M. Hasluck, B. Nopça, E. Durham, G. Castelleti, E. Cozzi, A. Degrand, E. Durham, N. Todorov, A. Velkov, H. Hequard, S, Villari, M. Shuflaj, P. H. Stahl, J. A. Ducellier etj. 

Autori ka shqyrtime të hollësishme edhe për etnokulturën: funksionet, karakteri etnik, etnointegrues, etnoveçues, etnondërgjegjësues. Historia etnike e shqiptarëve të sotëm, lëvizjet migruese dhe mjediset e banimit, janë tri njësi të mëdha, të trajtuara në hollësi. Tërheq vëmendjen përkushtimi i madh për të paraqitur familjen shqiptare me veçoritë e saja patriarkore, me të zotin e shtëpisë dhe me zonjën  e shtëpisë, deri te ndarja e sendeve të lëvizshme dhe te pleqnia në ndarjen e familjes. 

Pjesë e rëndësishme e studimeve të tij është edhe martesa ndër shqiptarë, nga fejesa, krushqit, nusja, dhëndëri e lindja, si dhe rite të vdekjes; etnopsikologjia dhe kushtet historike të psikës shqiptare, morali besa, harmonia ndërfetare, mikpritja; e drejta dokësore: kuptimi i Kanunit, parimet etnopsikologjike, normat dokësore; mitet e besimet popullore, kultet dhe demonologjia; arti popullor: letërsia popullore, veshja, poçeria, gdhendjet etj. në këtë vepër monumentale në fushën e etnologjisë sonë. ’’Besojmë se me këtë libër përmbushet një mangësi e ndjerë në dijet universitare për etnologjinë e këtij kombi,’’ thotë prof. Tirta. (Shihni: Etnologjia e Shqiptarëve, 2003, Etnologjia e Shqiptarëve,2006)

                                                        E drejta dokësore

Akad. prof. dr. Mark Tirta mbron konstatimin se themelorja për saktësimin e shkallës së zhvillimit të bashkësive njerëzore është mënyra e organizimit shoqëror dhe thekson se Ilirët-Arbërit-Shqiptarët nuk kanë pasur vetëm organizim fisnor, por më tepër kanë pasur bashkësi krahinore; përkrah mendimin e dijetarit A. Buda, ashtu si edhe atë të Rr. Zojzit, I. Elezit, S. Pupovcit, afërsisht edhe të G. Valentinit, S. Vilarit, G. Kasteletit. 

Shtron çështjen e lidhjeve të mirëkuptimit, sipas normave etike-morale dhe të ligjeve detyruese dokësore, që shoqërohen edhe me ndëshkime; konstaton se këto lidhje, norma e ligje detyruese duhet të quhen ‘’E drejta dokësore shqiptare’’, e, që sipas popullit, janë: Kanuni i Maleve, Kanuni i Lekë Dukagjinit etj., deri te Kanuni i Pirit, ku bëjnë pjesë edhe Venomet, Doket, Zakonet, Sullet, Shartet, Adetet etj. 

Mbron unitetin e kësaj të drejte dokësore dhe pohon se ajo është një dhe u nda si shqipja në dialekte e të folme. Pohon se historikisht vërtetohet se ka njëjtësi mbarëshqiptare të dukurive më themelore të së drejtës sonë dokësore, e përmendur edhe nga Straboni, 20 shekuj më parë. Flet për dëshmi të njëjtësisë te ilirët, për qeverisjen me pleqësi, si dhe në vijimësi deri më sot. 

Dallon rolin e madh të Hanit dhe popullarizimin e kësaj të drejte shqiptare në Evropë, pa ndikime të huaja, por me ngjashmëri me të drejtën e lashtë gjermane; bazë për studimin e së drejtës krahasuese dhe të mitologjisë krahasuese indo-evropiane.

Veçon studiuesen E. Durham për besimin e pamatshëm të shqiptarëve në të drejtën dokësore, sepse, sipas saj, Shqiptarët besojnë e respektojnë me shumë ligjet e Lekë Dukagjinit sesa Dhjetë Urdhëresat e Zotit nga Bibla. 

Për studimin e strukturës etike të Kanunit të Lekë Dukagjinit, klasifikimin e dukurive juridike dhe të kategorive etike, zbërthimin e tyre, ndriçim me shembuj konkretë, e quan meritor studiuesin japonez Kazuhiko Jamamoto. Konceptet e Kanunit: Betimi, Besa, Gjaku, Nderi, Miku, Ushqimi, Hakmarrja, i konsideron se janë zbërthime etike me interes shkencor, me përmbajtje psikologjike e sociale në bashkësi. Por, profesor Tirta tërheq vëmendjen se normat kanunore dalin më shumë si tradita morale, kurse ato janë ligje detyruese; se për të vdekurin, ritet e adetet si të ishte ai një qenie hyjnore, nëse nuk kryhen, ai kthehet në fatkeqësi për të afërmit e tij, mirëpo, duhet shtuar se sot ka ndryshime; betimi në Zotin pagan, po, por detyrimet kanë edhe natyrë laike, pra duhet zbërthim pa romantizëm, shton prof. Tirta. 

Shton se e drejta dokësore nuk është mbledhur e tëra, disa njësi nuk janë në përdorim, e autori japonez nuk i ka pasur parasysh; dokësorja dhe tradita e autonomisë krahinore janë të lidhura, madje nga koha nën romakët deri më 395, koha e Bizantit deri në shek. IX, koha bullgare e shek. IX-XIII, koha nën serbët e shek. XIII-XIV; Ora e Zana, gabim janë krahasuar me Djallin dhe Kotodamën japoneze, thotë ai; dyshon në shtresime të njëjta mes popujve të largët, po edhe me kohën e Homerit; e kritikon pse nuk i ka shikuar edhe Hanin, Hekardin, Ipenin, Degrandin, Nopçën, Kocin, Valentinin, Koliqin, Zojzin, Villarin etj., po edhe as të drejtat dokësore: malazeze, serbe, rumune, bullgare, greke. 

Prof. Tirta e kosideron ligjin dokësor një univers, normat e të cilit shfaqeshin deri në fillim të shekullit XX; puna e Gjeçovit dhe popullarizimi i tij në botë i së drejtës dokësore; puna studimore e Zef Valentinit në studimin e së drejtës kanunore shqiptare. 

Ai thotë se e drejta dokësore është dëshmi e aftësive krijuese të shqiptarëve në fushën juridike; rregull dhe braspeshë sociale me veti kombëtare; ligje popullore për t’u vetëqeverisur; njohje për njohjen e mbijetesës në shekuj; njohje për njohjen e lidhjes për mbrojtjen e kulturës etnike; njohje për njohjen e burimeve të energjive për përparim shoqëror dhe kombëtar; rregullim i normave dokësore të bashkëjetesës dhe të marrëdhënieve sociale e pronësore në mes të banorëve. 

Shtron edhe problemin e shtresimeve të reja, që bashkëtojnë me të vjetrat; kode administrative pushtuesish, po edhe kode fetate krishtere dhe të islamit, që studiues të ndryshëm nuk i kanë vërejtur. Bërthama të origjinalitetit i konsideron ato norma juridike, morale, psikologjike, kultike, me burim të lashtë, si arketipe të vetorganizimit të bashkësive me të drejta e detyra krejtësisht të barabarta, nga kryepari e deri vogjlia. Vëren te disa botime, kur kryeparët dalin si autoritete absolute, të veshur me pushtet shtetëror, e duhej të ishin si të parët në mes të të barabartëve, në kuvende, që kanë natyrë tepër demokratike. 

Trajton pabarazinë e femrës dhe mbrojtjen e saj: e drejta e mohuar e trashëgimisë së pronës; e drejta e virgjëreshave për të hyrë në kuvende; në luftë edhe gratë ishin; femra mbrohej me dinjitet nga ligji dokësor; ajo ishte e mbrojtur kudo nga përdhunimi; cënimi i nderit të saj ndëshkohej rëndë, deri në grimje (vrasje); e drejta e ndores së gruas; autoriteti i saj i shenjtëruar, me prejardhje të lashtë; egzogamia dhe koha e lashtë e paganizmit.

Shqyrton edhe ndalesat e veçanta në ligjin dokësor: prona është e shenjtë, e kufiri nuk luhet ashtu si eshtrat e varrit; ndalimi i fyerjeve; respektimi i kufomës së të vrarit; besa e betimi dhe sanksionet e shkeljes; beja mbi gur e ligjit popullor dhe mungesa e shtetit kombëtar.

Në përfundim, profesor Tirta thotë se ligji dokësor është dëshmi e aftësive krijuese në fushën juridike, ka veçori të rralla: barazia, liria, atdhetarizmi, nderi, burrëria, besa, mikpritja, ndihma, ka vlerë etnokulturore për luftë kundër pushtuesve dhe keqbërësve, është pjesë e luftës për mbrojtjen e kulturës etnike, është pjesë e historisë së qytetrimit shqiptar dhe është monument kulture për studiuesit. (Shihni: Etnokultura shqiptare. Ligji dokësor, 2016).

                                                           Mitologjia

Akad. prof. dr. Mark Tirta ka shtruar dhe ka analizuar gjerësisht çështje që kanë të bëjnë me arealin kulturor, sidomos me mitologjinë, me fillimet e besimit, ritet e magjitë, mitin e religjionin, teoritë – evemerizmi, simbolizmi, teoria filologjike dhe teoria natyrore, si dhe kërkime në dy shekujt e fundit në fushën e mitologjisë.

Ka shqyrtuar me përkushtim edhe kultet e natyrës, kultin e gurit, kultin e shpellave, kultin e qenieve mitike dhe të demonëve, kultin e gjarprit. Gjerësisht ka trajtuar edhe kultet e bujqësisë e të blegtorisë, duke përfunduar me ritet kalendarike, kultet në mjeshtëri e zeje dhe për kultin e numrave ndër shqiptarë.

Veçohen analizat e kulteve kozmike: kulti i diellit, kulti i hënës, kulti i yjeve; kultet tokësore: kulti i gurit, kulti shkëmbejve, kulti i shpellave; kulte të jetës familjare: nëna e vatrës, ora e shtëpisë, ora e njeriut; kultet e natyrës: kulti i lisave, kulti i mrizeve, kulti i burimeve, kulti rrugëve, kulti i vendpushimeve, kultet e gjallesave, kulti i bletës, kulti i buklës, kulti i bushit të kënetës, kulti i dhive të egra, kulti i kaprollit, kulti i shqiponjës, kulti i ujkut, kulti i numrave 3,7,9,12,40.

Nga fusha e demonologjisë, ka trajtuar figurat më kryesore të besimeve popullore, qeniet mitike, Zana, Bariu i Shenjtë, Dragoi, Kuçedra, Ora, Gjiganti, Herri, Syqeni, Lugati, Vampiri, Ksheta etj. Ai ka trajtuar edhe heronjtë mitikë të kulturës popullore: Çeto Bashe Muji, Sokol Halil Aga, Gjergj Elez Alia, që janë me interes jashtëzakonisht të madh për folkloristikën shqiptare, sidomos për epikologjinë. Ashtu edhe toponimet mitike janë trajtuar gjerësisht. 

Veçohet trajtimi i gjarprit në mitologji, zotërues i tokës e i nëntokës, nga tradita e hershme ilire, mbrojtës i familjes e i shtëpisë, fatsjellës e me veti shëruse, në zbukurime popullore, në topopime e në antroponime, në prozë e në poezi popullore.

Ritet kalendarike, buzmi, bimësia, bimët bujqësore, rite e besime në truallin e ri, flijime në themel, sakrifica njerëzore në themele, rite e besime në vdekje, gjëma e burrave, vajet e grave, simbolika e gjëmës dhe e vajit, shpirti i të vdekurit, kulti i varreve, që i lidhën me traditën nga thellësitë e shekujve, dhe pasqyrë e historisë etnike e kulturore.

Studiuesi Mark Tirta ka zbatuar metodën e përgjithshme etnologjike të shqyrtimit të faktografisë së bollshme në dy shekujt e fundit, ndërlidhjet e saj me kohët e vona e të hërshme, në rrafshin sinkronik e diakronik, në kuadër të etnokulturës shqiptare, por edhe në rrafshin krahasues me kulturat e popujve fqinj dhe të popujve të tjerë. Vepra ’’Mitologjia ndër shqiptarë’’, 2004,  është kurorëzim i punës së tij të gjatë rreth dyzet vjet në lëmin e etnologjisë dhe të studimeve të mitologjisë ndër shqiptarë. Synimin e ka realizuar me shumë sukses. Ai ka hartuar monografinë e parë të këtij lloji ndër shqiptarë.

                                                            Migrimet

Kontributi i akad. prof. dr. Mark Tirtës për migrimet shqiptare në shekuj është pjesë po ashtu shumë e rëndësishme e veprimtarisë së tij, madje  ndër më të rëndësishmet, një analizë e pashoqe për studimet albanologjike, në aspektin etnologjik, për migrimet gjatë njëqind vjetëve, nga vitet e para të Rilindjes e deri në vitet ‘40 të Luftës së Dytë Botërore.

Ai ka shqyrtuar hollësisht migrimet në botë dhe dukurinë e tyre, është marrë me klasifikimin e migrimeve, me motivet që përcaktojnë shkakun e migrimeve, duke veçuar sidomos ato psikologjike dhe etnosociale. Ka prekur migrimet në kohë të hershme, nga Greqia e Vjetër dhe Roma, sidomos migrimet e pavullnetshme ose të dhunshme, si dhe ka shkruar edhe për shpërguljet me dhunë të ciganëve nga India në Evropë dhe të skllevërve nga Afrika në Amerikë. Gjithsesi, shpërnguljet shqiptare mbesin në qendër të vëmendjes së tij, madje edhe ato nga koha e pushtimit romak, koha e Bizantit, koha e sundimit sllav dhe sllavizimi, koha e pushtimit turk etj.

Studiuesi Mark Tirta, duke trajtuar edhe dukuritë e vështira për zbërthim, sidomos ato etnosociale në Mesjetë, si dhe formimin e zhvillimin e kombësisë shqiptare, flet për paraardhësit, popullsinë ilire në kohën e Skymnit, gjeograf grek, e shtrirë nga Ambrakia e deri në Panoni, ku kanë jetuar rreth dy milionë ilirë, aq sa ishin arbërorët në Mesjetën e përfundimit të pushtimeve osmane, pra, për përgjysmimin apo tretimin e kësaj popullsie nga lufta, masakrat, sëmundjet e shpërnguljet 1389-1497, nga Beteja e Kosovës deri te pushtimi i Shkodrës. 

Mbështetur në S. Pulahën e A.Velkovin, thotë se edhe pas rënies së Shkodrës jetonin edhe rreth dy milionë shqiptarë në Shqipëri, shifër kjo bukur e lartë në hartën demografike të Evropës së asaj kohe. Autori shtron edhe pyetjen e shumëpërsëritshme se pse edhe pas rreth 4 shekujsh, më 1912, gjendja mbeti e njëjtë, duke theksuar shkakun e rrudhjes së trojeve, asimilimin, luftën e migrimin, ndonëse shqipja, megjithatë, mbijtoi, thotë ai.

 Duke u ndalur në migrimet e viteve 1840-1940, ai ka shtruar kushtet historike të lëvizjeve migruese, shpërnguljet: nga mali e kodrina në lugina e fusha, toka dhe mbjellja e misrit; copëtimi i pronave dhe hapja e tokave të reja, fshati në kryqëzim të rrugëve; antroponimi qytetesh, toponimi fshatrash e krahinash; rrethanat e dyndjeve, shpërndarja e popullsisë së dëbuar nga viset e pushtuara nga Serbia e Mali i Zi; migrimet në qytete, kryesisht në Shkodër, Krujë, Elbasan, Berat, Gjirokastër, Prizren, Pejë, Prishtinë, Tetovë, Konicë, Janinë, Prevezë etj. Me interes janë edhe shqyrtimet për kushtet historike të migrimeve, ku autori sjell fakte e të dhëna për prejardhjen, kohën e vendosjes, motivet, reaksionet, nga Shkodra e deri në Konispol. 

Dallohet interesimi i tij për mbiemrat toponimikë të popullsisë së vendosur në qendra urbane, ku merr shembull Shkodrën dhe mbiemrat Kelmendi, Hoti, Gruda, Podgorica, Kraja, Anamali, Tivari, Ulqini. Bien në sy edhe edhe mbiemrat e vendeve të mërgimtarëve, si Turqia, Venetia, Selaniku, Stambolli etj.           

Edhe migrimet e jashtme: ngulimet, dendësimi i migrimeve, mërgimi në kushtet konkrete, njohja, tradita, krahinat e mërgimit, dendësia, mjeshtëritë e mërgimtarëve, jeta e tyre dhe atdheu, lidhjet ekonomike e politike me atdheun, mërgimi e proceset sociale në viset shqiptare, janë shtruar me shumë përkushtim. 

Tërheqin vëmendjen sidomos analizat e hollësishme për migrimet me përdhunë, në Greqi e Itali, në vitet 1400, ato nga Sanxhaku i Nishit i Vilajetit të Kosovës, rreth 300 mijë, 1875-1878, 1880-1885, ndjekjet nga viset e pushtuara  nga Mali i Zi, 300 mijë të shpërngulur në Turqi më 1912 -1927, terrori grek në Çamëri 1944-45 etj.

Studiuesi Mark Tirta, i dalluar për përkushtim të rrallë në punën kërkimore-shkencore, pos punës hulumtuese në terren, ku dallohet me përpjekjet e saktësimit të terminologjisë së hartuar nga brumi popullor, si dhe punës në arkiva, për migrimet është mbeshtetur edhe te autorët tanë e të huaj: M. Lik, P. Pukvil, A. Bue, J. G. Han, J. Fallmerajer, D. Distria, V. Berard, A. Galanti, R. Pinon, F. Gilbert, J. S. Rucek, A. Baldaci, si dhe Z. Shkodra, K. Kamsi, E. Çabej, A. Hadri, H. Bajrami, M. Krasniqi, H. Islami, S. Uka, G. Hoxha etj.

Përfundimet e tij se lëvizjet migruese krijuan komunikim shoqëror ndërkrahinor, ndihmuan përgjithësimin kombëtar të shumë elementëve kulturorë tradicionalë e krahinorë; ato u bënë mbështetje e fuqishme e zhvillimit të procesit historik kombëtar; por, migrimet e jashtme sollën edhe ngushtim etnik të trojeve shqiptare, çrregullime demografike, dëmtime të forcave njerëzore, të traditave kulturore, kombëtare e krahinore; ato sollën shkëputje përgjithmonë nga trualli amëtar, të shpërndarë në Greqi, Rumani, Bullgari, Turqi, Egjipt, Amerikë, Argjentinë, Australi, Meksikë, Brazil, Ukrainë, Rusi; ndonëse shifra të sakta nuk ka, dihet se qyteti me më shumë shqiptarë ka qenë Stambolli, kurse Turqia kishte numrin më të madh të tyre. Dy botimet e profesor Tirtës për migrimet, Migrime të Shqiptarëve te brendshme dhe jashte atdheut (1999) dhe Lëvizje migruese të brendshme të popullsisë shqiptare (2009), zënë vend shumë të rëndësishëm në studimet shqiptare, sepse kishte munguar një sintezë mbarëshqiptare për migrimet në aspektin etnologjik.   

                                                  Veshjet popullore

Ndihmesa e Profesorit Tirta për kërkimet në terren të veshjeve popullore të grave e të burrave, të veçorive të tyre krahinore, të elementeve të lashta, të traditës së veshjes si vijimësi e historisë etnokulturore nga ilirët e arbërit mesjetarë e deri te shqiptarët e sotëm, të tipareve etnike, janë po ashtu me rëndësi të madhe për ndriçimin e identitetit tonë kulturor dhe kombëtar ndër shekuj. 

                                                            Vepra  

Botime veprash. – Mitologji e besime ndër shqiptarë (1973), Mirdita, njohuri për vendlindjen (bashkautor), (1999), Migrime të Shqiptarëve te brendshme dhe jashte atdheut (1999), Veshjet popullore shqiptare, 1,  (bashkautor), (1998), Veshjet popullore shqiptare, 2, bashkautor, (2001), Veshjet popullore shqiptare, 4, bashkautor, (2009), Etnologjia e Përgjithshme (2001), Etnologjia e Përgjithshme (2008), Etnologjia e Shqiptarëve (2003), Etnologjia e Shqiptarëve (2006), Mitologjia ndër Shqiptarë (2004), Mjeshtëria e kërkimit shkencor në etnologji (2006), Panteoni e simbolika, doke e kode (2007), Lëvizje migruese të brendshme të popullsisë shqiptare (2009), Etnokultura shqiptare. Ligji dokësor (2016), Mirdita, almanah, në proces, kryeredaktor, ka punuar 167 zëra.

Dorëshkrime veprash. –  Dukuri të pantenonit rrënjës mesjetar shqiptar (1991), Hasi në traditë, popullsia, migrimet (2004), Etnologjia e Mirditës, Fjalori i mitologjisë shqiptare, Etnologjia e Ballkanit dhe e Mesdheut.

Botime punimesh. – Në revista e në vëllime përmbledhjesh ka botuar mbi 400 njësi bibliografike, brenda e jashtë vendit, nga fushat: etnologji e përgjithshme, etnologji e Mesdheut, etnologji e Ballkanit, etnologji e shqiptarëve, mitologji, demonologji, rite, doke, e drejtë dokësore, migrime, demografi, veshje popullore, folkloristikë, epikologji, histori, akreologji, kulturë ilire, gjuhësi, onomastikë, teknikë dhe metodologji e kërkimit shkencor etj. 

     Ekspedita kërkimore-shkencore. – Ka marrë pjesë në ekspedita kërkimore-shkencore, ekipore dhe individuale, nga lëmi i etnokulturës, në të gjitha viset shqiptare në Ballkan: nga fushat etnografi: rite, doke, e drejtë dokësore, mite, kulte, demonologji; veshje popullore të krahinave të ndryshme; folklor e gjuhësi, sidomos në mbledhjen e fjalëve të rralla, të toponimeve e të antroponimeve, si dhe në fushën e historisë e të arkeologjisë, duke gjurmuar vendbanime të vjetra, varre e mbishkrime. 

                                              Profesor universitar dhe kumtues

Profesor universitar. Profesor i lëndëve: Etnologjia, Etnologjia e Ballkanit dhe Etnologjia e Mesdheut, në Universitetin e Tiranës dhe në Universitetin e Prishtinës. 

Autor i tekstit shumë të nevojshëm për studentë dhe të tjerë: Mjeshtëria e kërkimit shkencor në etnologji (2006).

Kumtues në konferenca shkencore dhe specializime. – Ka kumtuar në vendet: Kosovë, Maqedoni, Greqi, Rumani, Hungari, Spanjë etj., Më 1971, mars-qershor, ishte në specializim në muzeologji, akordim nga UNESCO, në Institutin e Etnografisë dhe të Folklorit, Bukuresht, si dhe në Soprintendenca e Muzeve, Romë.

                                                               Vlerësime 

I vlerësuar nga studiuesit. – E kanë vlerësuar studiuesit: Agron Xhagolli, Ajete Zogaj, Andromaqi Gjergji, Bashkim Lajçi, Begzad Baliu, Ben Andoni, Drita Halimi – Statovci, Elsa Demo, Florika Bushi, Fran Gjoka, Fran Lleshi, Gerda Dalipaj, Haxhi Mihali, Nebi Bardhoshi, Ndue Deda, Nikollë Loka, Korab Lecaj, Luan Malltezi, Oliverta Lila, Pal Nikolla, Sali Bytyçi, Skender Demaliaj, Ylldije Sulka, Zymer Neziri etj. 

Vlerësues i studiuesve. – Ka vlerësuar studiues të brendshëm e të jashtëm: Abaz Dojaka, Afërdita Onuzi, Ali Muka, Andromaqi Gjergji, Franz Nopcsa, Johan von Georg Hahn, Shtjefën Gjeçovi, Oksana Budima, Qemal Haxhihasani, Stavro Th. Frashëri, Margaret Hasluck, Julia Ivanova, Kazihuko Jamamoto, Rrok Zojzi, Yllka Selimi, Kahreman Ulqini, Zef Valentini, Zymer Neziri etj.  

Korespondencë me studiues të jashtëm. – Ka mbajtut korespondencë me studiues të jashtëm: Aleksandër Stipçeviq, (Zagreb), Dagmar Burckhart (Hamburg), Julia Ivanova (Moskë), Klaus Bajtle (Vjenë), Leszek Kosinjski, (Kanada), Martin Kajzer (Florida), Marius Aleksianus (Bukuresht), Peter Bartl (Munhen), Pol H. Stahl (Paris), Vitalio Vulkanesku (Bukuresht), etj. 

                                                    PĒRFUNDIM

-Hulumtuesi i njohur Mark Tirta është ndër të rrallët e albanologjisë që mbi gjashtë dekada mori 

pjesë në ekspedita kërkimore-shkencore, ekipore dhe individuale në të gjitha viset shqiptare në Ballkan: nga fushat etnografi: rite, doke, e drejtë dokësore, mite, kulte, demonologji; veshje popullore të krahinave të ndryshme; folklor e gjuhësi, sidomos në mbledhjen e fjalëve të rralla, të toponimeve e të antroponimeve, si dhe në fushën e historisë e të arkeologjisë, duke gjurmuar vendbanime të vjetra, varre e mbishkrime. 

-Etnologu Mark Tirta është studiuesi ynë i madh që hartoi etnologjinë e përgjithshme, shkroi etnologjinë e shqiptarëve me te gjitha veçoritë kombëtare dhe projektoi periodizimin e saj, që nga lashtësia ilire, Mesjeta, periudha osmane, periudha e shtetpashallëqeve shqiptare, periudha e Rilindjes Kombëtare, periudha e Pavarësisë, si dhe periudha pas Luftës së Dytë Botërore. 

-Mitologu Mark Tirta ka kurorëzuar punën e tij të gjatë mbi gjysmë shekulli në lëmin mitologjisë ndër shqiptarë, si trashëgimi nga të parët, vijimësi e traditës ilire për mitet, vlerë e madhe me tipare etnike, pasuri etnokulturore e popullit shqiptar. Ai ka hartuar monografinë e parë të këtij lloji ndër ne, ku ka shqyrtuar me përkushtim të madh sidomos mitet, ritet, kultet, po edhe qeniet mitike, demonët, si dhe heronjtë legjendarë të kulturës popullore: Çeto Bashe Muji, Sokol Halil Aga, Gjergj Elez Alia, si edhe toponimet mitike, që janë me interes jashtëzakonisht të madh për folkloristikën shqiptare, sidomos për epikologjinë. 

Studiuesi Mark Tirta solli për herë të parë në studimet albanologjike një sintezë mbarëshqiptare për migrimet në aspektin etnologjik, duke përfunduar se lëvizjet migruese krijuan komunikim shoqëror ndërkrahinor, ndihmuan përgjithësimin kombëtar të shumë elementëve kulturorë tradicionalë e krahinorë, u bënë mbështetje e fuqishme e zhvillimit të procesit historik kombëtar, por migrimet e jashtme sollën  ngushtim etnik të trojeve shqiptare, çrregullime demografike, dëmtime të forcave njerëzore, të traditave kulturore, kombëtare e krahinore, shkëputje përgjithmonë nga trualli amëtar, të shpërndarë në Greqi, Rumani, Bullgari, Turqi, Egjipt, Amerikë, Argjentinë, Australi, Meksikë, Brazil, Ukrainë, Rusi, e sidomos në Turqi. 

Dijetari Mark Tirta sintetizoi ligjin dokësor shqiptar, duke e cilësuar si dëshmi e aftësive krijuese kombëtare në fushën juridike, me veçori të rralla, siç janë : barazia, liria, atdhetarizmi, nderi, burrëria, besa, mikpritja, ndihma, vlera etnokulturore për luftë kundër pushtuesve dhe keqbërësve, për mbrojtjen e kulturës etnike, si pjesë e historisë së qytetrimit shqiptar dhe monument kulture për studiuesit. 

Profesori universitar Mark Tirta ligjëroi me shumë sukses lëndët mësimore: Etnologjia, Etnologjia e Ballkanit dhe Etnologjia e Mesdheut, në Universitetin e Tiranës dhe në Universitetin e Prishtinës, duke dëshmuar profesionalizëm të shkallës së lartë të një pedagogu me veti të jashtëzakonshme përafruese me studentët e tij, ashtu edhe me kolegët e punës. 

Kumtuesi akad. prof. dr. Mark Trita nderoi me dinjitet të madh shkencor e kombëtar albanologjinë dhe studimet albanologjike, sidomos jashtë vendit, me kumtesa në simpoziume, konferenca e kongrese ndërkombëtare, duke e shpalosur dijen e tij të çmuar albanologjike dhe duke e mbrojtur me guxim e krenari të vërtetën dhe vlerat e mëdha të etnokulturës shqiptare.

Autori Mark Tirta ka botuar mbi 400 njësi bibliografike, brenda e jashtë vendit, nga fushat: etnologji e përgjithshme, etnologji e Mesdheut, etnologji e Ballkanit, etnologji e shqiptarëve, mitologji, demonologji, rite, doke, e drejtë dokësore, migrime, demografi, veshje popullore, folkloristikë, epikologji, histori, akreologji, kulturë ilire, gjuhësi, onomastikë, teknikë dhe metodologji e kërkimit shkencor etj.

-Me veprat e botuara, ai ka ngritur një monument të lartë për etnokulturën shqiptare: Mitologji e besime ndër shqiptarë (1973), Mirdita, njohuri për vendlindjen (bashkautor), (1999), Migrime të Shqiptarëve te brendshme dhe jashte atdheut (1999), Veshjet popullore shqiptare, 1,  (bashkautor), (1998), Veshjet popullore shqiptare, 2, bashkautor, (2001), Veshjet popullore shqiptare, 4, bashkautor, (2009), Etnologjia e Përgjithshme (2001), Etnologjia e Përgjithshme (2008), Etnologjia e Shqiptarëve (2003), Etnologjia e Shqiptarëve (2006), Mitologjia ndër Shqiptarë (2004), Mjeshtëria e kërkimit shkencor në etnologji (2006), Panteoni e simbolika, doke e kode (2007), Lëvizje migruese të brendshme të popullsisë shqiptare (2009), Etnokultura shqiptare. Ligji dokësor (2016).

(Shënim: Ky tekst është hartuar në prill 2021, për 86 – vjetorin e lindjes së akademikut prof. dr. Mark Tirta, propozim për dekorimin e tij nga dy presidentët tanë, në Tiranë e në Prishtinë. Tirana tashmë ia ka dorëzuar dekoratën për merita dhe pritet që ashtu do të veprojë edhe Prishtina. Propozimin e kanë përkrahur disa studiues të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, të Institutit Albanologjik të Prishtinës, të Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimit të Artit, Tiranë, si dhe  të  disa institucioneve të tjera nga Tirana, Shkupi, Durrësi e Ulqini).

Shqipëria, disa muaj pas pavarësisë, sipas një gazetari italian të kohës

by

Përktheu dhe pajisi me shënime Rafael Floqi/

Situata e Shqipërisë përpara Europës në kohën e sotme është unike dhe meriton të sqarohet pikërisht sepse duhet të kemi guximin ta rrëfejmë – deri tani ka pasur vetëm një përpjekje sporadike për të ndriçuar errësirën e kësaj anarkie Gualtiero CASTELLINI, ishte pseudonimi i gazetarit italian të luftës Alberto Maria GHISALBERTI i lindur në Milano më 13 janar 1890, vdiq në Saint-Imoges (Francë) më 15 qershor 1918, nipi i Nicostrato C të Garibaldit. Ndërkohë ai botoi Faqet e Garibaldit (Torino 1909), një rivënie e gjallë e veprës së gjyshit të tij dhe Heronjtë e Garibaldit (Bologna 1910). Bashkëpunëtor i revistave dhe gazetave, si korrespondent gazetash ndoqi ngjarjet e pushtimit libian (Në llogoret e Tripolit, Bolonja 1912) dhe të luftës ballkanike (Popujt e ballkanit në vitin e luftës, Milano 1913). Me shpërthimin e konfliktit të vitit 1914, në periudhën e neutralitetit C. u zhyt plotësisht në punën këmbëngulëse të propagandës së luftës. Në fillim të luftës ai shërbeu në trupat alpine në Dolomites i mobilizuar me Korpusin II të Ushtrisë Italiane në frontin francez, vdiq atje për shkak të sëmundjes.

Libri “I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” me botues Fratelli Treves, Milano i vitit 1913 ndër të tjera jep një ditar të gjallë i parë me syrin e një gazetari italian, të realitetit të Vlorës në ditët pas Pavarësisë, një realitet i gjallë ku simpatia ishte për “Mretërinë e Re Shqiptare” dhe paqartësitë e fatit të saj. Realiteti i Vlorës në ditës e pas Pavarësisë, si ishte i ndarë vendi, ku vepronte Qeveria e Vlorës, rreziqet e ushtrisë greke të mbeturimave të ushtrisë turke në Fier the të qeverisë së Esat Pashës. Kush sundon në Vlorë pyet ai, në këtë ditar të jetuar të vitit 1913. Kush sundonte në Vlorë? Vlora Mbretëria e Utopisë e quan ai “Jemi në molin e Vlorës, shohim flamuri i kuq i qeverisë së përkohshme të Shqipërisë, i zbukuruar me një shqiponjë të madhe të zezë, është shenja e parë e gjallë e shtetit të ri! E para dhe një nga të paktat shenja të jetës së kësaj qeverie të re, e cila dëshiron të mirën e vendit të saj, por e di se nuk mund ta arrijë e vetme dhe që pret çdo dhuratë, qoftë edhe atë të jetës, përtej detit” . “Libri thotë autori në parathënie nuk ka pretendime që i kalojnë ato të një ditari të thjeshtë dhe nxjer në pah nga faktet dhe nga koha e pamjes së tyre domethëniet karakteristike”. Por për historiografinë shqiptare është një element me vlerë i pasur me detaje që nuk i gjen në historitë e Shqipërisë, ndaj po jua paraqesim edhe ju në këtë numër.

Shqipëria mbretëria fantastike e Utopisë

Menjëherë pas agimit shfaqet në horizont ishulli i Sazanit, të cilin arroganca greke e mban të zënë në grykën e gjirit të Vlorës. Dhe kur brigjet e para të shtetit të ri fillojnë të ngjyrosen nën diell, më pushton një ndjenjë e çuditshme. Për herë të parë lundroj drejt kufijve të një shteti që nuk ekzistonte deri dje, drejt kufijve detarë të një mbretërie që harta e Evropës ende nuk e ka shënuar me ngjyrat e saj. A është ndoshta mbretëria fantastike e Utopisë, drejt së cilës shkojnë filozofët dhe poetët? A është plazhi i një prej atyre shteteve që romancierët pretendojnë gjatë gjithë kohës dhe që hasim për të romantizuar realitetin e përditshëm të jetës?…

Jemi në molin e Vlorës, shohim flamuri i kuq i qeverisë së përkohshme të Shqipërisë, i zbukuruar me një shqiponjë të madhe të zezë, është shenja e parë e gjallë e shtetit të ri! E para dhe një nga të paktat shenja të jetës së kësaj qeverie të re, e cila dëshiron të mirën e vendit të saj, por e di se nuk mund ta arrijë e vetme dhe që pret çdo dhuratë, qoftë edhe atë të jetës, përtej detit. Meqenëse (dhe këtë e kuptojmë sapo zbarkojmë ) Gjendja shpirtërore e Vlorës është ajo e pritjes së vazhdueshme. Në një gjysmërreth rreth gjirit të madh të qetë malet të zhveshur; në fund të gjirit është vendi i uljes, i cili degëzohet nga një pllajë e gjelbëruar e shënuar nga një rrugë e gjatë dy kilometra. Në fund të rrugës, dy kilometra larg detit, ndodhet Vlora. Epo, shenjat e pritjes janë të gjitha në këtë rrugë të shkretë që të çon në kryeqytetin e përkohshëm të mbretërisë së re të Shqipërisë. Takuam në det Anijen Cita di Milano që po përpiqej të riparonte kabllon e telegrafit të prishur nga grekët, për të shkëputur Vlorën nga pritja torturuese në të cilën jeton, pa komunikime me botën, mes kërcënimit grek në Tepelenë (dhjetë orë larg) dhe atij turk përtej Vjosës (pesë orë larg).

Thasët me miell u ulën menjëherë në skelë, e cila, pas pesë muajsh bllokadë, në të cilën nuk mbërriti asgjë tjetër nga deti, erdhi për të ushqyer kryeqytetin pa bukë; përgjatë rrugës ndeshesh me dezertorë nga ushtria turke, rrëqethëse në tufa: imazhi më i trishtuar i një njeriu që kam parë ndonjëherë, njerëzimi më i torturuar që më ka vendosur lufta; lypësit kërkojnë shenjën e lashtë ushtarake në uniformat e copëtuara, njerëz të dëshpëruar, shikimi i të cilëve është i paaftë të pijë ankthin e së shkuarës. Dhe këta janë ushtarët e fundit të Turqisë por përtej linjave të Çiatalgia-s, të fundit të një debakli që zgjati tetë muaj. Në anë të rrugës, në fusha, çadrat e ciganëve, pararojat e fundit të varfërisë përballë kryeqytetit të Shqipërisë….

Vlora ka brenda vetes edhe një linjë shumë bukurie si në dizajnin e gjirit të saj. dhe në përhapjen e planit të saj mundësinë e një të ardhmeje të shkëlqyer. Si në të gjitha vendet ku kaloi dhe mbeti turku, asgjë nuk u bë më. Asgjë: braktisja më e egër, pak orë larg Italisë. Po të ngjitesh kodrave këtu afër, në Kaninë, në një ditë pa mjegull, mund të shohësh Italinë atje poshtë. Dhe Shqipëria e Jugut pret zi nga ne; Konsulli De Faccendis, përfaqësuesi ynë i ri nga këtu, i cili i rezistoi provës së ashpër të bllokadës, dhe ruajti e rriti përkushtimin e këtij vendi ndaj Italisë, na tha këtë; na e përsëritën të njohurit me të cilët folëm gjatë.

Vlora jetoi duke pritur marinarët e Italisë. Kur brigada e gazetarëve – duke kaluar nëpër pazaret karakteristike të këtij qyteti të mjerë – mbërriti në shkollat djemve ku na strehuan, miqtë tanë thanë: “Këtu mund të ishte vendosur një komandë italiane”. Tani për tani e kemi pushtuar shkollën, padenjësisht, vetë. Klasat i shndërruam në konvikte dhe filluam të shkruanim në tavolinat e shkollës si kur bënim detyrat e shtëpisë si fëmijë. Kush e kishte, atëherë! Mbretit turk të plagosur i vumë emrin e tij shkretëtirës. Dezinfektimi i godinës ku ndodhet konvikti”; Në çdo dhomë konvikti shkruhet emri i personit që jeton atje. Besoj se redaksitë e ndryshme rrallë gjenden afër njëra-tjetrës, në një intimitet të tillë. Nga nesër do të kemi mensën tonë të improvizuar këtu, është një vend i gëzuar, Universiteti i Vlorës. Por kur mendojmë për spitalet që mund të kishim mirëpritur dhe për këtë ngecje të ankthshme të një popullsie të tërë në pritje, ndërgjegjja jonë befas na bën të mendojmë. Sot na erdhi për vizitë në Universitet, Xhemil bej Ylora shumë i sjellshëm, në shtëpinë e të cilit para disa muajsh u shpall Kushtetuta e Shqipërisë autonome. Atij gjithashtu i pëlqen të flasë për politikën; por për këto tema do të flasim sërish ditëve të tjera…. Mbi të gjitha ai di të shprehë me delikatesë ankthin në të cilin po kalon Vlora, Na çoi në kopshtin e tij të ëmbël të rrethuar me gjelbërim në mes të fshatit (muzika po luante pas ishin fshehur gratë) ai na tregoi një kaçubë trëndafili të lulëzuar: «Kjo – tha – kishte disa ditë që ishte e paprekur. Te shkurreja e trëndafilit dhe na zgjodhi disa trëndafila. Vazhduam të bisedonim për një kohë të gjatë në kopshtin e ëmbël, plot me erën e luleve dehëse të pranverës – një parajsë e vogël e mbyllur në egërsinë e Vlorës – dhe më pas dolëm bashkë, dhe u drejtuam drejt detit si nëse nga një nostalgji e pamposhtur . Tashmë ishte vonë: mbrëmje e errët, erë e madhe ngrihej nga Adriatiku. Dhe në fund, midis ishullit të Saznit dhe bregut deri në kërcënimin grek, perëndimi i kuq i diellit, një ndezje zjarri në horizont. I kthyem shpinën detit dhe u kthyem drejt Vlorës, duke parë kurorën e kodrave që e rrethon dhe e ndan nga pararojat ekstreme të ushtrisë së shpërbërë turke. Kryeqyteti i përkohshëm i Shqipërisë bie kështu në gjumë mes dy kërcënimeve të largëta dhe pret Italinë nga deti.

Si lind një mbretëri e re. Vlorë, maj 1913.

“Zoti që krijoi botën donte që Italia dhe Austria të krijonin Shqipërinë. A doni ta prishni këtë punë?” Kështu përfundon letra që Mufid Beu, Ministëri i Brendshëm dhe Regjent i Përkohshëm i Punëve të Jashtme në Qeverinë e Përkohshme të Shqipërisë, gjatë udhëtimit të Ismail Kemal Beut në Evropë, drejtuar Esat Pashës një ditë më parë. dhe që na lexoi sot në mëngjes në frëngjishten e tij të shkëlqyer diplomatike, në një dhomë, që duhej të ishte dhoma e pritjes së ministrit shqiptar dhe që çuditërisht më kujtoi sallën e konferencave, në të cilën pashë liderët revolucionarë të Maqedonisë bullgare në prag të lufte. Ambiente të vogla në të cilat njerëzit e besimit dhe të urtësisë së këtij gadishulli të munduar kanë përgatitur ardhjen e orës së re….

Situata e Shqipërisë përpara Europës në kohën e sotme është unike dhe meriton të sqarohet pikërisht sepse duhet të kemi guximin ta rrëfejmë – deri tani ka pasur vetëm një përpjekje sporadike për të ndriçuar errësirën e kësaj anarkie të toleruar gjysmë dite larg nga ana e brigjevet tona. Situata në Vlorë, kryeqyteti i përkohshëm, është tipike pasi riprodhohet në shkurtimin e të gjithë lëmshit të situatës shqiptare. Pata fatin të flisja gjatë këtu me politikanë shqiptarë, si kreu efektiv i qeverisë Mufid Beu, me qytetarët më të mirë të Vlorës, me përfaqësuesin tonë të denjë De Faccendis dhe me shqiptarë të të gjitha kushteve dhe pa përmbledhur intervistat këtu pajtohen lehtësisht (dhe pa iu referuar thashethemeve që qarkullojnë këtu gjatë gjithë kohës) mund të përpiqem ta përmbledh situatën në terma më të gjerë. Do të shohim, në fund të kësaj gare, në anën tjetër ku po hidhen

themelet e mbretërisë së re, çfarë të drejtash dhe çfarë aftësish jetësore ka Shqipëria. Tani për tani, le të skicojmë një faqe historie që nuk është shkruar ende që nga shtetet e tjera ballkanike. Ata ishin protagonistët e ngjarjeve. Megjithatë, fazat e jetës në Shqipëri duhej të ishin të veçanta mendja të na shqetësojë…Vlora doli vetëm në mes të prillit nga një bllokadë shumë e rëndë që flota greke i shkaktoi nga deti, duke i ndërprerë komunikimet dhe mjetet e jetesës.

Jeta e Qeverisë së re që ishte formuar përkohësisht këtu, meqë këtu ishin mbledhur shqiptarët e çdo krahine të arratisur nga shtypja turke, natyrshëm e ka pësuar këtë ngecje fillestare të jetës së saj dhe nuk ka mundur të shpaloset. Kështu u krijua një situatë ku pararojat ekstreme helene të vendosura nga deti në Sazan – në grykëderdhjen e gjirit – dhe në Sarandë – pra në portin menjëhershëm pas Vlorës – përparuan nga toka deri në Tepelenë, një ditë. nga Vlora, ku vetëm urdhri specifik i mban larg dhe (këtë mund ta shtojmë me siguri) një kërcënim italian i kohëve të fundit.

Ushtria turke lëngon drejt vdekjes në fushën e Fierit

Nga ana tjetër, ushtria e shpërbërë e Ali Rizait, një ushtri në të cilën Xhavid Pasha luan rolin e protagonistit të turbullt, dalëngadalë është përqendruar në zonën e Fierit, gjysmë dite nga këtu, dhe duket si një kërcënim i përjetshëm mbi qytetin. Teorikisht, ushtria e Xhavidit tani pret transportin e dërguar nga Turqia për ta hipur dhe për ta çuar në Anadoll së bashku me trupat e tjera të gjeneralisimos. Në fakt turqit, të cilët kanë qenë në gjendje të komunikojnë vazhdimisht me Stambollin nëpërmjet Brindizit dhe për këtë arsye nuk u mungojnë udhëzimet, mbeten në një qëndrim vigjilent.

Kampi i tyre, ku ka ndoshta 30.000 ushtarë nga të cilët 10.000 janë të vlefshëm, është një rrezik i vazhdueshëm për Turqit në fakt qëndruan në Fier për gati dy muaj të tjerë, duke u nisur në grykën e Samenit në fund të qershorit. Vlorë për shumë arsye. Në fakt, shpërbërja që shoqëron një ushtri të mundur do të thotë që çdo ditë lypës dhe dezertorë të sëmurë zbresin në luginën përtej Vjosës që na ndan nga kërcënimi; për më tepër, kolera mund të minojë ushtrinë nesër, dhe të përhapet këtu poshtë; më në fund qëndrimi i tij në ngushticën e Fierit, e cila – me thënë të drejtën – deri tani ka qenë e rregullt, e largon vetë qarkun nga regjimi i ri shqiptar. Dhe, ç’është më e rëndësishmja, rreziku i goditjes në Vlorë nga këta dhjetë mijë burra të armatosur të aftë është gjithmonë i dukshëm, kur merren parasysh dy gjëra: para së gjithash, arsyeja e përgjithshme pse turqit ia atribuojnë shkaqet e rrënimit të tyre këtij dezertimi, solidaritetit shqiptar në luftën ballkanike, ndërkohë që ata gjithmonë e kishin konsideruar Shqipërinë si kalanë e besimtarëve të tyre; së dyti për arsyen e veçantë pse Xhavidi kërcënoi hakmarrjen e tij ditë më parë. Siç dihet, Njazi Beu – heroi i revolucionit xhonturk, i cili ishte edhe ndihmësi i Marshallit Turgut Pasha qe ushtruesi i represionit të fundit shqiptar – u vra disa javë më parë, në molin e Vlorës, ndërsa po nisej për në Itali. Dhe këtu vihet në dukje se atentatori një i afërm i Isa Boletinit, kreut të famshëm kryengritës, por i mbetur vetëm. Përballë këtij kërcënimi serioz të mundshëm turk, qeveria e përkohshme rrëfen sinqerisht se mezi mund të mblidhte pesëqind burra dhe se do ta zhvendoste kryeqytetin në Kaninë, mbi kodra. Përtej këtij rrethi të Vlorës të administruar – si të thuash – nga qeveria e përkohshme dhe që shtrihet deri në Vjosë, ndodhet zona e Fierit e pushtuar nga ushtria turke e Ali Rizës e cila shtrihet pothuajse deri në Shkumbin; pastaj anën veriore nga Durrësi, ku u paraqit ditët e fundit Esad Pasha, që mund të thuhet se shtrihet deri në Bunë; dhe së fundi në veriun e largët një zonë të katërt, rajoni i Mirditorëve dhe Malisorëve të cilët përkohësisht filluan të bënin plaçkë rreth Shkodrës. Është interesante të kujtojmë se Essad Pasha ndoshta ka nën vete, sot, zonën më të madhe të Shqipërisë dhe ka krijuar një marrëdhënie me Qeverinë e përkohshme të Vlorës, duke e trajtuar atë si të barabartë. Anarkia shqiptare është e tillë që lejon ende bashkëjetesën e regjimit turk (në Berat gjykata ushtarake osmane kundër kujtdo që flet për Shqipërinë autonome!), të një pavarësie të egër të disa fiseve veriore si mirditët dhe malissorët, dhe dy qeveri shqiptare, ai i perkohshem i Vlores, i perfaqesuar nga Ismal Kemal Beu i cili udheton ne Evrope nga e cila eshte njohur zyrtarisht (nderkohe qe nominalisht ketu po zevendesohet nga nje udheheqes i moshuar, myftiu i Dibres dhe ai pushteteit ushtarak të Esadit qe u largua nga shkodra dhe u vendos në Durazzo. Essadi do të përfaqësonte përpjekjen e rrezikshme të një Shqipërie ende të lidhur me Portën me lidhje vasaliteti shpirtëror. Ndërsa bashkëjetesa e çuditshme e këtij quadrinomi qeverish të ndara nga tre lumenj, nga Buna, Shkumbini dhe Vjosa, është kështu verifikuar. Konferenca e Londrës vendosi të rregullojë kufijtë dhe statutin e brendshëm të Shqipërisë. Si mund të rregullohet teorikisht ajo që nuk ekziston ende në praktikë? Prandaj ekspedita e dështuar në Vlorë ishte një gabim dhe nga shqiptarët këtu ndihet si një fatkeqësi. Askush nuk të rrëfen pafuqinë e tij më shumë se shqiptari sot. Na duhet, ju thonë, një komb të vijë këtu të na organizojë: në Shqipërinë e Jugut ky komb mund të jetë vetëm Italia. Nëse vendoset një zbarkim ndërkombëtar ose – në një distancë edhe më të madhe – formimi i një xhandarmërie ndërkombëtare, ne nuk do të përfitojmë prej tij. Çfarë të mirë bëri xhandarmëria në ishullin e Kretës dhe në Maqedoni? Italia, që na lidh interesat, vetëm mund të na jepte dorën dhe të na mbronte, të krijonte një rrymë ekonomike, të siguronte policinë rrugore, me pak fjalë, të na jepte jetë. Ulja e humbur i shtyn pafundësisht shanset tona të jetës. Dhe ajo që duket absurde për shqiptarët e Jugut është lidhja që ekziston mes dështimit për të pushtuar Vlorën dhe rënies së Shkodrës nga Mali i Zi. Ose, për ta thënë më mirë, kuptojmë se si një arsye e ekuilibrit ndërkombëtar e pengoi Italinë të vepronte në Vlorë, ndërsa arsyeja e Austrisë për të vepruar në Shkodër pushoi. Por situata vendase nuk e donte këtë: fakti i dhënies së Shkodrës nuk e ndryshon aspak nevojën e organizimit të Shqipërisë së Jugut; prandaj fati i këtij të fundit e gjeti veten, si përmes një torture mashtruese, të lidhur me një fat që nuk ishte i tij. Kjo duhet kuptuar në Itali.

Më pas mund të diskutojmë, e përsëris, të drejtën e ekzistencës dhe funksionin e ardhshëm të Shqipërisë – ku ka një ndarje kaq të qartë mes veriut dhe jugut; ku njerëzit nuk e kanë idenë e kombësisë; ku vetëm disa intelektualë, shumë fisnikë dhe të denjë për respekt, duan shtetin e ri; ku as feja nuk i mban të bashkuar banorët. Por kjo është e sigurt, se meqenëse Fuqitë kishin vendosur sot kushtetutën e saj për mbrojtjen e interesave të tyre, duhej vepruar. Kufijtë e mbretërive të reja janë shënuar me sabera dhe jo me lapsa me ngjyra në hartën gjeografike;

Fatkeqësia fillestare e Shqipërisë ishte ajo e lindjes për shkak të rastësisë së shumë vullneteve negative dhe pa asnjë veprim pozitiv, as nga shqiptarët brenda dhe as nga fuqitë e jashtme.

Omer Pasha, zoti i vendit, një bej tetëdhjetë e tre vjeçar nga Shqipëria e vjetër, të cilin Abdul Hamidi e donte në oborrin e tij në Stamboll dhe që qeveria e përkohshme e konsideron edhe sot si figurën më autoritative të rrethit na ofron me mikpritjen franceze gjuhën dhe zakonet, me kalorësinë tradicionale shqiptare, mikpritjen në vilën e tij. Ky episod është tipik edhe për situatën aktuale shqiptare.

Në Fier, do të thotë dyzet kilometra larg Vlorës, pritet bërthama kryesore e ushtrisë turke të Vardarit (njëzet e pesë mijë burra, ia vlen ta kujtojmë këtë), megjithatë fshati i bukur ngre flamurin e kuq nga shtëpitë e tij të para që has dhe Turqia vendos pranë këtij flamuri një flamur por jo të sajin, por një flamur paqeje, atë të Gjysmëhënës së Kuqe. Omer Pasha, i cili zotëron më shumë se gjysmën e fshatit dhe toka të pafundme në zonën përreth, pret nën të njëjtën çati shefin e shtabit të ushtrisë turke dhe Kajmakan, ose prefektin e emëruar nga qeveria e përkohshme, në biseda që nuk janë kurrë të ashpra. . Ushtarët turq janë mysafirë në Fier; oficerët në një moment do ta quanin veten mjeshtër. Nga njëra anë dhe nga tjetra duan që të bëhet dëbimi i ushtrisë: as njëra, as tjetra nuk e nxiton dhe e lejon veten të udhëhiqet nga agonia turke në kampin e Fierit. Fuqitë, nga ajo hyjni magjike që është gjithçka në Shqipëri. Xhandarët e qeverisë së përkohshme qarkullojnë nëpër rreth, së bashku me ata që trupat turke të Vardarit kishin me vete dhe mbajnë në zyrën e tyre. Gazetarët italianë që udhëtojnë nëpër rajon nuk mund të mos e vërejnë veçorinë e situatës dhe ç’është më e rëndësishmja, ata marrin mirësjellje nga shqiptarët dhe turqit, dhe disa duket sikur i mbrojnë nga të tjerët. Shqipëria e sotme është më shumë se kurrë një enigmë. Dhe në këtë pikë – u tha në Vlorë – është një enigmë e rrezikshme. Ushtria e Ali Rizait dhe e Xhavid Pashës dukej se çdo orë mund të ngjiten mbi kryeqytetin e përkohshëm. Meqenëse Muhamedi nuk erdhi në mal (ne jemi në tokën lindore dhe krahasimet e Kuranit janë të përshtatshme), mali shkoi te Muhamedi. Mali, në këtë rast, ishim ne që shkuam në brendësi nga deti i Vlorës për të përballuar kërcënimin e mundshëm turk. Kur në qarqet e kryeqytetit të përkohshëm u kuptua se përgatitjet për udhëtimin në Fier me kërkimin e kuajve dhe bukës ishin bërë me kolegët e mirë Martini dhe Molinari, toga gazetareske u mblodh rreth nesh dhe u largua me ne. Kalorësia, e paraprirë nga Gegu Faik, një guidë karakteristike me pelerinë të zezë, një pelerinë të bardhë dhe dy pistoleta në bel – e mbyllur jo fort heroikisht nga përkthyesi Llazi, një figurë e gëzimit taksonik – u largua herët në mëngjes nga Vlora në mes të një ngjarjeje të madhe me zhurmë duke ecur nën një diell flakërues nëpër lagunën e Artës. Meqenëse, ia vlen të paralajmërohet menjëherë lexuesi, kalërimi shqiptar është gjithmonë me ritëm ecjeje, dhe shpesh – si ta them? Duke notuar mbi kalë. Laguna e Artës është një moçal që mezi e kalojmë ndërsa gjiri i Vlorës shtrihet anash në të gjithë konfigurimin e tij madhështor. Profilet janë shënuar në gryka nga kepi I Gjuhezës dhe Sazani në sfond, malet famëkeqe Karaburunit duken të zeza, malet që ishin tashmë sfondi i luftës civile në vitet e fundit të republikës romake. Dhe udhëtimi nëpër baltë, një pelegrinazh piktoresk nëpër rrugët e luftës, zgjat pothuajse deri në kalimin e Vjosës. Por edhe para lumit, dezertorët u përhapën: pothuajse të gjithë janë të mbyllur me tunikat e tyre të mëdha të copëtuara, pa këpucë, pa rroba, pa një shprehje të gjallë në fytyrat e tyre. Dhimbja i ngurtëson këta ushtarë krenarë të Anadollit që janë skeletuar nga lufta. Ata që nuk mund të ecin më, hidhen në njërën anë të shtegut që do të donin të ishte një rrugë, dhe vdesin nën këtë diell hyjnor, pa një fjalë apo një rënkim. Pashë një që po vdiste nën hijen e një peme të madhe; pranë tij ishte një tjetër ushtar. Ai nuk e ndihmoi, e shikoi: me siguri mendonte për veten e tij. Dhe askush nga ne nuk mendoi të shpëtonte njeriun që po vdiste: nuk do të kishte asnjë mënyrë, as nuk do të kishim mundur të shpëtonim të gjithë ata që takuam më pas. Tashmë lufta po kthehej për të mësuar shpirtin tonë dhe për të mbyllur fytyrat tona me një shprehje hermetike. Lufta ka mbaruar, por në rrugën e kryqëzuar nga Fieri në Vlorë, njerëzit vdesin ende, për shkak të luftës. Më pas, në horizont shfaqen edhe drurë të tjerë frashëri…. Natyrisht, pranë është një lumë, Vjosa Atje me jetën e lumit ushtarët këmbëzbathur që takojmë me njërën dorë e mbajnë të mbyllur pallton, e me tjetrën të kërkojnë lëmoshë para. Turqia e sotme përfaqësohet në Shqipëri nga këta fatkeqë që dje kishin armë për të komanduar e për të ofenduar dhe që sot kërkojnë para nga uria. Agonia e perandorisë shkëlqen para syve tanë.

Nga një kasolle, karakteristike si një e rrethuar nga ndryrësia, dalin dy-tre ciganë, të kapur për këmbës së kalit dhe duke kërcitur në gjuhën e tyre, duke kërkuar në mënyra nënkuptuese, një para. Natyra aty pranë është e admirueshme dhe megjithatë ankesat e varfërisë janë në të gjithë. Inercia e dënon Shqipërinë në këtë gjendje, pasi toka e shkëlqyer argjilore mund të kultivohej me rendiment të madh; dhe e gjithë Shqipëria e sheshtë është shumë pjellore. Me Shqipërinë bujqësore mund të bësh çfarë të duash. Më pak se asgjë nuk do të bëhet nëse nuk ndërtohen rrugët. Në bërryl të Vjosë-s, pak kilometra përpara grykës, dy çadra me flamurin flakërues shqiptar ruajnë kalimin. Ata janë rojet e qeverisë së përkohshme kundër avancimit ekstrem turk. Spektakli i dy ushtrive të vogla përballë njëra-tjetrës i ndarë nga një lumë i gjerë që rrjedh nën bimët e gjelbra, është vërtet epik.

Prandaj shqiptarët janë krenarë si të gjithë, burrat që ngrihen drejt së ardhmes; prej andej turqit nuk kishin më vullnet për të luftuar. Janë shërbimet logjistike të ushtrisë të reduktuara në komunikimin me detin në këtë mënyrë; edhe në këtë vend ekstrem flamuri turk mungon. Turqit janë padyshim edhe të mundurit përtej lumit: këtë e shohim menjëherë kur një shqiptar na fton të zbresim në vilën që i ka vënë në dispozicion kushëriri Pertef Vasco Babatasi – i ftuari që flet shumë mirë italisht si shumë bashkatdhetarë të tij – më tregon në një cep një flamur të vogël shqiptar, i cili duhej të qëndronte i fshehur për një kohë të gjatë studimevet të tij të dashura. Dhe na tregon në dhomën e vogël punët që pret dhe pret, në Francë ku shkoi në mërgim, në Shqipëri ku përgatitet të hartojë një fjalor të saktë kombëtar. Pranë armëve të tij damaske, ai mban librat e tij. Eshtë prekëse kujdesi për plotësimin e fjalorit të gjuhës së tij: një njeri i admirueshëm që jo vetëm punon për pavarësinë e atdheut, por përpiqet ta formësojë kombin e ri në një gjuhë të gjallë. Dhe së fundi rifillojmë trokun drejt Fierit, ndërsa dallëndyshet dhe lejlekët – hije të vogla të zeza ose pika të bardha në qiell – ndryshojnë në blu. Udhëtimi vazhdon me një ritëm të shpejtë deri në pyllin e banditëve, ku gegu Faik këmbëngul për rreziqet që ai dëshiron të imagjinojë. Në orët e vona të pasdites shfaqen shtëpitë dhe çadrat e ushtrisë së Vardarit; arritëm pa ngacmime. Turqit nuk e kërcënojnë rrugën. Ndërmarrja më e lodhshme që bëjnë ushtarët gjatë rrugës është tërheqja e qeseve të pafundme me miell që vijnë çdo ditë nga deti, dhe ngjiten drejt qytetit të urisë. Ushtria e Vardarit kërkon vetëm të mos vdesë. Në rrugën e mbushur me pemë para hyrjes së Fierit, kurora e personave me aftësi të kufizuara është më e trashë; duket se këta ushtarë vijnë të mblidhen rreth drejtuesve të tyre për të përfunduar mirë në një rrugë të vogël të ngopur me erën e fortë të dezinfektantëve (bujtina është shndërruar në spital) del një procesion i vogël i trishtuar: një ushtar i vdekur bartet me krahë drejt Varrezat që hapen përpara kishës së vogël ortodokse. Krahas vdekjes, jeta në sulmet e saj më brutale të urisë… Tregu dhe thertorja e Fierit janë kthyer në depo gjigande ku buka dhe mishi nxjerrin erën e tyre të miellit dhe gjakut, nga çdo hapje dyqani. Dhe zyrtarët e komisionerit rregullojnë shitjen. Është ushtria e Vardarit ajo që kërkon edhe një herë të mos vdesë. Ne endemi nëpër rrugët me baltë të qytetit duke kërkuar dhe pyetur; një oficer i ri, dua të them nga Smirna, na kthehet me sytë plot ankth për shkak të dhimbjes së tepërt që ka parë dhe përmbledh shkurt odisenë e tij të trishtuar. Për shtatë muaj ushtria e mundur ka jetuar kështu; pas Kumanovës ajo thjesht u tërhoq nga kampi në kamp dhe më në fund u vendos në Shqipërinë e skajshme: këtu vuajti urinë për pesë muaj për shkak të bllokadës greke në bregdet. Ishin ditë agonie në të cilat mund të shiheshin ushtarë që enden rrugëve duke kërkuar kush e di se çfarë. Ushtarë që nuk ishin më të tillë për të luftuar, por vetëm sepse një frymë kohezioni i mbante të mjerët bashkë në ditët e fatkeqësisë. Kjo është shtëpia – thotë ai duke treguar spitalin – ku vdisnin dyqind e pesëdhjetë burra në ditë… Dhe tani këta njëzet e pesë mijë aziatikë në të cilët ishte përmbledhur ushtria e perëndimit – pas tradhtisë së divizioneve shqiptare që në ditët e para, dhe pas trazirave urinë dhe mjerimin – presin të largohen. Më në fund! Konvikti duhet të fillojë brenda disa ditësh; një grup i parë, i madhi i të sëmurëve, do të çohet nga këtu në grykën e Semanit, ku do t’i presin vaporët me qira për t’i çuar në shtëpitë e largëta të Azisë së Vogël. Pas të sëmurëve, të aftëve: ushtarët e fundit turq që perandoria kishte ruajtur në perëndim të llogoreve të Ciatalgjisë, të humbur në gadishullin e madh, tani të çliruar, do të shkojnë. Në kampin e Fierit tashmë gjithçka flet për eksodin… Larg, bregdeti i Shqipërisë zhduket dhe mbi kurorat e maleve ushtria turke e Vardarit jeton ditët e fundit të mërgimit, ndërsa lufta vdes.

28 Nëntor 1912 – Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë

by

Muzeu Historik Kombëtar/

Më 28 Nëntor 1912, Kuvendi Kombëtar i Vlorës shpalli Pavarësinë e Shqipërisë. Akti i Shpalljes së Pavarësisë përbën një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e popullit shqiptar. Ai ishte fryt i përpjekjeve dhe i luftërave shekullore të shqiptarëve, për të mbrojtur tërësinë tokësore të atdheut dhe për të formuar shtetin e pavarur shqiptar. Me vendimin e Kuvendit të Vlorës, kombi shqiptar fitoi të drejtën e tij të pamohueshme për të qenë i lirë e i pavarur, krahas kombeve e popujve të tjerë të Evropës.

28 Nëntori i vitit 1912 shënon një kthesë historike për popullin shqiptar, sepse nga njëra anë mori fund sundimi gati pesëshekullor i Perandorisë Osmane, nga ana tjetër u krijuan kushtet e reja politike për të dalë nga prapambetja e madhe dhe për zhvillimin e tij më të shpejtë ekonomik, shoqëror e kulturor. Shpallja e Pavarësisë ishte një fitore e madhe e shqiptarëve edhe kundër politikës antishqiptare të monarkive fqinje ballkanike, kundër synimeve e planeve të tyre për copëtimin e plotë të Shqipërisë. Shpallja e Pavarësisë dhe ngritja e flamurit kombëtar në Vlorë ishte fitore e përbashkët për të gjithë popullin shqiptar dhe për të gjitha forcat që kishin marrë pjesë në luftën për çlirimin kombëtar, me pushkë dhe me penë.

KONTRIBUTI I PATRIOTËVE PEQINAS NË VITET E PARA TË SHTETIT SHQIPTAR (1912-1924)

by

DR. ALBERT KURTI/

Dobësimi i Perandorisë Osmane, lakmia për territore që kishin vendet fqinjë ndaj territoreve shqiptare, luftërat ballkanike, vuri në pikpyetje ekzistencën e kombit shqiptar. Në këtë situatë, shqiptarët nuk ngelen duarkryq, por ishin gjithmonë në këmbë për të mbrojtur atdheun me çdo kusht. 

Peqini, duke qenë një krahinë me histori të gjatë: me vendbanimin e vjetër të njohur si Klaudiana, me rrugën Egnatia (ndërtuar gjatë Perandorisë Romake), Kalaja e ndërtuar gjatë periudhës Osmane, tregon se Peqini kishte vijëmësi të jetës në periudhat e ndryshme historike. Duke patur këtë trashëgimi, Peqini shquhet për atdhetarizëm, duke nxjerrë shumë figura të rëndësishme, që shquheshin për trimëri, mençuri dhe kulturën që demostronin. 

Më shumë figurat patriotike nga krahina e Peqinit, sidomos nga qyteti, do të shfaqeshin në periudhën e Pavarësisë së Shqipërisë, ku dallohej fisi Gjinishi me përfaqësuesit e hershëm Adem Gjinishi dhe vëllai i tij sheh Tahsimin.

Duke qenë më aktiv në vitet e para të pavarësisë, xhonturqit u konfrontuan me Gjinishët, pasi 2 vëllezërit kishin filluar iniciativat për hapjen e shkollave shqipe në qytet. 

Xhonturqit pasi e kapën sheh Tahsimin, u përpoqën që ta internojnë në Manastir. Më pas teqja e sheheve Gjinishas u bë një vend i rëndësishëm për takimin e patriotëve dhe atdhetarëve të Peqinit. Jo vetëm kaq, në këtë teqe vinin edhe atdhetarët e shquar si Aqif Pashë Elbasani, Haxhi Zeka, Haxhi Aliu, Abdyl e Eshref Frashëri, etj. 

Pas kordinimit që kishin patriotët peqinas me këto atdhetarët e shquar të kombit shqiptar, më 26 nëntor të vitit 1912 u ngrit flamuri shqiptar në Peqin: aty ku ndodhet Xhamia. 

Me këtë rast iu dërgua një telegram në Vlorë, Kuvendit dhe delegatëve. Këtu qe deleguar dhe Mahmud Kaziu (nënprefekti i Peqinit) si përfaqësues e delegat i Peqinit,  nënshkrues i Deklaratës për Pavarësi në Vlorë.

Në Peqin, nga Adem Gjinishi e drejtues të tjerë u përgatitën rreth 100 veta për të mbrojtur Kuvendin e Vlorës. Kështu nga peqinasit u shoqërua karvani i Ismail Qemalit nga Boshtova (pranë Kavajës) gjer në Vlorë. Merrnin pjesë në shoqërim patriotë peqinas si Adem Gjinishi, Ramazan Cani, Osman Çanaku, Muharrem Spahiu, Arif Sufali, Adem Lluca, Ahmet Ashiku etj. Krahas entuziazmit dhe dëshirës së peqinasve për ngritjen e flamurit në qytetin e tyre, pati njëkohësisht dhe kujdes, vëmendje dhe ankth për rreziqet që po i kanoseshin vendit.

Le t’i referohemi konkretisht telegramit :

Telegram i popullit të Peqinit – 27 Nëntor 1912

Drejtuar Ismail Qemalit dhe delegatëve të Kuvendit – Vlorë.

“Ju bëjmë të ditur se me dëshirën e krejt popullit, mbrëmë në orën 6 Nënprefektura e Peqinit e shpalli pavarësinë në anë të Shqipnisë dhe ngriti flamurin tonë nëpër godinat zyrtare dhe tash jemi duke u marrë me emërimin e nëpunësve të nevojshëm. Veç se jemi informuar se ushtarët e ushtrisë serbe po i afrohen Qukësit dhe, po të jetë se nuk merren masa penguese, ka mundësi që të shkelë tokën tonë e prandaj ju lutemi të demarshoni me ngutësi pranë Fuqive të Mëdha e të kërkoni garantimin e Pavarësisë së Vendit tonë.

Urdhëri është i juaji.

Firmat: Adem Gjinishi, Ahmet Kaziu, Sulejman Kuqi, etj.

(A.Q.SH. Fondi 245. Viti 1912. Dosja I – 5. Fleta 31).

    Foto nr. 1. Adem Gjinishi           Foto nr. 2. Mahmud Kaziu

C:\Users\Kastro\Downloads\2023-11-21 17-16_page-0001.jpg
C:\Users\Kastro\Downloads\2023-11-21 17-12_page-0001.jpg

Pas shpalljes së pavarësisë, Shqipërisë i’u shtua rreziku për copëtim, për shkak të futjes së ushtrive të vendeve fqinjë në trojet e banuar nga shqiptarët. Me politikat e tyre shoviniste, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia kërkonin me çdo mënyrë të aneksonin sa më shumë territore të banuar nga shqiptarë. 

Në Peqin pati përplasje të ashpra ndërmjet ushtrisë serbe dhe banorëve. Serbët kryen masakra tek kalaja e Peqinit (në bodrumet e saj). Për banorët e zonës dhe jo vetëm është e njohur dhe akti heroik i gruas Xheme Gramshit nga krahina e Peqinit, që me një hekur të nxehtë (hell) vrau tre serbë.

Përveç mbrojtes së qytetit të tyre, patriotët peqinas nisën vullnetarë për të ndihmuar Shkodrën në vitin 1913 në luftën ndaj Malit të Zi. Trimëria e “taborrit” prej 300 luftëtarë peqinas kundër malazezëve qe e dukshme, aq sa populli i ngriti këngën:   

“Plasi lufta në zall të Kirit

Aferim taborrit Peqinit”

Krahas luftëtarëve e patriotëve si A. Gjinishi, Xhaf e Riza Çeka, A. Kruja, A. Sufali, M. Ashiku, Xh. Ballhysa, O. Çanaku etj. u dallua veçanërisht peqinasi Ismail Kadiu ushtarak, oficer i lartë që kishte studiuar në Stamboll e Vjenë. Ky mori pjesë në luftime kundër malazezëve, si dhe u konfliktua me Esat Pashën që tradhtoi interesat shqiptare (e që më vonë u vra pabesisht).

Patriotët demokratë peqinas dolën hapur kundër tradhtisë së Esat Pashës ndaj interesave të vendit e njerëzve të tij. Kështu në gazetën “Rilindja e Shqipërisë 6/19 Nëntor të vitit 1913 gjërësisht shkruhej “Një nëpunës karakteristik i Esat Pashës – një letër nga Peqini: Mbi ligësitë e Kadri beut (K. Bonati), njeri i zgjedhur i Esat Pashës”. 

Në këtë kohë shikohet dhe qëndrimi përparimtar i peqinasve kundër Qeverisë reaksionare të Durrësit. Gazeta “Besa e shqiptarëve” – 24 Dhjetor 1914 theksonte: “Kryengritja e tiranasve dhe elbasanasve perfshijnë edhe Peqinin dhe Beratin. Dobësia e qeverisë së Durrësit ndihet kudo”.

Në vitet ‘20 u ndje fryma demokratike e kohës. Kështu në teqen e sheheve Gjinishas realizoheshin mbledhje të patriotëve vendas dhe të simpatizantëve me influenca e ide demokratike. Këtu mblidheshin dhe kuvendonin: Demir Godelli, Mehmet Peza, Ramazan Teqja, Xhaferr Çeka, Daut Elezi, Gud Kruja, Latif Kumbara, S. Kuqi, M. Kaziu, Ahmet Kaziu, Asllan Ballhysa, nga Dehimtë, Minoltë, Cantë, Gripshtë, Bedalltë, Dervishtë, Salitë, Biçtë, etj.

Në përfundim të kuvendimit patriotët peqinas zgjodhën Adem Gjinishi si delegat në Kongresin e Lushnjës në vitin 1920, Si demokrat i orëve të para, ai u vra më 1923 nga njerëzit e Vërlacit e Zogut.

Në qytetin e Peqinit dominonte krahu demokrat. Ata kishin ngritur dhe nëndegën e shoqatës “Bashkimi” dhe interesoheshin gjerësisht për probleme të qytetit e të krahinës, apo organizonin popullin për fushata e ndihma financiare në dobi të vendit.

Kështu p.sh. në Fletoren zyrtare viti 1922, Nr. 46. 12 Tetor shkruhej në një artikull:

“Ministria e Arsimit”: “Falenderojmë popullsinë e Peqinit për ndihmat në ndërtimin e Shkollës Teknike Amerikane në Tiranë “. 

Banorët dalloheshin për; harmoni, patriotizëm, solidaritet reciprok e unik. Në nëndegën e shoqatës “Bashkimi” kishte intelektualë, tregtarë, pjesëtarë të besimeve të ndryshme fetare, etj.   

 Revolucioni demokratiko-borgjez në vitin 1924 pati ndikim shumë të madh edhe në Peqin. Figura e Fan Nolit pëlqehej dhe mbështetej këtu. Fjalët e Nolit për unitet e bashkim për përparimin shoqëror kundër ndarjes dhe sherreve mes shqiptarëve për periudhën e vështirë që kalonte vendi, gjetën përkrahje edhe në Peqin. 

Për realizimin e këtij artikulli, falenderoj profesor Astrit Kaziun për bashkëpunimin e tij të vyer. 

“Fjalët e shpirtit”

by

Monda Mara/

“Fjalët e shpirtit”, në edicionin e saj të 6-të, mblodhi të dielën që lamë pas në Brescia të Italisë, poetë, artistë, nxënës të shkollave shqipe me banim në këtë shtet. Kjo veprimtari e organizuar nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë në Itali dhe nën kujdesin e mbështetjen e Konsullatës sonë në Milano, bëri që fjala shqipe të kumbojë fuqishëm, si për të na treguar se edhe pse mërguar, për ne asgjë nuk do të ndryshojë. Sipas Konicës, shqiptari ka në shpirt të tij një frymë arti. Dhe pikërisht këtë të fundit, artin shqiptar, u munduam ta shpalosnim në shumë forma atë pasdite, duke patur edhe një qëllim tjetër: transmetimin e tij brezit të ri që po rritet në mergim.

E konceptuar në formën e një konkursi të poetëve shqiptarë që bëjnë pjesë në Antologjinë II të Lidhjes dhe interpretimeve të nxënësve të shkollave shqipe, emocionet që na shoqëruan përgjatë gjithë kësaj veprimtarie, ishin vërtet të mëdha. Të ardhur nga shkollat: “Dora e Pajtimit” Milano , “Mësonjëtorja” Brescia , Qendra kulturore “Margarita Xhepa ” Asti, “Besëlidhja ” Rovereto, “Shqiponja ” Reggio Emilia dhe “Ura” Novara, me anë të recitimeve të poezive të ndryshme nga autorët shqiptarë, nxënësit na befasuan me pregatitjet dhe nivelin e paraqitur. Edhe pse u ndanë 3 çmime, secili prej tyre ishte një fitimtar. Të shprehurit në gjuhën e nënës, angazhimi dhe përkushtimi për t’u përfaqësuar sa më mirë në këtë garë, i bën ata fitues të padiskutueshëm.

Përsa i përket konkursit të poezisë shqipe në Itali, ndër 51poetët pjesë të Antologjisë II, u përzgjodhën 20 prej tyre. Dhe këto poezi, u vlerësuan nga një juri e jashtme. Poetët fitues Agim Bajrami, Rudina Muharremi Beja dhe Lumo Kolleshi (sipas vendeve respektive III, II, I), shprehën kënaqësinë për përfshirjen e tyre në Antologji dhe përgëzuan organizatorët për veprimtarinë. Për të pranishmit 3 poezitë fituese u sollën nga vetë këta autorë, duke rrëmbyer edhe duartrokitjet e publikut.

Siç dhe e theksova në fillim, arti u shpalos në shumë forma atë pasdite. Piktorja Vjola Fusha, foli me gjuhën e pikturës. Njëra prej tyre e bërë enkas për këtë ngjarje, iu dhurua autoriteteve lokale italiane, në shenjë falënderimi për mbështetjen që i japin komunitet shqiptar. Gjithashtu tingujt e muzikës sonë nën interpretimin e sopranos së talentuar, pjesë e teatrit “La Scala” në Milano Anila Hoxha Gjermeni, këngëtarit lirik bass me një karrierë të pasur në Itali Artan Lika dhe këngëtarit Neptun Gjata, pjesëmarrës në shumë festivale dhe i vlerësuar me çmime, na bënë të ndihemi akoma edhe më shumë pranë vendlindjes.

Çast i rëndësishëm gjatë veprimtarisë ishte dhe certifikata e nderit dhënë Konsulles sonë dhe Komisares së Diasporës në Itali, znj. Luljeta Çobanaj, për angazhimin dhe mbështetjen e pakursyer ndaj shoqatave dhe shkollave shqipe në këtë vend. Gjithashtu edhe përshëndetja e presidentit të LSHASHI-t, z. Skendër Lazaj, i cili falenderoi të pranishmit dhe uroi që organizime të tilla të tërheqin edhe më shumë vëmendjen e komunitetit tonë për t’u bashkuar në ruajtjen dhe transmetimin e vlerave tona kombëtare.

Kanë thënë për shpirtin se ai ka ngjyrën e mendimeve. E pra mendimet tona atë pasdite të së dielës u lidhën me artin, atë i cili u vesh me ngjyrat tona të flamurit.