Histori – Page 498 – Dielli

70 VJET NGA HEDHJA E BOMBES ATOMIKE NE NAGASAKI-HISTORIA E MARINSIT SHQIPTARO-AMERIKAN

August 7, 2015 by dgreca

Kalendar Historik- 9 Gusht 1945 Marinsi nga Vunoi dhe heronjët shqiptarë në luftrat e Amerikës/
Nga Dalip Greca/
Në 70 vjetorin e hedhjes së bombës atomike në Nagasaki, përkrah më shumë se 70 mijë viktimave të cilët vdiqën nga hedhja e bombës së dytë, tri ditë më pas asaj që u hodh në Hiroshima, ku kishin humbur jetën më shumë se 160 mijë viktima, përmendet edhe emri i një shqiptaro-amerikane, që ra larg vendhedhjes së bombave nga sulmi i aviacionit japonez.
Edhe pse trupi i tij nuk u arrit të gjendej, emri i është shkruar në historinë e Amerikës dhe ka për dëshmi memorialin në varrezat e heronjëve. Në mes shumë memorialve gjendet në Arlington-VA edhe ai i djalit nga Vunoi. Guri memorial mban numrin 36-5 MF. Por çuditërisht, deri para pak kohësh, emri i tij ka munguar në literaturën shqiptare, madje dhe në shtypin e diasporës nuk përmendej fare. Emri i Odisesë nuk gjendet as në librin “Shqiptarët e Amerikës” të autorit Vehbi Bajrami me redaktor autorin e këtij shkrimi, botuar në vitin 2003, ku janë botuar listat e luftëtarëve dhe të heronjëve shqiptarë në luftrat e Amerikës..
Marinsi me origjinë nga Vunoi i Himarës shërbente në anijen”Boria”. Para se të tregojmë aktin final të betejës që u zhvillua mes anijes amerikane “Boria” dhe avionëve kamikazë japonezë pas hedhjes së bombës në Nagasaki, ku humbi jetën heroi i Amerikës, shqiptari nga Vunoi i Himarës, le të tregojmë shkurtimisht historinë e familjes së tij, sipas dëshmive të përcjella nga vetë të afërmit e marinsit-hero.

Si dhe kur erdhën ata në Amerikë?

I ati i Odisesë, quhej Anastas Koleka nga Vunoi i Himarës. Ai ishte ndër ata shqiptarë që emigroi në Amerikë aty rreth vitit 1906. Si shumë mërgimtarë të tjerë shqiptarë, edhe Odiseja i mbante të forta lidhjet me familjen dhe vendlindjen. Kështu vepronin shumica e shqiptarëve, të cilët punonin në Amerikë por nuk e merrnin që në fillim familjen atje nag frika e moskthimit. Madje si gati të gjithë emigrantët e tjerë shqiptarë ai u kthye në atdhe për të krijuar familjen. Kjo ndodhi pas 14 vjetësh që të kthehet në fshatin e tij Vuno, me qëllim që të martohej, siç vepronin pothuaj pjesa më e madhe e shqiptarëve të emigruar këtu. Anastasi që martuar me Ollgën dhe pa kaluar shume kohë pas dasme, së bashku me nusen e re, Ollga Koleka më 1920, merr rugën e gjatë të rikthimit në kontinentin e çudirave. Pas kthimit vendosën në Lorean, Ohio. Familaj e re u përshtat me atdheun e ri. Aty ju lindën dhe tre fëmijtë e tyre Kristo “Chris) Odisea “Ulysses) dhe Joana “Johanna).

Anastasi dhe Ollga i edukuan fëmijët me dashurinë për Amerikën, por dhe me mirënjohje për Atdheun nga vinin prindërit e tyre, Himarën dhe Shqipërinë. Odise Koleka, në moshën 7-vjeçare së bashku me nënën Ollgë, motrën Joana dhe vëllain Kristo”Chris) “që ishin vetëm 2 vjeçare) u kthyen në vendlindjen e prindërve të tyre në Vuno. Gjatë qëndrimit të dy vëllezërit vazhduan shkollën atje në Himarë. Më 1936 vëllai i Odisesë, Kristo “Chris) kthehet në Amerikë, ndërsa Odisea do të qëndronte atje dhe një vit më pas. Me largimin e djemëve të saj u bë dhe një ndarje e tyre, nëna nuk i pa më djemtë e saj. Jeta u tregua e ashper, ndërsa motra e tyre, Johanna, nuk pa më me sy vëllain e saj Odisenë, ndërsa me vellain tjetër, Kriston do ta takonte mbas shumë vjetësh, kur ata ishin me flokë të bardha. Ollga, gjatë të gjithë jetës së saj, mbeti një nënë me zemër e shpirt të përvëluar nga malli e dhimbja. Ajo do të mbetej gjatë të gjithë kohës me vështrimin e përqëndruar andej nga ktheheshin burrat prej kurbetit duke pritur si nënë zemërmallur kthimin e djalit. Me këtë ndjenjë qëndroi ajo deri sa mbylli sytë nga kjo jetë në vitin 1970, mbas një sëmundje të gjatë. Dhe pse e sëmurë rëndë sytë e saj gjatë gjithë kohës mbaheshin tek dy fotografitë që i kishte në mur, njëra ishte fotografia e Odisesë me uniformën ushtarake, ndërsa tjetra ishte fotografia familjare.

Bomba në Hiroshima dhe Nagasaki

Japonia nuk e kishte marrë seriozisht deklaratën e presidentit amerikan Harry Truman, i cili kishte paralajmëruar prerë :”Japonia duhet të dorëzohet pa kushte, si shans i fundit për të shmangur një shkatërrim total.” Paralajmërimi i presidentit qe konkret dhe nuk fshihte tragjedinë e tmerrshme që mund të ndodhte si pasojë e mosnënshtrimit: “Nëse ata nuk pranojnë kushtet tona, ata duhet të presin një shi që do t’i shkatërrojë nga ajri, në një mënyrë që nuk është parë kurrë në tokë”-paralajmëroi Truman. Llogaritë qenë bërë të përpikta: Nëse do të pushtohej Japonia me forca do të rrezikoheshin jetët e jo më pak se 1 milion vetëve, prandaj u vendos që Japonai të ndëshkohej me bombat e tmerrshme. Pse u zgjodh Hiroshima? Arsyeja ishte se u konsiderua si vend ideal, ndoshta edhe për asryen se aty ndodheshin edhe depozitat kryesore të furnizimit të ushtrisë japoneze.

Me 6 gusht 1945, aty rreth orës 8 e 15 minuta në mëngjes qe lëshuar prej luftanijes amerikane”Augusta” njëra prej bombave të tmerrshme, që përmbante 20 mijë ton eksploziv. Bomba qe pagëzuar me emrin “Little boy” duke iu referuar presidentit Rusvelt. Njerëzia panë se si u ngrit një re e madhe tymi në formën e një kërpurdhe gjigande mbi qytetin 350 mijë banorësh të Japonisë, Hiroshima. Pamjet qenë të tmerrshme, dëmet gjithashtu. Bomba shkatërroi një zonë prej 13 Km katrore. Tri ditë më pas, një tjetër bombë e të njëjtit lloj, do të hidhej në qytetin tjetër japonez, në Nagasaki. Kjo bombë qe pagëzuar me merin”Fat Man”. Thonë se i referohej britanikut Einston Churchill). Kjo bombë peshonte 4050 kg. Nagasaki ishte si i fortifikuar prej natyre; rrethohej prej malesh të lartë dhe efekti veprues qe më i kufizuar; vetem në 6.7 KM katrore. Statistikat tregojnë se gjatë hedhjes të dy bombave pati shumë të vdekur e të sakatuar. Rreth 160 mijë të vdekur në Hiroshima dhe 70 mijë në Nagasaki. Shumë qenë dhe ata që vdiqën më vonë nga pasojat e bombave. Viktima të shumta qenë kontigjente të sëmundjeve kanceroze. Po t’u shtosh shifrave edhe viktimat e mëvonshme, shifra e përgjithshme e të vdekurve për shkak të bombave arrin në 237062. Më shumë se 60 për qind e ndërtesave u bënë shkrumb e hi.Pas kësaj tragjedie Japonia që e pat radhitur veten në krahun e Hitlerit si pjesë e trikëndshit Berilin-Romë -Tokjo, u tërhoq dhe pranoi kapitullimin. Ky akt shënoi dhe fundin e Luftës së Dytë Botërore.

“Kamikazët” japonezë dhe anija”Boria”, ku shërbente Koleka

Ishte kohë lufte kur Odisea, që pat lindur më 29 nëntor 1923, kishte mbushur 20 vjeç atë mot që do të rreshtohej në radhët e ushtrisë më të madhe të botës, e cila do të vendoste fatet e Luftës së II Botërore. Pikërisht më 25 tetor 1943, në moshën e ëndërrave ai do të vishte uniformën e ushtrisë më të fortë në botë dhe do të kontribuonte për shfarosjen e murtajës nazi-fashiste që po kërcënonte botën. Odisea u radhit në radhët e marinës; aty në US NAVY e kreu shërbimin ushtarak në ato kohë lufte.

Heroi ra atë ditë kur në Nagasaki, qe hedhur bomba. Më 9 gusht 1945, “kamikazë” japonezë goditën anijen, ku shërbente edhe Odise Koleka, anijen”Boria”. Kronikat përcjellin faktet tragjik: Ka qenë ora 2:59 minuta kur anija e tyre mori një goditje të befasishme. U krijua një situatë e jashtzakonshme. Por jo gjithçka e tmerrshme kishte mbaruar me atë sulm kamikaz të fillimit. Sulmet do të përsëriteshin sërish; anija u mbulua me zjarr përsëri në orën 3:26, ku një tjetër kamikaz iu sul si një skifter anijes”Borie”. Ekuipazhi amerikan bëri të gjitha përpjekjet që ta largonte të keqen që po e kërcënonte anijen e vet që po përpihej nga flaka, uji dhe rreziku prej ajrit. Me mjetet që dispononte anija “Borie) e goditi avionin 2700m larg. Por e keqja e kishte marrë rrugën. Anija ishte e ekspozuar ndaj kamikazëve që vazhdonin të vërtiteshin si skifterët mbi gjahun e zbuluar.Qielli u mbush me avionë japonezë.Në kufijtë e një ore ekuipazhi goditi edhe tre avionë të tjerë, por ç”mund të bënte ai më shumë?!.Ai ekip heronjësh qëndroi deri në vetmohim, deri në rrahjet e fundit të zemrave.Luftohej për jetë a vdekje që beteja kundër kamikazëve japonez që kërkonin shpagim, të shmnagej sa më me pak humbje.Por gjithçka qe e pabarabartë.Kamikazët kishin mbushur qiellin mbi Oqean.Lufta vazhdoi gjatë. Vonë aty rreth orës 4:30 zjarri në “Borie” u shua dhe shumë gjëra në anijen ishin prishur që nga goditja e parë. Bilanci ishte tragjik: 35 të vdekur, nga të cilët 13 nuk u gjetën kurrë, 34 marinsa të tjerë amerikanë qenë të plagosur, gati të gjithë ata që shpëtuan gjallë ishin në gjendje tepër të rënduar.Anijes”Borie” filluan t”i vijnë ndihma.” USS Abbot” një anije tjetër filloi të transportonte personelin mjeksor për t”i dhënë ndihmat e para të plagosurve dhe për t”u kujdesur për të vrarët.Por Odisea ishte pa fat, ai ishte ndarë nga jeta e të gjallëve, dhe për fat të keq, si shumë të tjerëve, trupi i tij nuk u gjet.

Në fletët e ditarit…

Duke shfletuar ditarin e atyre çasteve të vështira, ndalim në njërën nga ditët:
E Enjte, 9 gusht 1945: Ekupiazhi i anijes Boria sulmohet rreptë. Kamikazët zbrazin bomba si pikat e shiut.Marinarët qëndrojnë dhe u kundërpërgjigjen. Sulmet janë të pafundme. Një pjesë e marinarëve janë shuar dhe i kanë përpirë dallgët.Tragjedia ka ndodhe.

E premte, 10 gusht 1945

Në orën 3:30 filloi ceremonia në det për të vrarët, që ranë në krye të detyrës. Trimat po përcilleshin siç u kishte hije; me dhimbje, nderim dhe me krenari! Por, sa keq, trupi i birit të shtrenjtë të Shqipërisë, Odisesë, nuk u gjet. Me 15 gusht 1945 lufta e dytë botërore mbaroi…Dhe më 2 shtator, 1945 Japonia shkroi aktin e dorëzimit.
Jeta e 22 vjeçarit Odise Koleka u shua më 9 gusht 1945.

Letra që hedh dritë në aktin e heroit shqiptaro-amerikan

Ishte një letër dërguar nga Energjik Ndrenika ajo që më ra në dorë dhe që u bë shkas për të ndriçuar aktin e ushtarit shqiptaro-amerikan. Në letër shkruhej: Me këto dokumenta që kemi të nxjerra nga arkivat po iu drejtohemi juve me besim të plotë se do të ndriçoni ketë histori. Ne ndjehemi krenare pse në historinë e Amerikës është dhe akti trimëror i shqiptarit nga Vunoi,i njeriut tonë të shtrenjtë. Duke u bazuar tek kjo e vërtetë, po ju dërgojmë rrëfimin real per nje njeri që dha jetën, në ushtrinë amerikane, gjatë luftës së dytë botërore. Heroi quhet Odhise Koleka- “Ulysses Kollecas” po ju dërgojmë edhe dokumentacionin e ofruar nga shteti amerikan. Për të gjitha këto dokumenta, bisedime, fotografi, një punë të pa lodhur ka bërë mbesa e nënës tonë Enita Kushi. Besojmë me anën e këtij shkrimi do të kujtojmë atë që në moshë të re dha jetën e tij, e shumë bashkëfshatarët e tij që e mbajnë mend, besojmë se do të ndjejnë interes ta lexojnë jetën e Odhisesë. E mbi të gjitha e bëjmë për nënën tonë për t’i mbushur sadopak boshllëkun e krijuar për të vëllain e saj. E bëmë për vallin e tij Chris “Kriston”, që gjatë të gjithë jetës e ndjente mungesën e vëllait të vogël, Odisesë. Por që në takimin e parë me motrën e tij pas 55 vjetësh, të gjithë dashurinë që ndjeu për të kaluarën ia dhuroi motrës së tij të dashur, së cilës i ishte përvëluar zemra nga mungesa e vëllait hero.
Për t”i mbledh këto dokumenta ndihmuan edhe dy shokë të tij, që ende jetojnë. Për nder të tij, në varrezat e Arlingtonit VA, ndodhet memoriali me emrin e Odisese me numër 36-5 MF.

Letra që m’u përcoll nënshkruhej nga Energjiku, Eleni, Irakliu, Miranda.Kjo ishte letra që u bë shkas për të ndriçuar aktin e Odise Kolekës.Kujt t’i bjerë rruga në varrëzat ë heronjëve të Amerikës, le të ndaloi hapat para varrit më numer 36-5 MF në varrëzat e Arlingtonit VA dhë të nderoi kujtimin e heroit shqiptar që ra në kohën kur Lufta e tmerrshme po ulte perden….

Shqiptarët, pjesmarrës në ushtrinë amerikane që nga Lufta e I Botërore

Shqiptarët e Amerikës janë pjesmarrës gati në të gjitha luftërat që ky supershtet ka zhvilluar në të gjithë kontinentet, që nga Lufta e I Botërore e deri tek ajo më e fundit, Lufta në Irak, ku mbeten dy shqiptarë të vdekur. Në Luftën e I Botërore në listën e nderit të atyre që shërbyen në front janë shënuar edhe emrat e 23 luftetarëve shqiptarë, të cilët u regjistruan në radhët e Ushtrisë Amerikane.Ata luftuan dhe u nderuan nga shteti amerikan.Ndërsa në Luftën e Dytë Botërore lista është tepër e gjatë; janë më shumë se 250 shqiptarë që kanë shërbyer nën flamurin amerikan. Më shumë se 60 është numri i shqiptarëve që ishin luftëtarë në ushtrinë amerikane gjatë Luftës në Kore; qindra shqiptaro – amerikanë luftuan në Vietnam, ndërkohë që dhjetëra të tjerë kanë shërbyer në Gjirin Persik, gjatë konfliktit. Vetëm nga Bostoni në shtetin e Masachusset numri i shqiptarëve që shërbyen nëpër konflikte është më shumë se 130 luftëtarë, nga Nju Jorku e rrethinat rreth 180, nga Kenektikat 55 luftëtarë etj.Pjesa më e madhe e shqiptarëve kanë shërbyer në Forcat toksore, por të shumtë janë dhe ata që kanë shërbyer në forcat ajrore, veçanërisht në Luftën në Vietnam. Janë të shumtë dhe shqiptarët që kanë shërbyer në forcat detare.Doemos se në luftë ka dhe të vrarë. Disa prej shqiptarëve e patën fatin e keq që të mos ktheheshin të gjallë nga luftrat. Kështu psh Apostol Kosta, nga Filadelfia, luftëtar i Luftës së Dytë Botërore do mbeste në fushën e luftës, siç do të mbeteshin edhe Paul Prifti, Angelo Kosta, Louis Prifti, Eugene Rupi, Alex Kristo, Louis Notska, Charls Stephono, Petro Douris, Joseph Papas, Michael C Progri, Bill Visar, Joseph Pandeli, të gjithë këta me banim në Filadelfia.

Islam Fetahu, hero I luftës në Vietnam

Një ndër ata që u shpall hero i Amerikës, ishte edhe Islam Fetahu, i cili humbi jetën në ballin e luftës në xhunglat e Vietnamit. Ai qe marins dhe sapo pat mbushur 21 vjeç kur ra trimërisht në fushën e luftës. Tragjedia ndodhi në një ditë prill 1969. Prindërit e Islamit jetonin në Brooklyn të New Yorkut. Lajmi i tronditi në të tërë qenien prindërit që e donin aq shumë djalin e tyre të mire. Në fillim nuk deshën t’u besonin veshëve për mandatën që u solli Departamenti i Mbrojtjes: “Djali juaj ra heroikisht ne provincën Quang Nam të Vietnamit.” Familja Fetahu kishte ardhur në Amerikë nga Podujeva e Kosovës, që më 1941. Babai i Islamit, Idriz Fetahu është një ndër nacionalistët aktive të shqiptarëve të Amerikës, që ka përkrahur legalistët. Lajmi i vrasjes së djalit e tronditi thellë, ndërsa e shoqja, nëna e dëshmorit, nuk e mori kurrë veten. Asaji i mbetën sytë e veshët në pritje të ardhjes së djalit…S’donte ta besonte mandatën e kobshme. Më 16 prill trupi i dëshmorit u varros me nderime në Nju Jork. Shtypi i diasporës shkroi me admirim për aktin heroik të djaloshit kosovar. Gazeta e legalistëve, Atdheu e botuar në maj 1969, ka shkruar se varrimi i Islamit u bë me nderimet të mëdha ushtarake, por nuk munguan dhe traditat fetare e shqiptare. Ceremoninë fetare e udhëhoqi i perndershmit Sali Myftija i ndihmuar nga Imam Isa Hoxha. Marinsat amerikanë që morën pjesë në varrimin e heroit, pasi e kishin palosë në formë trikëndësh flamurin amerikan me të cilin qe mbuluar trupi i heroit, ia dorëzuan nënës së tij, e cila pasi e ka puth, e ka shtrënguar fort në gji, si gjë të shenjtë, dhe më pas është shkrehur në lot. E gjora nënë është rrëzuar përtokë nga dhimbjet që i plasnin shpirtin. Presidenti amerikan Richard Nixon me prill 1969 e ka ngushëlluar personalisht familjen Fetahu. Në letrën dërguar famijes, presidenti i Amerikës shkruante: “Me dhimbje të madhe kam mësuar për vdekjen e djalit tuaj Islam Fetahu, vullnetar i klasit të parë. Nga të gjitha vuajtjet e luftës, më mizorja janë humbjet e njerëzve të tillë si biri juaj. Ngushëllimi i vetëm, që mund t’ju ofroj është ai që kombi, për të cilin Islami dha jetën për t’i shërbyer, ndan me ju dhimbjen dhe gjithmonë do të nderojë kujtimin e tij. Lutem për ditën kur paqja të kthehet. Do të dëshiroja që biri juaj të jetonte, ta shihte atë ditë. Por kur ajo ditë do të vijë, ai do të ketë një vend të veçantë në zemrat e bashkdhetarëve të tij. Zonja Nixon bashkohet me mua në shprehjen e simpatisë më të thellë dhe në shpresën e thellë, të cilin djali juaj kaq tragjikisht ka fituar do t’ju ndihmojë të përballoni dhembjen dhe t’ju qetësojë.”.
Kjo qe lufta më e gjatë në historinë e Amerikës, luftë që mori 58 mijë jetë luftëtarësh të vrarë dhe më shumë se 300 mijë u plagosën.
Shumë shqiptarë morën pjesë gjatë Luftës së II Botërore në betejën e e Normandisë, ku disa mbetën në fushën e nderit. Ndër ata ishte shqiptaro-amerikani James Sotiri, i cili mori atje plagët vdekjeprurëse për t’u shuar një herë e përgjithmonë. Jani Papa nga Leskoviku, me dy bashkëkombas, do të binte në fushën e luftës në Itali në vitet e luftës së Dytë Botërore. Ja kështu , gati në çdo luftë i gjen shqiptarët, siç ishin të pranishëm edhe në Irak e Afganistan.

Dy heronjët shqiptarë të luftës në Irak

Në luftën e Irakut kanë mbetur në fushën e nderit dhe dy dëshmorë shqiptarë,Gentian Marku dhe Ervin Dervishi, të cilët dhanë jetën nën flamurin amerikan. Ervin Dervishi ishte pjesetar i Divizionit të katërt të Këmbesorisë amerikane në Irak. 21 vjecari ra në krye të detyrës me 24 Janar 2004, teksa kryente patrullimin ushtarak në përbërje të regjimentit 22 të Kembesorise se Divizionit te 4-t te Kembesorise. Në castin e humbjes së jetës Ervin Dervishi me automjetin e tij të tipit Bradley u godit me raketë antitank.
Trupi i pajetë i heroit shqiptar u përcoll mes dhimbjes dhe lotëve ne varrezën “Laurel Land Cemetery. Trupi i heroit nga Tirana ishte mbuluar me flamurin amerikan. Për të nderuar aktin heroik të 21 vjecarit shqiptar, toga e pushkatarëve zbrazi breshëri pushkësh gjatë ceremonisë. Presidenti George W. Bush, e dekoroi Ervin Dervishin me Medaljen- Ylli i Trimerisë- “Purple Heart”.
Gentian Marku, heroi tjetër shqiptar, ra në të njëjtin vit, dhjetë muaj më pas. Ai qe lindur në Piraj të Lezhës. Ishte vetëm 22 vjec kur ra në krye të detyrës, por veprimtarinë ushtarake e pat të spikatur. Në shkurt 2002, pasi kishte mbaruar shkollën e mesme shkelqyshëm, ai pat nënshkruar kontratën 4 vjecare me ushtrinë amerikane. Ra në kontakt me flakët e luftës që pas një muaji. Në mars 2002 merr pjesë në një operacion në Mosul. Në të gjitha operacionet të forcave shumëkombëshe ku mori pjesë; Haiti, Indi, Egjypt, Indonezi, Emiratet e Bashkuara, Maltë, ai u dallua për aftësi të vecanta dhe mori shumë medalje. Gentiani mori pjesë edhe në një stërvitje ushtarake komplekse që ushtria amerikane kreu në Shqipëri gjatë vitit 2003. Në vitin 2004 Gentiani, tashmë ushtarak me përvojë kthehet sërish në Irak në Falluxha. Autori i librit ”Heroi i dy kontinenteve”, Ndue Hila shkruan: ”Forcat speciale ku bënte pjesë Gentiani, kanë zhvilluar luftime të ashpra në këtë zonë duke hyrë shtëpi më shtëpi dhe në këto operacione forcat e specializuara amerikane kanë hasur në pengesa dhe vështirësi serioze, por falë një përgatitjeje të lartë, kanë arritur që t’i kalojnë me sukses duke çliruar zona të tëra dhe pastaj t’i kenë nën komandë. Këtu është edhe shqiponja shqiptare, Gentian Marku, që asnjëherë nuk iu largua këtij aksioni.”
Në betejën e 25 nëntorit në Falluxha, heroi shqiptar ra për lirinë e Irakut. Varrimi u krye në vendlindje sipas amanetit të të ndjerit. Edhe Amerika edhe Shqipëria e kanë nderuar heroin me medalje e urdhëra të lartë trimërie. Sa qe gjallë ai pat marrë shtatë medalje me motive për zotësi e trimëri; ndërsa pas vdekjes u nderua nga presidenti i SHBA George W Bush me medaljet ” Për devotshmëri, kurajë dhe trimërinë që ka treguar ndaj shtetit amerikan si në kohë paqe dhe në luftë”, Medaljen “Zemër e Skuqur”, “Medaljen e Trimërisë” etj. Presidenti i Shqipërisë e nderoi me Medaljen e Artë të Shqiponjës. Në vendlindjen e tij dhe në Lezhë me emrin e heroit shqiptar të Amerikëes janë emërtuar rrugë, shkolla dhe sheshe etj.

Përvjetori i Ligjit për të Drejtën e Votës

August 7, 2015 by dgreca

Sot është 50-vjetori i nënshkrimit të Ligjit për të Drejtën e Votës, i cili krijoi garanci federale për afrikano-amerikanët që kërkonin të ushtronin të drejtën e tyre të votimit. Nënshkrimi i këtij ligji më 6 gusht 1965, nga Presidenti Lyndon Johnson, rrëzoi pengesat ligjore të vendosura nga disa shtete amerikane, për të penguar votimin e afrikano-amerikanëve, pavarësisht se këtë të drejtë ua jepte amendamenti i 15-të i Kushtetutës. Shumë prej këtyre shteteve ishin në jugun e SHBA-së, i cili kishte një histori të gjatë diskriminimi racial me fillime në periudhën e skllavërisë. Ligji për të Drejtën e Votës u miratua pas vitesh protestash, trazirash sociale dhe madje edhe gjakderdhjeje. Ishte një moment historik kur Presidenti Lyndon Johnson nënshkroi në vitin 1965 Ligjin për të Drejtën e Votës, i cili konsiderohet si legjislacioni më i efektshëm për të drejtat civile në Shtetet e Bashkuara. “Nuk do të ndalojmë derisa të gjithë amerikanët, e të gjitha racave dhe ngjyrave, të kenë të drejta të barabarta në proçeset demokratike.” Ligji për të Drejtën e Votës hoqi pengesat lokale ligjore për votimin në shumë shtete të jugut, të cilat diskriminonin votuesit zezakë. Gjithashtu, parashikoi zbatimin federal të amendamentit të 15-të të Kushtetutës së SHBA-së, që u jep afrikano-amerikanëve të drejtën të votojnë. “Ligji i 1965-ës, çliroi kaq shumë njerëz.” John Lewis, tashmë ligjvenës në Kongres, për pak u vra në vitin 1965 gjatë një marshimi për të drejtën e votës, në Selma të Alabamës. Skenat e përplasjeve të dhunshme, ku policia sulmonte demonstruesit paqësorë, ngjallën një reagim mbarëkombëtar dhe mundësuan miratimin e menjëhershëm të Ligjit për të Drejtën e Votës. “Ia vlejtën vuajtjet e aq shumë njerëzve. Ja vlejti gjaku që derdhëm disa prej nesh.” Profesorja e shkencave politike, Andra Gillespie, thotë se qeveria filloi përpjekje masive për të regjistruar votuesit zezakë. “Përqindja e votuesve afrikano-amerikanë u rrit disa herë gjatë fundit të viteve ‘60-të dhe fillimit të viteve ’70-të. Pra, pati shtete jugore ku iu mundësua votimi qindra mijëra zezakëve.” Udhëheqës zezakë thonë se nuk duhen harruar sakrificat e bëra për të fituar të drejtën e votës. Leo Smith është drejtor për angazhimin e minoriteteve në Partinë Republikane të shtetit Georgia. “Jam krenar që i jemi larguar një shoqërie që mund të më kishte sulmuar dhe rrahur, siç u veprua me John Lewis. Plagët që mori ai ishin edhe për mua. Nuk duhet lënë të humbasë kot gjaku i derdhur, dhe të zhvlerësohet ky akt.” Pesëdhjetë vjet më vonë, ish-kryetarja e bashkisë së Atlantës, Shirley Franklin, kujton se si ligji i vitit 1965 i dha asaj mundësinë të kandidojë për funksione publike. “Fatmirësisht, të tjerët pikasën diçka tek unë, që vetë nuk e kisha vënë re. Më inkurajuan të kandidoj. Që nga ajo kohë, qëllimi im ka qenë të nxis njerëzit të bëjnë të njëjtën gjë.” Analistët politikë thonë se Ligji për të Drejtën e Votës ishte një fitore për vendin, që e shndërroi në të barabartë dhe të drejtë, një nga instrumentat më të fuqishëm të demokracisë – votën.

Varrezat ilire në Tetovë dhe xhamia e Hajredin Pashës në Dibër

August 7, 2015 by dgreca

  Nga Fahri XHARRA/ 
“Kur njerzit e qelbur heshtin apo e mohojnë të vertetën reagon toka e shenjtë dhe detyrohet te flet vetë për të nxjerrur në dritë të vërtetën.( nga Nagi Husa, Përmbytjet në Tetovë nxjerrin në dritë varrezat Ilire në Shipkovicë !) ” Thënje me kokë , thënje që dhuje t` i vë në lëvizja edhe më të përgjumurit , edhe më të mashtuarit edhe më të pa fuqishmit . Kujdes nga mashtruesit!  Shqiptarëve që gënjehen prej erërave mikluese e mashtruese që fryjnë në të katër horizontet, dëshirojmë tu themi: mësoni ta lexoni historinë e të mos bini viktimë e rivaliteteve herë të hapura e herë të fshehta të shteteve ballkanike e më gjerë që punojnë për interesat e veta e jo për shqiptarët. Nuk ka pse të ngulmojmë në mendimin se Turqia është miku ynë dhe armik i sllavëve. Në aparencë të duket se shteti serb nuk ka interesa dhe aleanca e ndonjë miqësi fort të madhe me Turqinë, por ne duhet të dimë si ta lexojmë historinë (Kolec Troboini)   T`i kthehemi të vërtetës sonë historike në tokat tona në Maqedoni : Kryengritja e Dervish Carës ishte njëra ndër kryengritjet me shtrirje më të gjerë në Ballkan gjatë shekullit të XIX. Megjithatë, asaj shumë pakë i është dhënë hapësirë në trajtesat historike. Në lidhje me figurën e Dervish Carës dhe kryengritjen të cilën e udhëhoqi ai ekzistojnë burime të ndryshme, kryesisht raporte konsullore. Përveç raporteve osmane që dërgoheshin në kryeqendrën e Perandorisë Osmane në Stamboll, ngjarjet ndiqeshin edhe nga qarqet tjera, si nga diplomatët britanikë e francezë, organet e shtetit serb, murgjit e manastireve etj.
E vërtetë ! Po edhe sot sa flitet për Dervish Carën , Dibren kryengritese , Dibren hitorikisht të rrebeluar. Ne , shqipatarë den baba den iu shkojmë pas thenjëve të mohuesve “ ». Në Historinë e Popullit Maqedonas në tre vëllime në vitin 1969 për kryengritjen është shënuar vetëm ky resht: «Myslimanët e Malit të Zi të Shkupit dhe nga Tetova, u çuan në kryengritje nën udhëheqjen e një dervishi…» 
“Dervish Cara e filloi kryengritjen e tij dhe kryengritësit e tij e morrën Gostivarin dhemenjë herë në muajin Nëntor iu drejtuan Tetovës(Kalkandelenit), një luftë që zgjati tri javë. Tetova u bë qendër e kryengritësve. Jemi ne Janarin e vitit1844. I përforcuar në Gostivar dhe Tetovë ,pergatitejpër Dibren, Prizrenin ,Prishtinën dhe Vranjen, porqëllimi i tij ishte Shkupi ,sepse e dinte që edhe aty ikishte përkrahësit. Në Shkurtin e të njejtit vit 1844 u muarr Shkupi , dhe u formua Këshilli i Lartë ,të ciline udhëhoqi Dervish Cara, që ishte Trupi SupremOrganizativ i territoreve të çliruara. Pra, Dervish Cara e çliroi Shkupin.Rruga e tij prej çlirimtari s`kishte të ndalur: Pas Kumanovës u çlirua Presheva , Bujanovci , Vranjadhe Leskofça ( Leskovac). Kryengritja i përfishintenjë nga një tokat shqiptare; Peja , Gjakova, Prizrenidhe Shkodra. Kryengritja dhe çlirimi në pranverënevitit të përmendur 1844 e përfishinte Ohrin me Manastir në Jug,Shkodrën në Perëndim, KosovënVeriore në Veri dhe Kumanovë në Lindje ( F. Xharra,Gordana Jankullovskes’ Mos e harroni fervid Caren, ). 
Cila është Dibra , Radika dhe kush ishte Hajredin Pasha ? “Të prekësh Radikën, është si të prekësh dritën e syrit të Dibrës dhe të dibranëve. Radika është ushqimi i saj ujor, por edhe ushqimi i saj shpirtëror e patriotik. Radika është sinonim i Dibës dhe i historisë së saj. Gryka e Radikës është monument natyror i gjallë i luftërave shekullore të dibranëve kundër hordhive pushtuese osmane, bullgare, serbe, austriake, gjermane e italiane. Në këtë Grykë është shkruar heroizmi i pashembullt dibranë kundër të gjithë këtyre pushtuesve. Këtë Grykë, këtë shtegkalim pushtuesish, dibranët e kishin kthyer në një varrë të madh të hapur për këdo që do të guxonte të shkelte trojet shqiptare. Këtyre luftërave dhe këtij heroizmi që lidhen me ekzistencën dibrane e shqiptare dhe me Radikën, u janë kushtuar aq shumë këngë e trimëri, disa prej të cilave janë dhe himne për Dibrën dhe dibranët, siç është ajo e luftës kundër gjeneralit famëkeq Hajredin Pasha.  A jemi krenar me të kaluarën tonë ? Jo,Aspak . A e duam vetveten ? Jo ,aspak ? Shqiptarëve të Maqedonisë ( jo vetëm atyre ) që gënjehen prej erërave mikluese e mashtruese që fryjnë në të katër horizontet,duhet t`iu thuhet e vërteta .  Ne nuk e mbrojmë historinë tonë , e dhunojmë atë “Në Dibër të Madhe u bë përurimi solemn i Xhamisë së Sahatit nga Ruzhdi Lata, myfti i Dibrë, Ali Ahmeti, lider i BDI-së, Lulzim Basha, kryebashkiaku i Tiranës.( shkruante shtypi ato ditë ) … Edhe përkundrejt këtij fakti, in-stitucionet lokale, organi-zata dhe shoqatat, thonë se bëhet fjalë për përkrah-je humanitare me vlera të larta. Sipas Myftinisë së Dibrës, (një dibran) ka dhënë donacione të fuqishme në sanimin dhe ndërtimin të shtatë xhamive të Dibrës, duke përfshirë këtu edhe xhaminë më të re të “Sahat Kullës”, e cila karakterizo-het me 100 dritaret të oborrit të saj, kushtuar 100 vjetorit të pavarësisësë shtetit shqiptar. Evenimente të tilla të bukura e të paharruara mund të ndodhin vetëm në Dibër të Madhe, në Dibrën e Perëndisë, bujarisë, besës, mikpritjes, urtësisë, të pushkës e mençurisë. Kjo xhami përbri rrugës që çon nga Dibra në drejtim të Strugës, është karakteristike për nga ndërtimi, kulla e Sahatit dhe 100 dritaret në shenjë të 100 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë. “ Ironi shqiptare , ndërtohet Xhamia e Hajredin Pashës , me 100 dritare për “hatër” të 100 vjetorit të Pavarësisë ! Pavarësia nga kush ?  Cili ishte Hajredin Pasha ?
Kjo xhami përbri rrugës që çon nga Dibra në drejtim të Strugës, ….. i humbi varret e ushtarëve të Hajredin Pashës që e shkretoi Dibrën
Koha kalon , myku nuk do dielli se drita ia vret sytë . myku e do lagështinë , errësirën , mungesën e oksigjenit dhe të nxehtit . Kjo xhami përbri rrugës që çon nga Dibra në drejtim të Strugës, është karakteristike për nga ndërtimi….  
Fahri Xharra,07.08.15 Gjakovë
****
 P.S. Disa minuta para dorëzimit të shkrimit për botim më arrijti kjo letër publike : I nderuari Fahri Xharra,!Une qe po te shkruaj jame shipkovicas.Nga vershimet e diteve te fundit ,qe fatkeqesisht tronditen temelet e fshatit tim te lindjes,pas kater viktimave ne njerez qe humbem nga kjo kataklizme natyrore te theme,nga shume te lenduar dhe shume deme materiale qe na shkaktuan neper shtepite tona.Kjo permbysje e tmershme nxorri nga pluhuri i harreses edhe varret shume te vjetra ilire.Kjo foto eshte deshmi e pakontestueshme e autoktonise tone autentike.Ky varre eshte gjetur afer Xhamise se poshtme te fshatit,qe me heret ne kete vende ka qene “Kisha e banorve shipkovicas”.Ende njerezit gjate bisedave e perdorin “”te kisha;te perroi i kishes,te popat”” dhe shume argumente e fakte te tjera te origjinalitetit te gjenezes tone autentike.Pervece kesaj banoret shipkovicas edhe me heret kane gjetur varre shume te vjetra,relikte dhe gjesende tjera,por nga frika e sundusve sllave mos e pesojne jane detyruar ti mbajne ne heshtje keto zbulime shume te vlefshme per kombin tone.une apeloje te ju qe si gjurmues dhe hulumtues i vjetersise tone,te caktohet nje grupe arkeologesh shqiptare dhe te bejne kerkime dhe hulumtime te kjo pjese e ketij terreni ku eshte gjetur”” ky varre shenjtori””,.Me respekt dhe konsiderate ndaj juve Vebi Voka.
  

« Revolucioni antikomunist hungarez » në penën e një shqiptari pjesmarrës

August 6, 2015 by dgreca

Përshtypje nga libri « Revolucioni antikomunist hungarez » i Dr. Thoma Dardelit/
Nga Ajet Nuro/
Së pari, dua t’a falenderoj përzemërsisht autorin për kujdesin për t’më ftuar në promovimin e librit të tij, libër që nëse nuk do të n’a ndante një oqean dhe kaq e kaq detyrime të tjera, do të doja të isha atje për 101 arsye nga të cilat do të veçoja atë që përfaqëson ky autor për mua, një hero që nuk ndenji duarkryq kur vendi tek i cili ai ishte nisur për të studiuar shkruante një nga faqet e tij më të lavdishme, një humanist që kudo që shkoi, me profesionin dhe njohuritë e tia shpëtoi jetë ose ndryshoi jetën e njerëzve ku e çoi fati apo ata që drejtonin fatet e njerëzve, një aktivist që gjithmonë ka ushqyer imagjinatën time duke shtuar « si »-të dhe « pse »-të. Dhe libri i Dr. Dardelit jep shumë përgjigje për « si »-të dhe « pse »-të që unë kam patur për atë çfarë ndodhi në tetorin dhe nëntorin e atij viti tashmë të largët 1956 që ndryshoi shumë imazhin e komunistëve në vendet komuniste dhe në përgjithësi në botë, por që bëri që bota të njohi një popull që për liri jep gjithçka, edhe gjakun.

Libri i Dr Dardelit një radiografi e ngjarjeve të vjeshtës së 1956 në Hungari

Ngjarjet e tetorit 1956 nuk ishin rrufe në qiell të pastër por një shpërthim i ndjenjave liridashëse të hungarezëve, historinë e të cilëve doktor Dardeli n’a e përshkruan që në fillim. Madje për të kuptuar dashurinë e hungarezëve për lirinë mjafton të citojmë vargjet e poetit të madh Shador Patëf :
« Dy gjëra më duhen mua : Dashuria dhe liria. Për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë » Si duket Patëf nuk shkruante ndjenja të paprovuara përderia ai e dha jetën për liri në luftën e 1848-49.
Si pjesmarrës në revolucionin antikomunist hungarez, Dr Dardeli n’a transmeton dëshminë e tij të gjallë, por edhe dëshmitë e shokëve të tij, dëshmitë e gazetarëve të kohës, ngjarjet tragjike hungareze sipas medaive të huaja, kujtimeve, vendimeve të gjykatave apo edhe raporteve të diplomatëve perëndimor të vendosur në Budapest drejtuar eprorëve të tyre. Kështu, ngjarjet tragjike të popullit hungarez që u ngrit në këmbë për liri dhe të drejta njerëzore por që fatkeqësisht u mbyt në gjak, është parë nga të gjitha këndet. Nuk e di por, edhe pse e di fundin e kësaj lëvizje, sepse ke atë dëshirën që ajo lëvizje të përfundonte me sukses ashtu seç edhe nisi. Ndonëse ne shqiptarët i kemi njohur komunistët dhe kemi hequr aq shumë prej tyre sa edhe 25 vjetë më vonë nuk mund të ndahemi dot prej tyre, kur shikon mekanizmin e shtypjes së revolucionit hungarez, mund të kuptosh se ata janë të gjithë një lloj, të pa besë (në kuptimin e mos mbajtjes së marrveshjeve), të paskrupull, të pashpirt. Kështu, sovjetikët, në një anë deklaronin se trupat ruse do të tërhiqeshin nga Hungaria, nga ana tjetër, përforconin prezencën e tyre në Hungari duke futur mijëra trupa shtesë në Hungari, i ftuan përfaqësuesit hungarez për bisedime dhe i arrestuan, deklaruan se t’i linin udhëheqësit revoluacionar të lirë dhe nga ana tjetër i arrestuan dhe ekzekutuan, premtuan se nuk do të ndiqnin asnjë revoluacionar por ndërkohë mbushën burgjet dhe kampet e internimit me ta. Për të kuptuar pashpirtësinë e komunistëve mjafton të përmendim ekzekutimin e 16 vjeçarit Peter Mansfeld ditën që mbushi 18 vjeç (ditën që mbushi moshën madhore…)…
Në Shqipëri ndonëse kemi libra që përshkruajnë ferrin komunist, rrallë është marr mundimi për të përshkruar kalvarin e të burgosurve shqiptarë. Nga dëshmitë e shumta të hungarezëve të përfshirë në revolucionin antikomunst të 1956 mund të dalësh në përfundimin se të njëjtin fat kanë pësuar edhe kundështarët e regjimit komunst shqiptar. Në mos më keq. Në faqen 77 të librit të Dr Dardelit, kemi dëshminë e Bela Lucza e cila pasi përshkruan momentin kur e qëllojnë me plumba ajo përshkruan momentin kur pasi i ra të fikët dhe u zgjua :

« …Mbasi erdha në vete duke prekur fytyrën me duar, preka veç rrembave të gjakut, një kokërr sa një arrë e vogël mbështjellë nga gjaku i ngrirë dhe kuptova se ishte kokërdhoku i syrit tim. Nuk e kuptova nëse kisha humbur të dy sytë apo vetëm njërin, e meqë çdo gjë ishte mbuluar nga gjaku nuk isha e sigurtë nëse isha qorruar nga të dy sytë… »

Hungaria dhe Shqipëria

Ndonëse autori i ka kushtuar një kapitull të tërë marrdhënieve shqiptaro-hungareze, gjithë libri të bënë të reflektosh në atë se të ngjashme dhe sa të ndryshme ishin rrugët tona. Ndonëse ne dhe hungarezët na ka lidhur epoka e ndritur e Skënderbeut dhe ashtu si hungarezët e duam lirinë dhe luftojmë po aq sa edhe hungarezët kundër të huajve, problemi ynë është në mos kuptimin e lirisë së brendëshme, që do të thotë se në japim jetën për t’u çliruar nga të huajtë, asgjë nuk bëjmë për t’u çliruar nga bajraktarët dallkauk të brendshëm. Duke përshkruar ngjarjet para revolucionit hungarez, Dr Dardeli përmend një sërë ngjarjesh si në Shqipëri, Çekosllovaki, Poloni etj etj. Por, ngjarjet e tetorit 1956 patën efekt në në ndryshimet e 1989-s dhe ndonëse në Shqipëri, patëm tre kryengritje si në Zhapokikë (Tepelenë), Malësi e Madhe dhe Postribë (Shkodër), shqiptarët ishin të fundit që « u ngritën » për të ndryshuar regjimin. Ndonëse, kanë kaluar 25 vjetë nga ai vit, shqiptarët edhe sot janë në transicion ndërsa Hungaria është prej vitesh anëtar i Bashkimit Europian. Është për të ardhur keq konstatimi i Dr Dardelit se hungarezët në fillim vinin në Shqipëri por me kohë e kanë braktisur një gjë të tillë për shkak të problemeve të sigurisë por edhe pastërtisë së qyteteve që lë për të dëshiruar.

(Kortezi:Tribuna Shqiptare)

Zymi historik dhe Abetarja e Zymit

August 6, 2015 by dgreca

Nga Fahri Xharra/
“Abetarja e Zymit (20 maj 1900)” u gjet në Arkivin Qendror të Republikës së Shqipërisë: nën siuglën F. 65, D. 163, Koleksioni i fondeve personale para vitit 1912, Jak Speci, që ka 80 faqe, por i mungojnë kopertinat.
E njohur si Abetarja e Zymit, ajo ka 80 faqe, 33 germa e tinguj, duke e bere abc-në me te vjetër qe ne ruajmë sot. Abetarja i perket gjysmes se dyte te shekullit te 19-të, eshte e realizuar me germa latine dhe ne nje material shpjegues qe shoqëron abetaren e shaptilografuar, zbulohet se ajo i është dhuruar Lumo Skendos nga profesor Luigj Shala, i cili e gjeti ne Prizren ne 20 maj te vitit 1900. Sipas specialisteve, ne rrethanat e sundimit osman, ky tekst ka vlere si një nder abetaret e para te shqipes ne Kosove.
Fshati Zym, vendosur në shtatë kodra si qyteti i famshëm i Romës, mund të numërojë shtatë mrekullitë e veta kulturore: më së pari, përmenden zymjanë në Betejën e Kosovës qysh më 1389; së dyti, një ndër hipotezat mbi origjinën e Skënderbeut, thotë se ai ishte nga Hasi i Thatë; së treti, nga Zymi ishin mirëfilli Pal Hasi dhe dinastia Bogdani (Ndre, Pjetër, Gjon e Lukë Bogdani); së katërti, aty kanë shërbyer: Mëhill Suma, Lazër Lumëzi, Ndue Bytyçi, Pjetër Mazrreku etj dhe ndër më të shquarit, ipeshkvi dhe shkrimtari nga Gjakova, Gjon Nikollë Kazazi që kishte zbuluar në Romë “Mesharin” e Buzukut; së pesti, në Zym të Hasit ka qenë strehuar Ipeshkvia Shkup-Prizren (1702-1752), kohë kur u ajo përfaqësuan në Kuvendin e Arbërit (Mërqi, 1703) nga ipeshkvi Pjetër Karagiqi dhe dy zymjanë; së gjashti, Gjeçovi i Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe, së shtati, “Abetarja e Zymit”. Kjo e fundit, “Abetarja e Zymit, është si një fill vazhdimësie që unifikon kohërat dhe të shtatë mrekullitë e Zymit.

Kur shfletojmë hartat e shkollave shqipe në trojet etnike shqiptare dhe historinë e letërsisë, ndër shkrimet e vjetra, padyshim se do ta gjejmë edhe shkollën e Zymit. Nuk don shumë mend se Hasi në përgjithësi e Zymi në veçanti në çdo periodë kohore ka krijuar një botë e një histori në vete me ç’rast ka mbajtur gjallë vetëdijen kombëtare e fetare si për punë ashtu edhe për veprimtari edukativo-arsimore në këtë mes duke krijuar një “oazë” specifike në vete.
Rruga e shkollës së Zymit është një odhiseadë duke formuar një përmendore edukativo-arsimore, arsimtarët kanë punuar nëpër shumë shtëpi-shkolla dhe kanë formuar kullën apo përmendoren e shkollës e të diturisë ku skaliten emrat e tyre me një histori të begatëshme.
Në Zym është Lapidari i “Abetetare s Zymit “Në këtë lapidar, në rend të parë vendoset gramatika Latinisht-shqip e Ndre Bogdanit-vepër themelore e gjuhës shqipe, për të cilën thuhet se është zhdukur, por dëgjohen zëra se kjo gramatikë gjendet dikund, këtu në Kosovë dhe “Çetën e Profetënve” të Pjetër Bogdanit i cili mbetet krijuesi i parë i modernës shqipe, odhiseadën (rrugën) e të cilit e vazhdoi Anton Pashku (1937-1995) pa e anashkaluar edhe Pal Hasin.

Guri Lapidar me mbishrimmin “Abetarja e Zymit”, u zbulua më 10 tetor 2007 që vet guri është një shkëmb shpatull-gjërë, me vija të lakuara e të thyera por i lidhur mirë si nyje. Kjo pamje tregon peripecitë historike shumëshekullore, rrugën e gjatë dhe zigzake, çdo vrragë tregon trusnitë e pushtuesëve me simbole e shenja dalluese shumë karakteristike vertikale horizontale të kohës. Njëherit, Guri Lapidar-stelë simbolizon relievin e vendit, qëndrushmërinë, pavdekësinë, kullën e vjetër prej gurit ku është mbajtur mësimi, forcën madhore, jetën në Gurin e Thatë të Hasit, betimin në gur, besën e pathyeshme të popullit vendas, andaj edhe u kushtohet njerëzve të shenjt që bëjnë vepra poashtu të shenjta siç e botuan “Abetarën e Zymit”. Edhe “Guri” ka fuqinë e një shenjti, pranë tij liheshin përkushtime (nezra). Njeriu në rrugë, pranë ndonjë “Guri të Shenjt” lente “amanetin” duke ia vënë mbi te një guri të vogël nga se nuk guxonte kush për ta prekur(marrë). Por, ka edhe atributet,si: Guri i Kufirit (mezhdës),Guri i Besës, Guri i Pendesës, i sullit (vendimit) dhe thuhet: Shtëpi-Guri, Fjalë-Burri.

Në këtë vazhdë edhe Shkolla fillore shqipe në Zym të Hasit, komuna e Prizrenit, daton nga viti 1864, duke mos llogaritur të dhënat e hershme të të mësuarit të shkrim-leximit fillestar si të Pal Hasit (Palit të Hasit), pastaj të personaliteteve të mëdha të Familjes Bogdani (Andre, Pjetër, Gjon, Lukë, Gjin e Gjergj Bogdani), që sipas të dhënave thuhet se mësimet fillestare i morën në vendlindje – në Gjinan (tash Bregdri) afër Zymit të sotëm, nga të cilët, sipas Gjergj Bardhit në vitin 1641, don Andre Bogdani në familjen e vetë (Gurrë-Gjinan-Zym) kishte dy kandidatë, të cilët i mësonte për t’i dërguar në shkollë të mëtejme për priftërinj në Itali (Injac Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë veriore e të mesme në shekullin XVII, vëllimi II, fq. 257, Tiranë, 63). Njëherësh, një shekull më vonë, Gjon Nikollë Kazazi, arqipeshkëv në Ipeshkvinë e strehuar në Zym (1702-1752), në raporin e vet të 3 dhjetor të vitit 1747 nga Zymi, dëshmon se në selin e vet në Zym janë përgatitur shtatë të rinj për t’i dërguar në seminar në Itali, prej të cilëve më i moshuari ishte 18 vjeçar, kurse më i riu 7 vjeçar (Jovan Radoniq, “Rimska kurija južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka”, Beograd, 1950, faqe 572), e deri te dokumenti “Cronica delle missioni albaneze” (Romë, 1864), të cilin e sjelli akademik Atë Vicenc Malaj, “Shënime bio-bibliografike mbi Gjeçovin”, “Koha”, Titograd (tash Podgoricë), nr. 5-6/1979, faqe 481, 79 kapitull i cituar faqe 107-110), ku thuhet se në Zym shkolla fillore shqipe u hap në vitin 1864 nga Atë Emilio A. Cles – Patër Mila.
Njëherësh, nga viti 1880 ka vepruar shkolla në gjuhën shqipe në Zym, në të cilën mësimet i kanë mbajtur (më rreth 50 nxënës) priftërinjtë françeskanë (Atë Pjetër Battista (Verolle në Itali), Atë Pjetri i Ri (Battista) – Pecollaj, zymjan, Atë Tom Ivanaj, Atë Serafin Kucari, Atë Pashk Dugagjini, Atë Pjetër Zarishta, etj.). Ishte kjo shkollë kryesisht për meshkuj dhe mbahej në konaçët e kishës (Dr. Jashar Rexhepagiqi “Shkolla dhe arsimi në Kosovë nga fundi i shekullit XVIII gjer më 1912″, faqe 190).
Abetarja, si asnjë libër tjetër shqip, depërtoi në burgje, u mësua në natyrë nën qiellin e hapur, në objektet shkollore, por edhe në shtëpitë (private) shkolla. Abetaret ishin galdime shpirtërore të hapta e në shtëpitë e odat pa dritë të mjaftueshme e të mbushura me tym. Abetarja shqipe mëkoi dashurinë për gjuhën mëmë, ku shpërthente zemra për lirinë. Abetarja krijoi mundësinë e zhvillimit të arsimit shqip në shkolla dhe njëkohësisht u hapi rrugë teksteve të tjera shkollore.

Referencat
-GURR KUADROSH KOMBËTARE, Frrok KRISTAJ
-TRADITA E SHKOLLËS DHE SHKRIMIT NË ZYM, Nikollë
-Ja nje argument se pse quhet Zymi Roma Vogel, Frrok Kristaj
-ABETARJA E ZYMIT DHE ABC-ja SHQIPE, Don Ndue BALLABANI
-ABETARJA E ZYMIT” E VITIT 1900, Ndue Dedaj
-Muzeu i Zymit – djep i traditës,Albert MARJAKAJ

Përgatiti Fahri Xharra, Gjakovë  