Nikollë Loka/

Siç dihet, Rilindja Kombëtare qe një lëvizje e madhe atdhetare, mendore, kulturore, arsimore etj., që përshkoi të gjitha fushat e jetës shqiptare; qe një periudhë që karakterizohet nga rilindja e kombit dhe futja e tij në rrugën e përparimit si kombet e tjera të Evropës. Ajo përfshiu të gjitha sferat e jetës shpirtërore, morale, ushtarake, materiale etj., që gjeti edhe një pasqyrim të fuqishëm në fushën e arsimit kombëtar dhe të mësimit të gjuhës shqipe.

Kombi shqiptar ende vuante pasojat e administrimit osman, i cili nuk lejonte hapjen e shkollave në gjuhën amtare. Kështu rilindësit, duke analizuar të gjitha rrugëzgjidhjet e kësaj situate, arritën në përfundimin se aspirata e tyre për një Shqipëri të lirë e të pavarur, mund të bëheshin realitet vetëm nëpërmjet dy rrugëve, që ishin në funksion të njëra-tjetrës: së pari, nëpërmjet luftës së armatosur; së dyti, nëpërmjet lëvrimit të gjuhës shqipe në shkolla, gjë e cila do të çonte padyshim në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, nën idenë se “…drit’ e diturisë përpara do na shpjerë…”, që ishte sintezë e ideve iluministe të rilindësve tanë(Kazazi, 2016).

Për të penguar shkëputjen e popujve ballkanikë nga shteti, në periudhën pas kryengritjeve të grekëve, bullgarëve, serbëve dhe vllehëve, atyre iu njohën disa veçori kulturore. Njëra prej tyre ishte edhe shkollimi në gjuhën amtare. Në realitet popujt jomyslimanë edhe më përpara e kishin shkollimin në gjuhët e tyre, ndërsa në këtë periudhë ata filluan ta shfrytëzonin këtë të drejtë për formësim kulturor dhe identitar. Parë në këtë këndvështrim, shqiptarët kishin mbetur prapa, në krahasim me popujt tjerë të Ballkanit(Yücedağ, Koç, 2020: 35). Aq më keq për shqiptarët se në tokat e tyre po hapeshin edhe shkolla greke, serbe dhe bullgare, sepse dekreti perandorak osman i quajtur Hatti-Humaiun ua lejonte ato(Mustafa, 2019). Në vitin 1892, në katër vilajetet shqiptare kishin më shumë se 1000 shkolla greke, 40 shkolla vllahe, 200-300 serbe dhe bullgare dhe vetëm 2 shkolla shqipe(Ditërrëfenjësi Kombiar, 1900:153-154).

Perandoria Osmane me reformat e Tanzimatit kishte deklaruar se të gjitha kombësive do t’u lejohet lirisht të ushtronin gjuhët e tyre në institucionet arsimore dhe fetare me përjashtim të shqiptarëve. Banorët e truallit shqiptar thirreshin turq, arnautë, kaurrë, latinë; por kurrë me emrin e tyre të vërtetë. Këtu gjithsesi duhet të shtohet se shqiptarët nuk patën edhe një administratë të përbashkët, por qenë të shpërndarë nëpër vilajete të ndryshme. I vetmi faktor pa dallim feje e krahine, që i bashkonte shqiptarët, ishte gjuha shqipe(Mustafa, 2019).

Edhe pas dekretit të Gjylhanesë, i cili në fushën e arsimit parashikonte që sistemi arsimor të organizohej në shkolla shtetërore, trevat shqiptare nuk përfituan asgjë, pasi shkollimi bëhej sipas përkatësisë fetare, vetëm në shkolla të huaja. Shkollat dhe mësimi i gjuhës shqipe ishin objekt i goditjeve të vazhdueshme nga ana e administratës osmane, ndërkohë që me kalimin e kohës edhe në trevat shqiptare “… u rrit nevoja për një arsim laik, shqip nga gjuha, kombëtar nga fryma dhe praktik për jetën” (Loka, 2020: 86).

Në vitet ‘50 të shekullit XIX e më pas, përpjekjet e shqiptarëve brenda atdheut u bashkuan me veprimtarinë e madhe e të gjithanshme të atdhetarëve në mërgim, të cilët po organizoheshin në shoqëri atdhetare, arsimore e kulturore, duke dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm për përhapjen e mësimit shqip, për botimin e teksteve shkollore etj. Bashkatdhetarët në mërgim u vunë në shërbim të luftës për liri, të gjuhës shqipe dhe arsimit kombëtar, me të gjitha mjetet e mundësitë e mbi të gjitha me dëshirën e tyre të zjarrtë. (Kazazi, 2016). Pas kushtetutës së vitit 1846, dhe si rrjedhojë e dekretit sulltanor, lejohej hapja e shkollave laike shtetërore, çka i hapte dyert fillimit të lëvizjeve për arsim e kulturë. Por, duke qenë se për pjesën myslimane lejohej vetëm përdorimi i alfabetit arab, intelektualët shqiptarë myslimanë të kohës u munduan që edhe përmes këtij alfabeti të përhapnin mësimin e gjuhës shqipe, si mjeti i përparimit dhe i ngritjes kulturore”(Mustafa, 2014). Ideologët e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar se pa emancipim kulturor nuk ka as vetëdije kombëtare, kështu që ata zhvilluan një sërë aktivitetesh, ku si synim kryesor kishin që karakteri politik të jetë i drejtuar në zhvillimin e arsimit dhe të shkollës kombëtare.

Nuk do të kishte kuptim të flasim për problemet e arsimit në shqip në periudhën e Rilindjes Kombëtrare pa vënë në dukje programin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në këtë fushë. Idetë dhe platforma arsimore e Lidhjes u bënë pjesë e përbërëse e shumë veprave, artikujve dhe fjalimeve të ideologëve të shquar të Rilindjes Kombëtare. (Kazazi, 2016). Sigurisht, Traktati i Shën Stefanit provokoi nacionalizmin shqiptar dhe farkëtoi lëvizjen e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila nuk i shkonte për shtat politikës hamidiane ndaj shqiptarëve, prandaj pas shpërndarjes së Lidhjes së Prizrenit, mësimi i shqipes në shkollat publike, si dhe përdorimi i saj në korrespondencën zyrtare u ndalua kategorikisht. Gjatë vitit 1880, Porta e Lartë ndërmori një sërë goditjesh kundër “Shoqërisë së shkronjave”, duke mos lejuar më as botime librash, as ngritje shkollash shqipe. Vetëm dega e saj me qendër në Bukuresht u shpëtoi këtyre ndjekjeve dhe më vonë kjo degë do të mbetej ndër shpresat e vetme për realizimin e programit arsimor të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit(Kazazi, 2016). Në kushtet e terrorit osman, pas shpërbërjes së Lidhjes së Prizrenit, veprimtaritë kulturore shqiptare vazhduan në Rumani (Bukuresht, Konstancë), Bullgari (Sofje), Austri (Klagenfurt, Vjenë) dhe Egjipt (Kairo). Në Bukuresht, shoqatat si: “Drita”, “Dituria” dhe “Shpresa” ishin të rëndësishme në përpjekjet e tyre për të ofruar mbështetje materiale për veprimtaritë arsimore shqiptare në krahinat osmane(Somel, 1997: 453).

Pas ndalimit të arsimit shqip, për interesa të shtetit osman, nga autoritetet u lejuan dy shkolla shqipe të Korçës, për djem dhe ajo për vajza, si kundërpeshë ndaj shovinizmit grek të Fanarit, që po cënonte interest osmane. Por rezulatetet e shkollave shqipe të djemëve e të vajzave në Korçë për ngritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, si dhe veprimtaria e shkollave të fshehta shqipe, të hapura me shumicë në jug, e kishin shtuar shqetësimin e autoriteteve osmane dhe të Patrikanës së Stambollit. Si rrjedhim, në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, shpërtheu një fushatë ndjekjesh, burgimesh dhe internimesh të mësuesve dhe veprimtarëve shqiptarë(Historia e arsimit, 2003:167-168). Autoritetet osmane arritën deri aty sa të mbyllin edhe dy shkollat e Korçës, që i kishin lejuar vetë vite më parë. Në qeshor të vitit 1902, pas 15 vjet pune ishte mbyllur Mësonjtoria Shqipe për djem. Vështirësi në këtë kohë po kalonte edhe shkolla shqipe e vajzave në Korçë. Pas urdhërit të Stambollit që ndalonte vijimin e kësaj shkolle nga nxënëset myslimane në vitin 1904, Porta e Lartë ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhës mësimi në këtë shkollë dhe në fillim të vitit 1907, nga Veziri i Madh u lëshua urdhëri për mbylljen e saj (Historia e arsimit, 2003:169-171).

Gjendja pati pak përmirësime edhe pas Revolucionit xhonturk. Sukseset e arritura nga zhvillimi legal i arsimit kombëtar në Shqipëri i shqetësoi së tepërmi turqit e rinj, të cilët përdorën kundër arsimit shqip çdo mjet, që nga shfrytëzimi i ndjenjave ffetare dhe intrigat e deri te dhuna e drejtëpërdrejtë. Siç shprehet një diplomat italian “dëshira e shqiptarëve për dituri e arsim dhe kërkesa e tyre e ligjshme për të mësuar në gjuhën amtare u quajt nga Komiteti xhonturk si një prirje seperatiste dhe u vu në shënjestër nga ana e tij”. Në fillim, pa dalur ende hapur kundër arsimit shqiptar, turqit e rinj vunë në veprim klerin konservator dhe elementët fenatikë e turkomanë për t’i larguar shqiptarët myslimanë nga mësimi shqip, duke përdorur parulla me karakter fetar, shoqëror e politik ai: “Shqipja të ban kaurr …të ban me shemb teqe e xhamija, me lon kuranin, agjinesën” etj. Ose thonin se “me anë të mësimit të shqipes feudalët shqiptarë synonin të mbanin nën zgjedhë fshatarët dhe të realizonin ambicjet e tyre politike”. Gjithashtu përhapeshin fjalë se “përkrahësit e mësimit shqip ishin kundër interesave shtetërore osmane dhe u shërbenin shteteve të huaja, sidomos Austro-Hungarisë dhe Italisë(Historia e arsimit, 2003:190-191).

Pasi dështuan për pengimin e arsimit shqip me anë të propagandas dhe fesë, autoritetet osmane në trevat shqiptare e hoqën pothuajse krejtësisht maskën që mbanin deri atëherë dhe filluan të zbatonin një kurs më të ashpër e më të hapur kundër lëvizjes arsimore shqiptare e përgjithësisht asaj kombëtare. Në maj 1909 u arrestuan 17 veta nga Struga, Pogradeci dhe Ohri, të akuzuar si agjentë të Sulltan Hamitit. Midis të arrestuarve nga Ohri ishin: Hamdi Bej Ohri, Xheladin Beu, kryetar i klubit dhe Mehmet Beu, të cilët ishin përpjekur për të çelur një shkollë shqipe në atë qytet. Akuza të paqena u bënë kundër Hafiz Ibrahim Dalliut të Tiranës, sepse u jepte mësim shqip vajzave. Në Tiranë, me rastin e përvjetorit të parë të shpalljes së Kushtetutës, xhonturqit organizuan manifestime kundër klubit kombëtar dhe mësimit të shqipes. Një gjendje mjaft e rëndë u krijua në Vlorë, ku u arrestuan dhe u internuan shumë atdhetarë(Historia e arsimit, 2003:191)

Pasi ndalimi i shkollimit shqip në kushtet e regjimit kushtetues xhonturk dukej si i pamundur, një nga mjetet kryesore që përdorin xhonturqit për të penguar përhapjen e mësimit e të shkollës shqipe ishte propagandimi i shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetin turko arab, që përdorej edhe për gjuhën osmane(Historia e arsimit, 2003:192) Disa krerë e deputetë shqiptarë turkomanë, të mbrojtur edhe të ndihmuar nga qeveria xhonturke, formuan në Stamboll me 4 mars 1910 shoqërinë “Arnavud Mahfil maarif “ (Rrethi arsimor shqiptar, me senatorin dhe klerikun Haxhi Ali Elbasanin në krye. Qëllimi ishte të organizonin sa më mirë fushatën kundër alfabeteve kombëtare shqipe, të miratuar nga Kongresi i Manastirit. Dhe pas organizimit të “mitingjeve” në përkrahje të alfabetit arab, Ministria turke e arsimit dërgoi një telegram qarkore, me të cilën urdhërohej futja e alfabetit arab në mësimin e gjuhës shqipe në idadijet turke të Shqipërisë(Historia e arsimit, 2003:209-210) Një goditje tjetër kundër arsimit shqiptar u bë në Kongresin e xhonturqve të mbajtur në Selanik në maj të vitit 1909 ku komisioni që punoi për problemin kombëtar e kulturor të kombësive jo turke në Perandori doli me këto propozime: Të gjitha shkollat fillore të mbeten ashtu siç kanë qenë d.m.th. në gjuhën turke. Të gjitha gjimnazet ku mësimi nuk zhvillohet në gjuhën turke të mbyllën dhe nxënësit të kalojnë në gjimnazet turke. Mësimi në këto gjimnaze të zhvillohet vetëm në gjuhën turke(Myzyri, 1996: 27).

Në funksion të fushatës së tyre antishqiptare, xhonturqit nxorën ligje që penalizonin lëvizjen për arsimin shqip, si ligjet “mbi bandat” dhe “mbi shoqëritë”, miratuar nga Parlamenti turk në vjeshtë të vitit 1909. Sipas këtyre ligjeve, në Perandorinë Osmane ndaloheshin të gjitha organizatat kombëtare, përveç atyre osmane. Në zbatim të këtyre ligjeve, autoritet xhonturke filluan me arrestime, internime e transferime patriotësh shqiptarë dhe pastaj vazhduan me mbyllje klubesh e shkollash shqipe(Historia e arsimit, 2003:207).

Në vitin 1909, fushata e reaksionit xhonturk që kishte synim çarmatosjen e shqiptarëve dhe mbylljen e klubeve e të shkollave shqipe u shtri në të gjithë vendin. Në vitin 1910 masat xhonturke u ashpërsuan dhe reaksioni xhonturke u vërsul kundër shkollave dhe klubeve shqiptare. Në Shkup u arrestua kryetari i klubit të atjeshëm Beqir Efendiu dhe mësuesi i gjuhës shqipe Bedri Pejani; në Manastir u arrestuan Fehim Zavalani dhe vëllezërit Kristo e Dhimitër Qirjazi etj; në Elbasan u arrestuan Kristo Dako e Lef Nosi; në Dibër Qamil Daci; në Tiranë Ibrahim Dalliu, Mahmut Furtuzi, Jusuf Elezi; në Durrës Nikollë Kaçorri etj(Myzyri, 1996: 293).

Dëshirat e forta të nacionalistëve shqiptarë për të patur arsim në gjuhën shqipe nuk u pranuan nga shteti osman. Perandoria Osmane ndoqi një politikë arsimore që synonte ruajtjen e dominimit osman në rajon, përçarjen e shqiptarëve dhe pengimin e formimit të vetëdijes kombëtare të tyre.

Literatura

– Avzi Mustafa, Përpjekjet e shqiptarëve në Maqedoni për arsim kombëtar në fund të shekullit XIX dhe në Fillim të shekullit XX, https://merbraha.com/perpjekjet-e-shqiptareve-ne…/

– Avzi Mustafa, Përpjekjet e shqiptarëve në Maqedoni për arsim kombëtar në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, https://pashtriku.org/dr-avzi-mustafa-perpjekjet-e…/

– Avzi Mustafa, Kontributi i ulemasë shqiptare në Maqedoni për shkollën dhe gjuhën shqipe, https://www.zaninalte.al/ 2014/03/ kontributi-i-ulemase-shqiptare-ne-maqedoni-per-shkollen-dhe-gjuhen-shqipe/

– Ditërrëfenjësi Kombiar, Sofje, mot i katërt, 1900.

– Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar (grup autorësh), vëllimi I; botim i Institutit të Studimeve Pedagogjike, Tiranë 2003.

– Hysni Myzyri, Arsimi Kombëtar Shqiptar (1908-1912), Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Kosovës, Prishtinë 1996.

– İsmail Yücedağ, Nurgün Koç Kërkesat e shqiptarëve për shkollimin në gjuhën amtare. (1) Dituria islame 354, maj 2020.

– Nikollë Loka.”Lëvizja kombëtare për shkollën dhe alafbetin shqip në Shqipërinë e Veriut”, në Studime historike, reçensione, publicistikë, botimet “Emal”, Tiranë 2020.

– Njazi Kazazi, Mësimi i gjuhës shqipe gjatë Rilindjes Kombëtare e deri në fillimin e viteve ’20 të shekullit XX, https://www.zaninalte.al/ 2016/08/mesimi-i-gjuhes-shqipe-gjate-rilindjes-kombetare-e-deri-ne-fillimin-e-viteve-20-te-shekullit-xx/?fbclid=IwAR3m5y0rg Oa2dpOc0oMW6mRflAajrHsq8W8dT7shWrg-C5flLMaWzJZEgtI

– Somel, Selçuk Akṩin “Ottoman Islamic Education in the Balkans in the Nineteeth Century, Islamic Studies, Vol. 36, No. 2/3, Special Issue: Islam in the Balkans, (Summer/ Autumn 1997).

Ndonëse rënia e ish Jugosllavisë, me shfaqjen e shteteve të pavarura: Kroacisë, Sllovenisë, Maqedonisë, Bosnjës dhe Hercegovinës, Malit të Zi dhe së fundit Kosovës, ndryshoi realitetet shtetërore, me çka te shumë nga këta popuj filloi edhe dekonspirimi i “amzës së jugosllavizmit” të mbështetur mbi platformën e “Naçërtanjes” së Garashaninit, megjithatë, te shqiptarët, në të dy anët e kufirit, në masë të madhe vazhdon diktati i historiografisë serbomadhe, që me riaktivizimin e sintagmës së “botës serbe”, po mban peng politikisht dhe kulturalisht Kosovën!

Jusuf Buxhovi

Shthurja e Bizantit me anën e formacioneve të tjera autonome shoqërore dhe politike (feudeve, zhupanive dhe dinastive), siç ishin edhe “Despotati i Epirit”, “Despotati i Artës”dhe “Regnum Albaniae” e vitit 1272-1296 dhe të tjerave deri në shekullin XV kur do të marrë fund kjo perandori, në ato rrethana dramatike dhe fare të paqëndrueshme për nga realitetet shoqërore dhe politike, nxori në pah në njërën anë faktorët vendorë mbi të cilët perceptoheshin po edhe ndërtoheshin interesat e Lindjes dhe të Perëndimit për ndikim sa më të madh, kryesisht me anën e faktorit kishë, siç ishte rasti me Perandorinë Katolike të Kostandinopojës pas Kryqëzatës së katërt më 1204-1264 dhe të “Despotatit të Epirit”, dhe në tjetrën anë, pretenduesit për fronin e Bizantit, ndër të cilët duhet dalluar dinastinë Nemanjane të Rashës, e cila gjatë kohë së Stefan Dushanit (1331-1355) ia doli që të jetë forca kryesore e Bizantit, që u quajt edhe “Illyricum Magnum”.

Natyrisht se faktori Rashë, i parë në përputhje me realitetet e kohës dhe jashtë interpretimeve dhe përvetësime, nga ato që do të t’i bëhen nga ana e historiografisë serbe, asaj ruse dhe shkollës së sllavistëve të Vjenës në shekullin XIX, e nxjerr atë nga pengu i këtij keqinterpretimi, pra i përvetësimit joshkencor, siç është paraqitja e saj “themel të shtetit mesjetar serb” dhe, po ashtu, ia merr të drejtën Kishës Ortodokse Serbe, që të përvetësojë krishterimin ortodoks me liturgji të sllavishtes së vjetër kishtare. Jashtë këtyre përvetësimeve antihistorike, Rashës dhe dinastisë Nemanjane, i kthehet pamja e saj historike me faktorët shoqërorë, politik nga antikiteti (origjina tribale) si dhe roli i saj në hapësirën e Dardanisë, atë të Maqedonisë dhe të Epirit si forcë hegjemone në zhvillimet që e përcollën Bizantin nga shekulli XII – XV kur do të shembet përfundimisht.

Vendosja e shtetit mesjetar serb mbi dihominë e faktorëve joshkencorë: kishë-komb – duke u injoruar bërthama sllave nga shfaqja e saj e deri te shtrirja, që më së paku lidhet me gjeografinë historike të tyre siç paraqitet nga serbët dhe, njëherësh duke u përvetësuar sllavizmi si konglomerat etnik dhe, duke u konvertuar popujt antikë tribalët, dardanët, keltët dhe të tjerët në serbë në përputhje me fantazinë e Priftit të Duklës nga “Gesta Regnum Sclavorum” (Kralevstvo slovena) e Orbinit – paraqet spektrin argumentues të rrëzimit të falsifikimeve, që për një kohë të gjatë, edhe janë pranuar, nga shkaku se ka munguar qasja kritike dhe objektive shkencore ndaj tyre.

Për t’u argumentuar këto shtrembërime, mistifikime, përvetësime dhe falsifikime ndër më të ndryshmet mbi bazat e një platforme shtetmadhe dhe ideologjie hegjemoniste sllavo-ortodokse, që u shfaqen nga “Naçertanja” e vitit 1844 e deri te programet e Akademisë Serbe të Shkencave dhe të Arteve të viteve 1937, 1944 dhe së fundit të viti 1986, përqendrimi bie mbi pasqyrimin e falsifikimit të dokumenteve mesjetare nga ana e Kishës Ortodokse Serbe në përputhje me konceptet shtetmëdha dhe ato hegjemoniste të projektuara në Rusi nga mesi i shekullit XVIII, me ç’rast pikënisje janë ato të autorëve bizantinë, pastaj literatura hagjiografike me theks të veçantë te përpjekjet që dinastia e Nemanjajve dhe Rasha të nxirret “themel i shtetit mesjetar serb” jashtë konteksteve kohore dhe jashtë raporteve shoqërore dhe politike të atyre rrethanave, ndërsa kisha e Rashës gjoja me autoqefali nga mesjeta. Ndonëse ishte fjala për një shkëputje të përkohshme nga Peshkopata e Ohrit, së cilës do t’i bashkëngjitet pas pak, së cilës madje i atribuohet liturgjia në gjuhën serbe, edhe pse dihet se ajo ishte një gjuhë kishtare e vjetër (amalgam midis sllavishtes dhe bullgarishtes), ngaqë gjuhë serbe do të ketë në gjysmën e dytë të shekullit XIX pasi që do ta formojë V. Karaxhiqi me ndihmën e shkollës sllaviste të Vjenës. Të kësaj natyre janë edhe shumë nga “monografitë” për jetën kishtare serbe si dhe jetëshkrimet rreth jetës dhe veprës së dinastisë Nemanja, të rishkruara ose të falsifikuara, gjithnjë me arsyetimet joshkencore “të përpunimit të tyre”, në përputhje me qëndrimet hegjemoniste.

Ndër këto rrëfime të mbështetura në hagjiografi (literaturë kishtare, bien në sy botimet “Sveti Sava – Sabrana Dela” të botuara nga T. Jovanoviq, Beograd 1998, “Stevan Prvovenčani – Sabrana dela”, nga Georgievski-Jovanović, pastaj “Živopis Svetog Save” nga Teodosije Hilan-darski si dhe vepra e Konstantin Filozofit “Povest slovina – Žitije despota Sre-fana Lararevića“, Beograd 1989, me ç’rast pranohet që ato janë të sajuara në Odesë në shekullin XVIII sipas disa rrëfimeve të priftërinjve të atjeshëm!

Ngjashëm ndodh edhe me veprën “emblematike” të S. Novakoviqi “Zakonik Cara Dušana,cara srpskog 1349-1354”, Beograd 1870, në parathënien e së cilës pranohet se „Kanuni mesjetar nuk ekziston, por ai është arrnuar nga rrëfimet në shekullin XIX në Prizren dhe rrethinë si dhe nga disa tekste nga kishat në Vllahi dhe Rusi (Petergurg), të cilat i ka ndërlidhë Shafariku në Vjenë më 1859.

Mënyra si është ngritur kjo vepër deri te shkalla e „testamentit“ shtetëror dhe juridik të „Perandorisë“ së Stefan Dushanit në shërbim të krijimit të platformës ideologjike dhe politike të shtetit mesjetar serb për nevoja politike në shekullin XIX, që do t’i paraprijnë atij në hartën politike të Evropës të pranuar në Kongresin e Berlinit në vitin 1878, përkthimi në disa gjuhë dhe shpërndarja nëpër qendrat kryesore evropiane, tregon më së miri për ndërlidhjen e shumë faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm në konstruktimin e tij me anën e sajimit të dokumenteve gjoja të shkapërderdhura pa kredibilitet shkencor. Kjo formë e arnimit të „dokumenteve“ të „strukur“ nëpër kisha dhe biblioteka „të harruara“ pasqyrohet më së miri në veprën e Novakoviqit. Autori, megjithatë, duke dëshiruar që të tregojë “për vjetërsinë” e kësaj vepre, që e ka të qartë se mungon, mbështetet mbi disa shtresime të sajimeve dhe përpunimeve të teksteve që kanë për qëllim „nxjerrjen në dritë“ të „dokumenteve autentike“ me anën e ndërtimit „të pjesëve të humbura“! Siç është thënë edhe më herët, bazë e kësaj pune kanë shërbyer punëtoritë e kishave të ndryshme, në radhë të parë atyre në Hilandar, dhe të tjerave në Rusi për t’i distribuuar dokumentet e përpunuara dhe të retushuara në Vjenë, te shkolla e njohur e sllavistëve, prej nga pastaj „dokumentet meritore“ janë trajtuar nga studiuesit e ndryshëm për t’u krijuar „dosjet“ si „Monumenta slavica“ e të tjera, me të cilat janë ushqyer historitë e serbëve, të bullgarëve, të rusëve me „dokumente autentike“. Autori i „Zakonikut“, në parathenie, zbulon teknologjinë dhe infrastrukturën e përpunimit dhe të falsifikimit të dokumenteve kur merret me „historikun“ e Zakonikut, që doemos lidhet me Vjenën dhe punën e studiuesve të atjeshëm, në radhë të parë të atyre sllavë ose serbë. Kështu, pikënisja e „Zakonikut“ fillon te J. Rajiq, më 1859 te botimi „Istorie slovenskoh narodie“, për t’u bartur pastaj te Mikloshiqi, i cili do ta paraqesë në gjuhën gjermane „Lex Stepani Dušani“, Vjenë 1856, prej nga pastaj do t’i bjerë në dorë P.J. Schafarikut, i cili do ta përfshijë në librin „Pomatky drevnioh pismenietvi Jihostovanie“, në Pragë, 1860. Schafarik, tekstin nuk e dha në mënyrë integrale, meqë ai nuk ekzistonte, por e parashtroi në 9 dorëshkrime të ndryshme me pretendimin se ato „janë pjesëza të zbuluara në manastire të ndryshme (Ravanicë, Rudnik, Kazan e të tjera) gjoja nga ato të viti 1350 e deri në vitin 1700, e ku vend të rëndësishëm zë teksti nga Petërburgu i N. Nadežnjev, që njihet nga manastiri Bistrica i Vllahisë. Këto tekste, as gjuhësisht e as përmbajtësisht, nuk formojnë tërësinë e një kanuni, gjë që e pranon edhe Shafariku. Por, Novakoviq, në botimin e tij, copëzat e Shafarikut i ndërlidh me dy tekste „autentike“, nga shekulli XIX. Njëri nga Struga, i mbledhur nga një prift rus. Dhe tjetri nga Prizreni, po ashtu i mbledhur nga një prift i quajtur Sime. Tekstin nga Prizreni, gjoja nga shekulli XV, në Beograd e dërgoi mësuesi nga Smedereva, Nikolla Maslin, prej nga ai i përpunuar në Vjenë, iu dorëzua Novakoviqi që ta nxjerrë në dritë. Natyrisht se Novakoviqi u përpoq që „kredibilitetin“ dokumentues të veprës ta pasqyrojë me tekstet e Schafarikut në sllavishten e vjetër kishtare me atë serbe. Në parathënie Novakoviq shpjegon origjinën e teksteve dhe mbledhjen e tyre nga dora në dorë, që sipas tij, plotësojnë Kanunin dhe frymën e tij. Kështu, 165 fletët (listina), vijnë nga 16 mbledhës të ndryshëm, të cilëve nuk u dihen emrat, pos që thuhet se një pjesë e madhe e tyre janë rishkruar nga 6 klerikë dhe dy xhakonë në Prizren.

Meqë botimi i parë i vitit 1870, ishte me shumë shpërputhje dhe si i tillë nuk i plotësonte sa duhet kriteret themelore për t’u marrë seriozisht, Novakoviqi, pasi që të jetë emëruar kryetar i Akademisë Mbretërore Serbe në viti 1886, paraqitet me versionin e dytë “të plotësuar” të “Kanunit” me disa copëza të “rizbuluara” të versionit të “Kanunit” të Strugës nga shekulli XIV dhe të Prizrenit nga shekulli XV. Aty përfshihen 106 nene, të cilat nuk paraqesin tjetër pos një bartje (kopjim) të drejtpërdrejt të akteve ligjore kishtare të Bizantit (Homokanon), të cilat, ishin në pjesë e të drejtës romake-bizantine në përputhje me kodin e Justinianit, por që rregullonin çështjet pronësor në raportet e kishës me Perandorinë, ku ajo ishte pjesëmarrëse në administrimin e pronave kishtare dhe atyre vendore. Këtyre neneve nga kodi bizantin do t’i shtohen edhe pjesët tjera, ku amputohen raportet me ritet kishtare (me katolikët) e ku shfaqen edhe disa dekrete me të cilat përcaktohen sjelljet e kishave, e ku nuk mungojnë edhe regjistrat rreth pasqyrës demografike të popullatës ku, krahas popullatës shumicë “serbe”, si pakicë, shfaqen “katunët arbanase” (arbanaski katuni) dhe “katunët vllehe” (vlaski katuni).

Nuk është për t’u habitur skenari i “pasqyrës demografike” të popullatë së “Perandorisë së Dushanit”, ku asokohe nuk ka pasë përkatësi kombëtare pos kishtare: e ritit ortodoks ( me gjuhën e liturgjisë kishtare sllaviste e vjetër dhe greqishte) dhe e ritit latin (me gjuhën e liturgjisë kishtare latinishte)! Por, është për t’u habitur, që ky konstrukt antihistorik dhe antishkencor, i sajuar nga kisha ortodokse serbe dhe historiografia serbe e shekullit XIX për qëllime hegjemoniste, është pranuar “si e vërtetë shkencore” dhe thuajse u ka shërbye që të gjitha disajnimeve të raporteve gjoja kombëtare në shtetin e imagjinuar mesjetar serb, ku ka pasë edhe disa “katune arbanase” (katolike) dhe vllehe! Kështu, ky diktat i falsifikuar i të ashtuquajturit “shtet mesjetar serb”, në saje të “verifikimit” nga historianët, linguistët, etnografët e shkollës së sllavistëve të njohur të Vjenës, është pranuar te një pjesë e mirë e historiografisë botërore për t’u bartur edhe te ajo ideologjike e ish Jugosllavisë, gjë që si e tillë, do të kopjohet e plotë edhe nga historianët shqiptarë (në të dy anët e kufirit).

Ndonëse rënia e ish Jugosllavisë, me shfaqjen e shteteve të pavarura: Kroacisë, Sllovenisë, Maqedonisë, Bosnjës dhe Hercegovinës, Malit të Zi dhe së fundit Kosovës, ndryshoi realitetet shtetërore, me çka te shumë nga këta popuj filloi edhe dekonspirimi i “amzës së jugosllavizmit” të mbështetur mbi platformën e “Naçërtanjes” së Garashaninit dhe epiqendrën e saj “historike” – Mbretërinë Mesjetare të Dushanit, megjithatë, te shqiptarët, në të dy anët e kufirit, në masë të madhe vazhdon diktati i historiografisë serbomadhe, diktat ky që me riaktivizimin e sintagmës së “botës serbe”, po mban peng politikisht dhe kulturalisht Kosovën, Malin e Zi, Maqedoninë dhe Bosnjën e Hercegovinë.

Andaj, institucioneve shkencore akademike në Shqipëri dhe Kosovë, u bie barra që të ndërmarrin hapa të organizuar hulumtues-shkencorë për t’u lirua ngas diktati i falsifikimeve të historiografisë hegjemoniste serbe. Ndonëse kjo, bazuar në qindra vepra të kësaj natyre të krijuar nga Akademia Serbe e Shkencave gjatë shekullit të fundit, nuk është punë e lehtë, megjithatë hartimi i një platforme të qartë të rishikimit të historisë në përputhje me të vërtetën shkencore, është e domosdoshme.

(Shkëputje nga “Dardania – antika, mesjeta”, botuar nga “Faik Konica” – Prishtinë dhe “Jalifat Publishing” – Houston 2020).

Prof. Besim Muhadri/

Nëna Pashke Krasniqi-Marku, ishte vajza e vëllait të Akademik Mark Krasniqit. Ishte e martuar në Korenicë të Gjakovë. Gjatë luftës së fundit soldateska serbe e krimit, më 27 prill të vitit 1999, bashkë edhe me 374 shqiptarë të tjerë vrau dhe më pas i masakroi dhe i dërgoi në varrezat masive në Serbi edhe dy djemtë e Nanë Pashkes, Gjovalinin dhe Milanin.

Në vitin 2003 eshtrat e djemve të saj, sikurse edhe të shumë tjerëve, u kthyen në Kosovë. Në atë kohë punoja korrespondent i gazetës “Zëri” nga Gjakova dhe bashkë me kolegë të tjerë shkuam të përcillnim këto momente të dhimbshme jo vetëm për familjen. Shkuam për ngushëllime në shtëpi. E pamja mbahej në oborr. Nënë Pashkja ishte ulur pranë vëllait të saj Prof. Markut. Nuk fliste, veç rrinte në kujtime, tërësisht e nemitur. Kishte marr një pamje tepër të dhimbshme. Të gjithë ishim të tronditur. I thash fotoreporteres së “Zërit”, Laura Hasani që të kapte disa momente, sepse gjendja e Nënë Pashkës më tronditi. Në numrin e nesërm të “Zërit” fotografia e saj ishte në faqen e parë të gazetës. Dy- tri ditë pas rivarrimit të djemve të saj dhe të tjerëve që ishin gjetur në varrezat masive në Serbi, Nënë Pashkja u gjet e vetëdjegur afër një lluge pranë një are në Korenicë. Kjo ishte tronditja tjetër për familjen Marku dhe për ne shqiptarët në përgjithësi. Lajmi mori dhenë. Njëzet vite më parë ishim më njerëzor, më kombëtar. Vite më vonë, në vendin ku Nënë Pashkja ishte vetëflijuar për të bashkuar shpirtin e saj të vrarë me dy djemtë e vrarë e të masakruar nga serbët, asaj i ndërtuan një obelisk. Askush nuk e kishte kundërshtuar ngritjen e obeliskut, që simbolizonte dhembjen, sakrificën, vetëflijimin. As pronari i tokës, që sot, në mënyrë barbare paska hequr nga aty.

Kjo tregon situatën ku kemi ardhur si popull e si komb.

Heqja e obeliskut të Nanë Pashkes, përveç që është humbje e respektit për të vdekurit, është edhe një akt barbar, antinjerëzor dhe antikombëtar. Është vrasja e tretë që i bëhet familjes, martirëve dhe historisës sonë, të ngritur mbi gjakun dhe sakrificën e atyre që u flijuan për lirinë e Kosovës, mjerisht të keqpërdorur.

Ky akt le të mbetet në ndërgjegjen e atij që e paska bërë, ndërsa për shtetin, një ogur i keq, i cili duhet të alarmohet për këto akte vandale.

Ndërsa ne sot, të gjithë, duhet të shkojmë në Korenicë e ta ngushëllojmë vëllain tonë e mikun tim Marjan Markun, për ngacmimin e plagëve, 24 dhe 20 viteve.

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Kjo revistë ishte e natyrës politike, shoqërore, kulturore dhe letrare në gjuhën shqipe (arbëreshe) dhe në italisht. Fillimisht u botua në Koriliano Kalabro dhe nga shtatori i vitit 1885 në Kozenca. Botimi i saj u ndërmor nga personaliteti i botës arbëreshe, Jeronim de Rada.

De Rada, i cili gëzon atributet e “babait” të gazetarisë shqiptare, kish konceptuar edhe “L’albanese d’Italia”, të përditshmen e parë në historinë e shtypit shqiptar. “Fiamuri i Arbërit” njihet ndërkaq si revista e parë shqiptare, në numrat e së cilës ngulmohej për autonominë e Shqipërisë.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#FiamuriiArbërit

#JeronimdeRada

#AQSH

#FototekaAQSH