---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 8 Korrik 2022

“La Revue politique et littéraire” ka botuar me 25 prill 1914, rrëfimin e vizitës së Gabriel Louis-Jaray (studiues francez) asokohe në Teqen e Elbasanit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një manastir mysliman në Shqipëri

Në Teqen e bektashinjve të Elbasanit

50 metra mbi luginë, në anën jugore të malit të Krrabës, Teqja e bektashinjve të Elbasanit vë në pah ndërtimet e saj në mes të pemëve të mëdha që veshin të gjitha shpatet fqinje me gjelbërim.

Dy rrugë takohen rrëzë manastirit shqiptar; njëra vjen direkt nga Elbasani, gati 3 kilometra larg; tjetra anashkalon kodrën e vogël të Krastës, e cila ngre kupolën e saj të gjelbëruar mbi rrjedhën e Shkumbinit, e devijon atë dhe përparon si një shtizë midis qytetit dhe lumit; lugina e ngushtë e burimit në dalje të maleve hapet vetëm në këtë vend për të formuar pellgun e aluvioneve nga i cili padyshim ka marrë emrin qyteti i Elbasanit.

Ndërtuesit e manastireve kanë gjithmonë orientimin e vendeve dhe shije për vende të favorshme; po ashtu pikërisht në hyrje të kësaj treve është ndërtuar Teqja; nga tarraca e saj vështrimi ndjek luginën e Shkumbinit në lindje; në jug, ai ende sheh lumin, shtrati i të cilit bën një kthesë të papritur në këmbët e manastirit, dhe në perëndim, ai shtrihet në shpatet e largëta që kufizojnë fushat me oriz, misër dhe drithëra, të cilat mbulojnë fushën e Elbasanit.

Kongresi shqiptar i Elbasanit sapo ka përfunduar, në oborrin e shtëpisë modeste ku mblidhet, drejtuesit kanë shpalosur flamurin e kuq të kapërcyer nga gjysmëhëna dhe më kanë kërkuar t’i fotografoj para tij. Pastaj njëri prej tyre më tha si për të më falënderuar: “Dua të të çoj në teqen fqinje; do të shihni, vendi është simpatik dhe atëherë do të jetë kënaqësi që ju të vizitoni varrin e nderuar të shenjtorëve tanë që prehen atje”.

Qamil beu më merr me vete; thërret një shok dhe një shërbëtor dhe së bashku dalim jashtë qytetit; së shpejti i afrohemi një lëndine; në sfond, pemët e larta prenë gjethet e tyre kundër qiellit të zbutur; pas nesh perëndimi i diellit zgjat siluetat tona fantastike dhe praron gurë të bardhë, të shumtë e të ngjeshur si një ushtri, drejt e të ngulur në tokë si mauzoleume të vogla; në rreshtin e tyre kalojnë bujqit që kthehen nga puna dhe gomerët kullosin pa nxitim në qetësinë e mbrëmjes. Qamili më tha: “Shiko, këtu janë varrezat tona; i kalojmë për të shkuar në Teqe; shikoni këtë gur të madh të bardhë që sapo është gdhendur; rreth sheshi nuk është ende i ngjeshur mirë; kjo sepse kalojmë pak nga ana ku është ngulur; një mik prehet aty prej një kohe të shkurtër ; e humba vitin e kaluar; dallohet ende varri i tij ; por së shpejti do të jetë e vështirë ta gjesh atë; të vdekurit ripërtërihen shpejt dhe “gurët u shtohen të vjetërve kudo që ka vend për të mbushur.”

Në anë të malit shfaqet një ndërtesë njëkatëshe; është manastiri; nëpërmjet një rruge të lehtë, njeriu arrin pa vështirësi dhe Qamili më prezanton me murgjit. Këta janë të paktë në numër dhe ndërtimet janë më se të mjaftueshme për ta. Teqja është vetëm një shtëpi e urdhrit bektashi, qendra fetare e të cilëve është në Koniah në Azinë e Vogël; por qendra shqiptare ishte deri tani në Kalkandelem dhe bektashinjtë e Shqipërisë përbëjnë një urdhër (rend) të vërtetë mysliman shqiptar; në radhët e tyre ka thuajse vetëm shqiptarë dhe kanë teqe në të gjithë vendin, në Pejë, Gjakovë e Prizren, në veri e sidomos shumë, me toka të konsiderueshme, në jug, te Toskët.

Murgjit e vërtetë janë dervishë; por pranë tyre bejlerët shqiptarë merren si bursarë me administrimin e përkohshëm të tokave; kështu në Kongresin e Elbasanit ishte i pranishëm në këtë cilësi një bej i Kalkandelemit, bursar i Teqes qendrore të Bektashinjve.

Është mjaft e vështirë të përcaktohet veprimi politik i urdhrit; me thënë të drejtën shfaqet mbi të gjitha si një veprim kombëtar shqiptar. Më parë, kur shqiptarët ishin të plotfuqishëm në Kostandinopojë, ministrat që rrethonin sulltanin ishin bektashinj; në mesin e shekullit të 19-të dhe që nga Sulltan Mahmudi, këto zakone u zhdukën, por nën sundimin e Abdul Hamidit bektashinjtë ishin në favor të Padishahut. Karakteri i tyre si klerikë myslimanë i mbrojti kundër xhonturqve, por këta të fundit vetëm e frenuan nacionalizmin shqiptar, rendi i të cilëve është i ngulitur; në Shqipëri janë të paprekshëm, sepse e gjithë popullsia myslimane, nga beu i pasur deri te fshatari më i varfër, ka për ta një respekt të thellë dhe një nderim pa rezerva; në çdo teqe, varret e shenjtorëve janë një vend pelegrinazhi i përditshëm; çdo besimtar shkon aty për të depozituar ofertën e tij të madhe ose modeste dhe rendi (urdhëri) jeton nga të ardhurat e tokave të tij dhe dhurimet e myslimanëve të devotshëm.

Kështu, me gjithë kundërshtimin e doktrinave fetare, format e organizimit kishtar nuk janë shumë të ndryshme mes myslimanëve dhe ortodoksëve; tek njëri apo tjetri, krahas klerit shekullor, papa ose hoxha, që jeton në mes të besimtarëve, merr pjesë në ekzistencën e përbashkët, merr një grua dhe ndërton një shtëpi, një element fetar është formuar prej shekujsh rreth faltoreve, varreve dhe kujtimeve të nderuara; murgjit jetojnë atje një jetë kontekstuale nën drejtimin e një prijësi dhe manastiri është bërë me kalimin e kohës një qendër kombëtare aq edhe fetare, shtëpia e kombësive në luftë, tempulli i gjallë i traditave dhe shpresave të një populli; në këto rajone të diskutueshme të Ballkanit, manastiri përqendron gjithçka që mbetet e gjallë në ndjenjat popullore.

Ashtu si, në mesin e ortodoksëve, murgu, ndryshe nga Papa, nuk martohet për t’ia kushtuar të gjithë veprimtarinë e tij propagandës dhe mbrojtjes së idealit të tij fetar dhe kombëtar, ashtu edhe bektashiu është dervish dhe në një ceremoni solemne, e shpall atë dhe betohet se nuk do të marrë një grua. Ekzistenca e tyre është e ndarë midis lutjeve dhe ceremonive fetare dhe punës në fusha, dhe detyra e tyre është të vëzhgojnë varrin që u është besuar. Është ai i një shenjtori të madh të rendit të tyre dhe varri i tij mbrohet nga një konstruksion guri gjashtëkëndor, i vendosur pak metra mbi ndërtesat e tjera. Murgjit më çojnë atje. Në njërën anë të ndërtesës hapet një derë e ulët dhe në anën tjetër dritare të ngushta; më lanë të hyja; pjesa e brendshme është e ndriçuar fare pak ; në dysheme shtrihet një varr prej druri; një çarçaf jeshil e mbulon pjesërisht; pranë këmbëve kanë hedhur një mbulesë të qëndisur; në krye, dërrasa e varrit mbart një kunj druri të ngulur në mënyrë të pjerrët, rreth të cilit është mbështjellë një vello me garzë. Kjo eshte e gjitha ; muret e zbardhura me gëlqere janë të zhveshura. As një mbishkrim, as një fjalë: vetëm heshtja e vdekjes.

Duke u larguar nga Teqja, pyes udhërrëfyesin (guidën) tim nëse murgjit vijnë për të medituar këtu; ai më përgjigjet thjesht: nuk kanë nevojë, pasi jetojnë në këto vende. Ishte e vështirë të shtyja më tej shkëmbimin e ideve, por doja të përshkruaj për veten time gjendjen shpirtërore të shërbimeve që më drejtuan dhe të ndjeja se si ndryshonte nga eremitët tanë në Perëndim dhe mendova: shenjtori, siç e përfytyrojnë shpirtrat tanë të krishterë, formon si ideal soditjen e Hyjnisë, të konceptuar si një person pafundësisht të përsosur, të cilin ai aspiron ta njohë dhe ta imitojë; ndërgjegjja e tij është selia e një beteje thellë brenda vetes, dhe shenjtëria e tij rezulton nga një fitore në një luftë midis virtyteve të tij pranë Zotit dhe instinkteve të tij natyrore, të cilat ai dëshiron t’i shtypë; shenjtori, duke besuar në perversitetin e natyrës, përpiqet të triumfojë mbi kufizimet e tij dhe aspiron idealin hyjnor, burimin e çdo përsosmërie; Prandaj jeta e tij është e thurur me mundime dhe është vetëm një përgatitje për vdekjen, ku fillon jeta reale.

I tillë nuk është i urti, virtytet e larta të të cilit nderohen pas vdekjes si varëse për jetën nga devotshmëria myslimane. Allahu dhe Muhamedi janë udhërrëfyesit e shpirtit të tij, por këta udhërrëfyes e urdhërojnë atë të përshtatet me natyrën dhe, nëse ai është besnik ndaj porosive të tyre, shpërblimi i tij do të jetë në parajsën e tyre të gjitha kënaqësitë tokësore të njëqindfishuara. Prandaj i urti sodit natyrën dhe gjithçka që merr pjesë në të; në çdo gjë që buron prej saj, ai sheh një flakë hyjnore dhe beson në bukurinë e saj dhe në mirësinë e saj kryesore; nëse ai shmanget nga turma e njerëzve, është për të komunikuar më mirë në natyrën e pamasë, dhe nëse ai mediton, është mbi jetën që shpërthen në gjithçka që e rrethon. Pra, ekzistenca e të urtit është një himn për natyrën dhe jetën, të cilën ai aspiron ta vazhdojë pas vdekjes ashtu siç e jetoi në gjysmë të rrugës, në paqe dhe harmoni, pa teprim apo luftë, për të shijuar kënaqësitë superiore në prehje të pafundme.

As mundimi dhe as lufta nuk shfaqen në jetën e murgjve myslimanë dhe Teqja është një strehë ku shpirti pushon. Varri i shenjtë nuk e bën hijen e tij mbi ekzistencat fqinje dhe dervishët përreth meje duket se njohin vetëm bukurinë e vendit ku i ka vendosur shija e themeluesit të Teqes. Gjithashtu, i pari prej tyre më fton të ulem nën pemët aty pranë përballë luginës ku rritet hija. Është përgatitur një tavolinë; rrushi zhytet në ujë të freskët dhe filxhanët e vegjël janë plot me kafe aromatike. Vapa e ditës po bie dhe velloja e mbrëmjes po përhapet tashmë mbi fundin e luginës, ku mbizotëron Teqja, kur një nga shoqëruesit e mi, i rrëmbyer pa dyshim nga kujtimi i ditëve të shkuara, thur një melodi krenare dhe melankolike, të cilën të tjerët e marrin në kor; është kënga shqipe e Skënderbeut.

Asgjë nuk tregon më mirë se sa shqiptari mysliman është së pari shqiptar; Skënderbeu, kujtimi i të cilit është i gjallë në mbarë Shqipërinë, është princi i fundit i Shqipërisë së pavarur që luftoi kundër turkut në të njëjtën kohë si mbrojtësi i Kryqit kundër Gjysmëhënës. Ne e dimë emrin e tij të vërtetë, Gjergj Kastrioti, me nofkën e Iskender-Bejt ose Princi Aleksandër, kur ishte rob lufte i turqve, debutoi në Azinë e Vogël; më 1443, ai la me shokë kampet turke të sulmuara nga hungarezët; në befasi ai u merr turqve qytetin që i ati qeveriste, Krujën, dhe shpall luftën e shenjtë, kryqëzatën kundër turkut; krerët e tjerë të klaneve (fiseve) e njohin atë si gjeneral dhe princ të konfederatës shqiptare, në Lezhë, dhe për një çerek shekulli i udhëheq ata në betejë kundër osmanllinjve: kryeqyteti i tij, Kruja, u rrethua dy herë nga sulltanët Murat dhe Mehmet II, por ai e zhvilloi fushatën (luftën) aq mirë sa ushtritë turke ishin të uritura, të shkëputura nga komunikimi i tyre; çetat e tyre u befasuan ; iu desh të largoheshin dhe kur ai vdiq në Lezhë, në 1467 ose 1468, pas 25 vitesh luftë të ndërprerë nga një armëpushim i vetëm, Shqipëria ishte e lirë dhe klanet (fiset) e bashkuara. Por ai vdiq, ndërsa gjeneralët e Aleksandrit ndanë Perandorinë e tij, bejtë e princit Aleksandër nuk ditën të ruanin konfederatën shqiptare dhe, si një top (vrull) i madh, pushtimi mysliman përmbyti vendin, konvertoi me forcë shumicën e banorëve dhe e mbylli për Perëndimin këtë territor që dikur kishte qenë krye urë e krishtërimit përtej Adriatikut.

Tashmë, nuk janë vetëm mirditorët dhe katolikët e veriut të Shqipërisë që ruajnë me kujdes të thellë kujtimin e heroit të krishterë; është e gjithë Shqipëria myslimane, ortodokse dhe katolike, ajo e teqeve dhe e manastireve, që ruan në kujtesën e saj figurën e mbrojtësit të fundit të Shqipërisë së pavarur. Shekujt që kanë kaluar e kanë rrethuar historinë e saj me një legjendë kaq popullore, saqë, nëse arrihet uniteti (bashkimi) i Shqipërisë, është ky kujtim që do të jetë çimentoja më e fortë. Nga e kaluara e largët e racës së tyre të lashtë, eposi i Skënderbeut është ai që mbijeton në shpirtin popullor; flamurin e tij Shqipëria autonome shkoi të gjente në kryeqytetin e tij Krujën, flamurin e kuq të zjarrtë që mbante shqiponjën e zezë me dy krerë; Ismail Qemali hoqi kryqin prej tij, Esad Pasha e kishte kapërcyer me gjysmëhënën, por secili prej tyre e mori si simbol të gjallë të kombit të ringjallur; dhe kur ai shpreh gjithë dëshirën e tij të fshehtë për liri dhe dëshiron të mishërojë besimin e tij në vetvete në një këngë, është himni i rëndë dhe dinjitoz, krenar dhe i trishtuar i Skënderbeut që merr; në të ringjallet pastaj nevoja e pavetëdijshme për të përsëritur me këto fjalë të dikurshme ndjenjat që gjallërojnë shpirtin kombëtar dhe e përgatitin për luftë:

O racë luftëtarësh

Fëmijë të Skënderbeut

Fitoni, o shqiptarë,

Lirinë e Atdheut.

Mjaft në skllavëri,

O e mjera Shqipëri,

O vëllezër merrni pushkën:

Vdekje ose liri!

Sot le të valvitim flamurin tonë,

Të shkojmë në mal;

Mbi gurë dhe shkëmbinj

Ne do ta fitojmë lirinë tonë.

Jeta për ne është një gënjeshtër,

Si gënjeshtër është skllavëria jonë.

Si mund ta lini Shqipërinë

Pa liri!

E tillë është kjo këngë, të cilës unë përpiqem të riprodhoj sa më besnikëri vargjet dhe ritmin fisnik; nga katër strofat e saj, e dyta shërben si refren dhe kështu çdo varg përfundon me thirrjen e ashpër: Vdekje apo Liri !

Jehona e luginës sapo e ka thënë sërish për të tretën herë; në këtë notë të fundit mbaroi kënga melankolike; heshtja dhe qetësia janë bërë edhe më të mëdha rreth teqes; era është shuar dhe asnjë degë nuk lëviz; akaciet dhe dafinat mbushin ajrin me aromën e tyre; rrezet e fundit të diellit ngrohin një djep hardhish në buzë të tarracës; ja ora e nisjes (largimit) ; muzgu është i shkurtër dhe duhet të jesh në Elbasan para se të bjerë nata; por, para se të kthehem në qytet me shoqëruesit e mi, unë, sipas zakonit, kam hapur derën e varrit dhe vendos, sipas zakonit shqiptar, dhuratën e mysafirit, monedhat e bakrit, në një trung të ndërtuar në mur dhe monedhat e argjendit në vetë drurin e arkivolit. Dhe ndërsa murgjit i shprehin urimet e tyre për një jetë të gjatë e të lumtur “Frankut” që ka ardhur nga përtej deteve për të parë kushërinjtë e tij në Shqipëri, i uroj atyre një Skënderbe të ri, që ringjall gjithçka që pashë tek ata aspirata, ndjenja dhe ideale gjatë atyre orëve të kaluara në Teqen e Bektashinjve.

Gabriel Louis-Jaray