Vepra një himn për bashkëjetesën dhe faljen, e cila duhet të ngrihet mbi tragjeditë

Poema “Ode për tempujt që nuk u harruan”, shkruar nga Luan Rama, pas suksesit të filmit me të njëjtin titull, është në duart e lexuesit në variantin e printuar. Filmi “Ode për tempujt që nuk u harruan” do të jetë pjesë e Albanian Film Festival, i cili organizohet në Boston, MA në datë 19-22 qershor. Luan Rama është zë një vend të veçantë në letërsinë dhe artin tonë bashkëkohor, si poet, publicist, kineast, filozof, shkrimtar, eseist, kritik arti, mendimtar. Ai është prurësi në kulturën shqiptare i dhjetëra librave letrarë, publicistikë, shkencorë dhe albanologjikë. Nëpër arkivat e Francës, të Gjermanisë e Greqisë, ai ka rendur në gjurmët e kërkimit të historisë shqiptare. Ka publikuar botime për shqiptarët dhe arvanitasit, në të gjitha trojet ku ata jetojnë, duke u përpjekur të nxjerrë nga arkivat një histori të fshirë dhe të manipuluar nga qarqet shoviniste.

Vepra “Ode për tempujt që nuk u harruan”, e sapobotuar nga Shtëpia Botuese “Albas”, nën kujdesin e Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini, është një poemë narrative elegjiake, një rrëfim me zë të brendshëm. Është historia tragjike e popullsisë çame, kalvari i vuajtjeve dhe tmerri i genocidit. Poetin e drithëron dhe e mundon kjo tragjedi, si dëshmi autentike e një realiteti makabër, e brujtur me dhimbje të skajshme, por edhe me krenari e shpresë. Në këtë vepër është dhimbja dhe dashuria.

Në takimin promovues që u organizua, në ambientet e “Tirana Internacional” në Tiranë, mbrëmjen e 7 majit 20025, morën pjesë gazetarë, studiues, artistë, kineastë dhe veprimtarë të shumtë kombëtarë.

Prof. Bashkim Kuçuku, duke bërë një analizë profesionale të kësaj vepre, tha se kjo është një poemë ku janë tre lloj shkrimesh të alternuar. Poema është futur në një lloj skenari, që është realizuar edhe si film, nën interpretimin e aktorit Alfred Trebicka. Poema ka shumë zëra. Për të mbështetur këtë poemë autori ka sjellë edhe shumë fakte të gazetave dhe kronikave të kohës për gjenocidin. Në këto 34 vjet janë shkruar shumë poezi dhe poema për Camërinë, por kjo vepër është nga më të mirat. Në vitet 60-70 shquheshin krijimet e Bilal Xhaferit (më e spikatura “Baladë çame”). Në vitte e para pas vitit 1990 spikat libri i Ali Podrimjes “Te gurët e Prevezës”, e pasuar tani nga “Ode për tempujt që nuk u harruan”. Ky titull më duket shumë i gjetur, pasi në të janë ngjeshur disa domethënie.

Odet në lashtësi ishin këngë që u këndoheshin betejave heroike dhe shoqëroheshin me muzikë. Këtu kemi të bëjmë me një tragjedi, që poezinë e ka kthyer në muzikë. Tempujt ishin përmendore që u kushtoheshin perëndive. Tempujt në këtë poemë janë shtëpitë, aq të shenjta në kujtesën e çamëve. Janë tempuj të shkatërruar, por nuk janë tempuj të harruar. Kujtesa është vetëdije, qëllim. Dhe çamët do ta harrojnë Çamërinë vetëm kur të vritet kujtesa. Kjo është pikërisht një poemë që të mban gjallë kujtesën, poemë e shpresës dhe e kujtesës. E brujtur me humanizëm e shpresë.

Arkivat ishin të mbyllura për 50 vjet, por nëpër arkiva ishte arkivuar kujtesa e çamëve, të cilat u hapën në vitin 1991, me fitoren e fjalës së lirë, kur doli edhe Gazeta Çamëria dhe filluan botimet për Çamërinë. Nga arkivat doli një pjesë e historisë, u informuam se çfarë kish ndodhur realisht në Çamëri. Kontribut dhanë edhe albanologë dhe historianë të huaj. Gjatë këtyre 34 viteve është hedhur në letër kujtesa e çamëve. Luan Rama i takon brezit të tretë që shkruan për kujtesën. Historitë i ka trashëguar nga gjyshja, nga nëna filaqote. Ka bërë tre libra për Çamërinë: I pari “Jani nga Moreja”, që i kushtohet poetit arvanitas të shekullit të 19-të, me origjinë çame i spikatur në letërsinë frënge. Libri i dytë “Dino shtegtar i portës sublime” i kushtohet piktorit të madh Abedin Dino, i cili krijoi një art të shkallës së lartë, artin e frymëmmarrjes dhe të ëndërrës njerëzore.

Shkrimtari Enver Kushi, si skenarist i disa filmave për Çamërinë dhe figurat e Çamërisë, ka shumë kujtime me Luan Ramën. Sidomos kur në Paris u xhirua “Saga e Dinejve”, që i kushtohet dinastisë së dinove të Prevezës. Gjatë leximit të kësaj vepre të shoqëron imazhi dhe fjala e shkrimtarit, ndien dicka shpirtërore dhe përtej shpirtërores. Kështu më ndodhi kur lexova këtë libër që nuk ka më shumë se 90 faqe. Fjala ODE ka forcë emocionale dhe me peshë. Ka diçka danteske në përshkrimet e autorit: harqe guri, porta, dritare të shqyera, magje të braktisura, qiell i vetmuar, i ngrënë, varre, trarë të përmbysur, lugë të ndryshkura, popull i handakosur, rrënoja, muzg, zgavra, hije njerëzore, botë hijesh, grehina në hije etj. Fryma tragjike në poemë është konkrete, tokësore. Po ta lexosh me vëmendje poema të kujton “Mëhallat e botës” të Jani Ricosit, një nga poetët më të mëdhenj të Greqisë, por edhe të botës.

Popujt e Ballkanit, veçmas shqiptarët dhe grekët, kanë patur kodet e tyre të mirëkuptimit dhe miqësisë. Këto kode kanë sfiduar dhe sfidojnë politikat përçarëse, apo erërat që sjellin ngrica e kërkojnë përçarjen mes popujve tanë. Lum ata politikanë, që jo vetëm i kuptojnë, por i vënë në jetë këto kode miqësie.

Luan Rama ka një lidhje shpirtërore të veçantë me Çamërinë si hapësirë, gjeografike, kulturore, si hapësirë e njerëzve fisnikë, si hapësirë e një prej tragjedive më të mëdha të shekullit që lamë pas. Ky është libër i amaneteve, jo vetëm i nënëns së tij, por edhe i mijëra nënëve që i mbuloi dheu i Shqipërisë, pa parë për të fundit herë vendlindjen. Në këtë Ode do të dëgjohen zërat e kujtesës, por edhe heshtja vrastare e fqinjit, duke fshehur krimet. Ne çamët, kudo që vemi, si mantel veshim Çamërinë si dhimbje, por edhe si shpresë.

Luan Rama, përmes kësaj Odeje, na sjell zërin e shpirtrave të shpresës, që na thërrasin përtej varreve masive të Çamërisë, tha poeti dhe studiuesi Ahmet Mehmeti. Libri të befason me larminë strukturore, ku harmonizohen në mënyrën më të këndëshme zhanre nga më të ndryshmet, si poezia liriko-epike, proza e skurtër fiksionale, e seistika, zërate kujtesës, siç i quan autori denoncimet e dëshmiratëve okularë, lajme të gazetave greke nga terreni, raporte e debate të oficerëve madhorë dhe deputetëve britanikë në gazeta amerikane e britanike. Mjeshtëria e lartë artistike e autorit konsiston në tematikën e njëjtë, që i bashkon në diversitetin e tyre, stilin me larmi dhe dendësi të lartë figurative, faktet dhe gjetjet artistike, nga më përfaqësueset për ndjeshmëri, personazhe dhe ngjarje tipike. I konceptuar sipas kësaj mënyre, ky libër shumë i rrallë në llojin e vet është gjedhe/model i një vepre shumë të sukseshme të postmodernizmit, ku çdo përbërës funksionon në harmoni me të tjerët. Padyshim kjo është arritur pas një përvoje shumë të gjatë e të sukseshme, pasi Rama është një shkrimtar me rreth 50 vepra në poezi, prozë, publicistikë, kinematografi, diplomaci etj.

Shkrimtari Ilirian Dahri e vlerësoi Luan Ramën si një figurë poliedrike të kulturës shqiptare dhe asaj europiane dhe ky është një fakt i njohur nga të gjithë, si brenda dhe jashtë vendit, për një krijues i cili ka shkruar dhe botuar mbi 60 libra. Por, edhe sikur diplomati, publicisti, shkrimtari Luan Rama mos të kishte shkruar asnjë tjetër vepër letrare, jam i bindur se do t’i mjaftonte pikërisht kjo Ode, e cila sipas mendimit tim, do të jetë një gur miliar i letërsisë moderne shqipe, tha Dahri. Një këngë solemne, që pasi e lexon dhe e rilexon të përçon një ndjenjë dashurie, një ndjenjë nderimi sublim për popullsinë çame të masakruar «nga hanxhari i “megalo-ideas”» siç shkruan vetë autori në librin e tij «Ode për tempujt që nuk u harruan», të masakruar pra, në dheun e tyre shekullor në Thesproti.

Autori Luan Rama si një arkeolog i vërtetë i fjalës, luan me të, dhe nuk e sheh vetëm si një instrument për të përcjellë një mesazh apo një ide tek lexuesi, por e sheh si një katalizator të përçimit të ndjenjave, të emocioneve, për të na shoqëruar në një histori të dhimbshme dhe rrëqethëse. Na shoqëron pra, në një udhëtim ku mbizotëron lemeria dhe terrori, në mënyrë që edhe një lexues që s‘e njeh atë plojë dhe ato barbari që u kryen në «Luginën e Vdekjes» siç e quan autori Luan Rama, të ketë mundësi që t‘i përjetojë përmes imagjinatës.

Luan Rama është një udhëtar i palodhur dhe përherë i shqetësuar i poezisë. Një poet autentik, që hyn në brendësi të dramës shqiptare, me prirjen për të filozofuar. Dashuria e tij për Çamërinë është e thellë, deri në dhimbje, tha poeti dhe gazetari Arben Iliazi.

Në këtë vepër shpalosen imazhet e tmerrshme të tragjedisë, pamjet makabre të krimeve të bandave zerviste, tragjedi që është transmetuar nga brezi në brez me një vërtetësi të habitshme. Vepra zbërthen qartë idenë se gjenocidet burojnë nga irracionaliteti i errët, ndaj çlirimi nga kompleksi i inferioritetit është një dlirësim, është afirmim dhe triumf. Poemën e përshkon shpirti tragjik i dhimbjes së përjetshme, që ngrihet madhështor në ngazëllim e në torturë.

Poema është një rikthim heroik në pafundësi, ku kënga është vdekje dhe vdekja është këngë e përzishme, mbytëse.Poema është nga më tragjiket e shkruara në historinë e letërsisë shqipe. Kjo poemë është shkruar me një origjinalitet, thuajse të mahnitshëm, dhe lexohet me një frymë.

Vepra e Luan Ramës “Ode për tempujt që nuk u harruan” është një himn për bashkëjetesën dhe faljen, e cila duhet të ngrihet mbi tragjeditë. Në mbyllje të takimit shkrimtari,poetidhe ish-diplomati Luan Rama falenderoi të pranishmit dhe folësit, duke e cilësuar këtë takim promovues si veprimtari me mesazhe të fuqishme ku i flitet të ardhmes, shpresës. Shtëpitë, shpirtrat, vallet, këngët, shpresat, historia nuk harrohen, tha Luan Rama. Une e dua Greqinë, dua Sofokliun, Homerit, gjith poetët e mëdhenj grekë. Kam njëlloj tërheqje ndaj kulturës greke. Por gjith kjo frikë që ka poltika greke që të pranojë vfarë ka ndodghur, është e pashpjegueshme, është një frikë e madhe. Ende mbahen të izolur kufijtë dhe camët nuk lejohen të vizitojnë shtëpitë e tyre. Nëna ime lindi në Çamëri, në Filat, por nuk arriti të shkonte dot. Forcat intelektuale në Shqipëri duhet të bashkëpunojnë me ato greke. Historianët e dy vendeve duhet të nxjerrin në pah të vërtetën.Misioni im letrar do të vazhdojë, bashkëpunimi im me Fondacionin Çamëria dhe drejtuesin e saj Alket Veliu, është mjaft aktiv.

Sildi Koqini

Kosta Nake/

Sipas parathënies së Prof. Rexhep Qoses për Veprën e Naimit, botuar në vitin 1978 në Prishtinë në katër vëllime, “Historia e Skënderbeut” shënon kulmin e përpjekjeve të vetëdijës patriotike të Naimit, ajo të mahnit nga patriotizmi dhe trimëria e burrave shqiptarë, nga qëndresa e një populli të vogël para një armiku të madh, është apoteozë e trimërisë, e nderit, e burrnisë, e krenarisë, apoteozë e lirisë dhe pavarësisë.

Sipas parathënies së Prof. Dhimitër Shuteriqit për Veprën e Naimit në dy vëllime, botuar në Tiranë në vitin 1980, “Historia e Skënderbeut” kishte si qëllim të ritregonte historinë e heroit kombëtar siç njihej nga Barleti, por në gjuhën shqipe. Ajo është poemë kushtruese, thesar i shqipes së shkruar, libri i shenjtë i shqiptarëve.

Portretizimi i Skënderbeut

Në këtë poemë epiko-lirike të përmasave të mëdha, portretizimi i heroit kombëtar është një ndërmarrje që fillon nga vargjet e para dhe vazhdon gjatë gjithë veprës duke kapur të dyja përmasat e figurës së tij: paraqitja fizike dhe vlerat njerëzore që e ngritën në piedestalin e heroit tonë kombëtar, ndërtuar sipas idealit të vet romantik dhe idealeve të humanizmit europian.

Fizikisht Skënderbeu ishte i gjallë, i gjatë, shpatullgjerë, i bardhë e faqezjarrtë, i lehtë e shtatmirë, jetëgjatë, kishte hijen e Perëndisë, fytyrën e kish të mirë, zërin të ëmbël si mjaltë, i hijshëm dhe i bukur, vetëtinte si dielli, posi yll i qeshur, i bukur si fajkua dhe si pallua, ndrinte posi hëna e plotë.

Përmasat e vlerave kapin një rrafsh më të gjerë njerëzor dhe fisnik: kordhëtar i vërtetë, engjëll i uruar i qiellit, trim si dragua, trim me fletë, shpirt i ndritshëm, e kishte zemrën plot mëshirë, vetëdijën të naltë, kishte mënt shumë e urtësi, në zemër kishte mirësitë, ndër mendje diturinë, në shpirt të madh e dritë, ishte së gjithash i zoti, dinte mirë të luftonte, kishte fuqi shumë, në çdo punë e çquan mirë mirësinë e ligësinë.

Karakterizimet nganjëherë i mbulojnë të dyja kuptimet njëherësh: i math, zot i naltë. Kur bën krahasimin mes vëllezërve, poeti nënvizon: “vij nga gjithë m’i çquar,/pej fytyre e pej mënyre” dhe rritet: “Kish shpirt e zemër e ndjenjë,/edhe mënt e njoh, e hije,/shtat edhe sjell’ e rrëfenjë,/dhe fuqi pej Perëndie” (f. 36) dhe kulmon: “s’kish shok mbi faqe të dheut.” (f. 44) Ka dhe aureolën e praruar fetare: “Hije e Perëndisë, dritë e Zotit, fill i arit.” (f. 297) Skënderbeu çmohej prej sulltanit që kur ishte ende në oborrin e tij, ndërsa sulltan Mehmeti, kur i ofron miqësi, e quan “mbret i mir’ e pa të metë,/trim i urt’ e i lëvduar” (f. 250); papa, pas ndihmës që i dha Ferdinanit, e quajti “mbret i gjithë njerëzisë.” (f. 232)

Më se një herë Naimi flet për ndarjen e armëve dhe plaçkën e luftës që i kapeshin armikut, pa mbajtur asgjë për vete. Më se një herë poeti tregon shpirtmadhësinë e Skënderbeut që jo vetëm u fal jetën tradhëtarëve si Andreu dhe Boklathani brenda radhëve, Moisiut dhe Hamzait që i fali dhe i riktheu në pozitat komanduese, ngushëllimin e Perllatit pas rënies së Sfetigradit, por edhe tregon respekt në trajtimin e robërve që nga komandantët ushtarakë të Turqisë deri te luftëtari i thjeshtë.

“Vallë ëngjëllë të jetë

me këtë zëmrë të mirë,

apo Zoti i vërtetë

i fali kaqe mëshirë?” (f.110)

Shumë domethënëse është fjala e Skënderbeut drejtuar Muzakës për fatin e komandantit turk, Myhtarit, të kapur rob:

“Merr kuaj,/ armë, florinj, sa të duash…/ edhe të tjera ç’të duash,/ po këtë ma lerë mua/ se dua t”i fal lirinë,/ka lënë mëmëz e grua,/më vjen keq t’i mbyll shtëpinë.” (f. 199)

Ky shpirt humanist i heroit shpaloset edhe në këshillat që u jep ushtarëve që kishte në varësi: “… të mos bëhi egërsirë,…gra e foshnjat t’i mburoni/ dhe pleqet t’u bëni nderë,/të falurit t’i lëshoni…” (f.45) Kjo sjellje ka shpërblesën e vet reciproke “ushtëtarët shum’ e duan.”

Në hapësirën kohore të ndërprerjes së luftës, Skënderbeu shfaqet si shtetar që udhëtonte në pjesë të ndryshme të mbretërisë “dha mësime urtësije… edhe gjyqet i pa vetë, s’la punë të papëlqyer a mëri gjëkund të mbahej,” (f.174) kujdesej edhe për punimet mbrojtëse në fortesat e dëmtuara. Organizimi i dasmës e shpërfaq Skënderbeut si prijës popullor:

“… e donin shumë mbrenë

vegjëlija dhe të parët

Mbreti bashkë me ta rrinte,

dhe vetë me ta kërcente.” (f.177)

Naimi nuk ishte historian, ai ishte poet, prandaj në poemë qëllimisht ka futur elementë të shumtë mitikë e legjendarë në portretizimin e Skënderbeut për t’u thënë bashkëkohësve se historia e lavdishme e së kaluarës mund të përsëritet, ata janë të bekuar nga Perëndia dhe kanë një mision të çmuar historik në Europë:

“Engjëll! xbrit e lëvdo mbrenë,

q’i dha aq nder Shqipërisë

trimin e madh të Perëndisë.” (f. 213)

Kur lindi Skënderbeu, në krahun e djathtë kishte një shenjë si shpatë. Pas një fitoreje mbi turqit dhe faljen e robërve, Skënderbeut iu shfaq e Bukura e Dheut, e uroi dhe mori pyllin. Pas dasmës, Skënderbeut i shfaqet engjëlli i urtësisë dhe zhvillohet një bisedë mes tyre, madje engjëlli e mori mbretin për dore dhe ky është çasti i përshtatshëm për të ritheksuar se njeriu duhet të lërë pas vetes një emër të mirë, të nderuar. Njëqind burra ta zinin nuk e vinin dot poshtë. E mposhti në duel tatarin nga Azija që ishte i madh sa dy buaj dhe kishte fuqi sa katër kuaj. Mposhti njëkohësisht dy vëllezërit persë, Jahja dhe Mustafai. Në një ditë preu tre a katër mijë armiq. Armët e tij nuk i ngrinin dot katër a pesë burra të fortë, ishte rrufe ajo, s’ishte shpatë. Kur i hipi kalit u trëndit dheu, kur shkrefëtiti kali u tund fusha e mali. Kali ishte i madh, i harbuar dhe i lartë si mali. E ndau me shpatë në dy copa gjer e gjatë Jakup pashën.

“Kalënë dhe luftëtarë,

siç ishin veshur në hekur,

si pjeprin duke çarë,

të dy i shtinte të vdekur!” (f. 291)

Po elementët legjendarë shpesh i afrohen reales si te rasti i arapit i cili i kërkoi sullanit t’i sillnin shpatën e Skënderbeut dhe ai do ta mposhtte duke i bërë magji, po heroi ua dha të dërguarve dhe u tha: “… nuk është shpata që bën luftën, është dora dhe zemra.” (f. 290) Përmasat legjendare të heroit i përforcon edhe armiku: “…nuk e zë as plump as shpatë,/as thik’ as usht’ as shigjetë.” (f. 244)

Edhe natyra bëhet pjesëmarrëse e skenave legjendare:

Karaxha plaku shpëtoi nga disfata se “… erdh’ e u ndihu reja… tri dit e tri net po binte, shi i shumë e i paprerë.”

Stilistikisht përmasat legjendare jepen përmes përdorimit të hiperbolave, veçanërisht në fushat e përgjakura të betejave:

“…ishte derdhur gjak i shumë,/ sa ishte bërë si lumë”, “u bënë stavë të vrarët/gjaku rrithte si rrëketë”, “gjaku më gjut kish arritur”, “gjaknë e bënte kënetë”, “…u bë gjaku si deti,/ me mijëra ishin vrarë.”

Vdekja e Skënderbeut merr nota elegjiake:

“Ti je një si Perëndija,/ më s’vjen si ti tjatrë burrë” (f. 298)

“Qajo, moj Shqipëri, qaje,/ atë njerin’ e vërtetë!” (f. 310)

Kurse mbyllja e poemës është jo vetëm shpresëdhënëse, por edhe largpamëse: “Skënderbeu ësht’ i gjallë,/rron e mbretëron për jetë.” (f. 323)

Historia e Skënderbeut është një histori e lavdishme betejash të pabarabarta për të mbrojtur lirinë dhe identitetin, duke shtyrë vazhdimit dimrin e pushtimit e robërisë. Po brenda atyre viteve sakrificash të panumurta, kishte edhe ditë plot dritë e gëzim, siç ishte dasma e Skënderbeut. Thuhet se nusja e tij ishte bija e Aranitit, nuk i përmendet asnjëherë emri, por jepet portreti i saj:

“… pa ish e bukur shumë,

mos s’kish fytyrën dhe shtanë,

a punën e bukurinë,

a mendjen e urtësinë… (176)

“…vetëtinte posi hëna,

kish leshra pej floriri,

trupin pej argjendi,

vetullatë hark i kishte,

qepallat shigjetë,

ish bardhush e symëshqerrë,

faq’ e gush’ e llër’ e dorë

dhe tërë shtatn’ të artë

e kraharor e kish dëborë,

vështrimin të zjarrtë.” (f. 178)

Me rastin e Donika Kastriotit është çasti të thuhet se nuk përmendet asnjëherë emri Gjergj Kastrioti, as i nënës së tij, as i vëllezërve, as i djalit të tij. Kurse një nga motrat që ne e njohim si Zoica, Naimi e quan Manushe. (f. 203)

Në antitezë me heroin tonë qëndron figura e sulltanit. Fillimisht portretizimin e sulltan Muratit e bën mbretëresha Kastrioti: “… dashuri s’ka për fëmijë…/ është prishës e shkretonjës,/është kafsh’ e egërsirë,/është vrasës e mundonjës,/shpirterrët e zemrëkëllirë.” (f. 26) Plotësimin e bën poeti: “Vraje! Vare!/ këto dy fjalë dij mbreti”. Pastaj portretizimi i sulltan Mehmetit kalon nëpër gojën e shtrigave: “Lufta, gjaku, vrasj’ e shkretë,/ gjëma, vdekja, ligësija,/ edhe tërë dhelpërija,/s’të bënë punë në jetë./ S’të ndihu ligësija,/e të gjitha shtrigëritë/ dhe djalli e djallëzia,/tani të prumë magjitë!” (f. 289)

Kurse e vërteta e godet pa mëshirë: “O errësirë!/ të ligat s’i mbarove?/ lakmimit mblidhja frenë,/ se teproj ligësia.” (f. 293)

Trimat e Shqipërisë dhe betejat e tyre:

Roli i Skënderbeut në qëndresën ndaj pushtuesve turq ishte vendimtar, pjekuria e tij në krijimin e aleancave ushtarake ishte prej mjeshtri të madh, taktikat e mbrojtjes dhe të sulmit ishin të një strategu të pashoq, por lufta e Skënderbeut dhe betejat e shumta të tij kërkonin edhe bashkëluftëtarë dhe bashkëpunëtorë të shumtë dhe të përhershëm, prandaj poema është edhe një pasqyrë e princëve dhe trimave shqiptarë që iu bashkuan Skënderbeut dhe e paguan lirinë edhe me çmimin e gjakut të tyre. Është një galeri e pasur kapedanësh historikë dhe të trilluar që fillon me paqen e Gjon Kastriotit me çmimin e rëndë të dhënies peng të djemve, për të vazhduar me Skënderbeun dhe pasuar edhe pas vdekjen së heroit. Përmenden dyzet emra luftëtarësh dhe për disa prej tyresh ka dhe penelata të shpejta portretizimesh:

Shumë i njohur është portreti i Kamanit, bashkëluftëtarit imagjinar të Gjon Kastriotit: “… i holl’ ish e pak i gjatë,/nuk kish shumë mustaqe,/ vij i zeshk e i thatë,/e s’kish fare mish mbi faqe;/ kishte gjithë urtësinë,/ me një zë të ëmblë fliste,/fjal’ e tij e bind njerinë,/dhe gjuha hekur i priste.” (f.15)

Araniti nga Vlora: fjalëmbël, zëbukur, mëndjegjerë, i hijshëm, i bukur, mëndjeshumti; Maneshi shpatullgjerë nga Berati, Moisi Dibrani, mjekërzi, trim me pallë, trim i vërtetë përmbi gjithë luftëtarët; Perllati nga Mati, kraharorgjeri, leshragjati, burrë i math, i trashë, i gjatë, burri trim; Muzaka, trim i vërtetë, që ra i vdekur me dyzet e tetë plagë, Tanush Topia syzi e këmishëzi, trim i lëvduar, kordhëlarë; Urani, kont i Matit, bukurosh, lule e trimërisë, s’i trembej kurrë syri.

Tetë prej këtyre trimave ranë në pritë nga ushtria e Ballabanit: Engjëll Muzaka, Blladini, Perllati, Maneshi, Nikë Breshi, Hukoja, Muzhakë Tini, tre të fundit u zunë të gjallë dhe u ekzekutuan barbarisht me urdhër të sulltanit.

Me siguri, i ndikuar nga libri i Marin Barletit, që në poemë përfaqësohet nga Bardhuli, edhe pse nuk përmend asnjë vit, Naimi numëron të gjitha fushatat luftarake të Turqisë për nënshtrimin e Shqipërisë, jep numrin e forcave të agresorëve dhe mbrojtësve, fushat e betejave në Dibër, Sfetigrad, Mat, Krujë, Durrës, Tiranë, Ysqyp, Belgrad, jep pasqyrë të skenave të luftës dhe humbjet nga të dy palët, madje edhe numrin e të plagosurve. Tablove të përgjithshme të betejave u shtohen detaje me duele ose bisedime, si dueli i turkut trim Karakush me Maneshin shqiptar, Sfetigardi dhe mbrojtja e tij, hedhja e qenit në pus që shkaktoi hyrjen pa luftë në kështjellë. Si refren, poeti do t’u ngulë në mendje të gjithëve:

“Shqipëtarë trim e burrë,

në xgjedhë nuk e ka vënë

njeri, dhe s’e vë dot kurrë…” (f. 98)

“Po të jemi të bashkuar,

kurrë s’pëson Shqipërija.” (f.100)

Interesant është qëndrimi tolerant i poetit ndaj Ballaban pashës, për shkak të origjinës së tij shqiptare, edhe pse u vu në shërbim të Turqisë dhe ndërmori pesë fushata ushtarake për ta nënshtruar Shqipërinë.

“Ballaban pasha ish burrë,

nuk kishte fis barbari…

…kish mall për mëmëdhenë,

…e donte dhe Skënderbenë,

miqësi duke rrëfyer

pshehtazi sulltan Mehmetit.” (f. 256 -57)

Vështrimi i herëpashershëm i gjendjes së Europës, i lëkundjeve të qëndrimeve dhe aleancave dhe diplomacia e Skënderbeut në raportet me të, tregon se poeti ka patur informacion të mjaftueshëm për të bërë analiza dhe për të nxjerrë përfundime.

“Evrop’ e shkret’ atëherë

ishte për djall e për lumë,

pritte Ruson’ e Volterë,

ta xgjuanin ng’ajy gjumë.” (f. 50)

“…e kish mbytur e padija,

ish ndarë në mijë copë.” (f. 252)

Aleanca europiane përballë rrezikut të pushtimit turk arriti të bëjë bashkë Papa Pio II, papë Evjenua, Hynjadhi, Filipi i Burgondisë, Vlladislla, kardinal Flloransa. Aleat i përhershëm, mik për kokë dhe vëllamë, mbeti Alfonsi, aleate e paqëndrueshme ishte Venetia. Skënderbeu u prish me Turqinë e Sërbinë, nuk kishte marrëdhënie miqësore me Luinin XI të Francës dhe Frederikun III të Gjermanisë, po nuk donte të prishej me Venetinë. Duke ruajtur miqësinë me Ferdinanë italian, iu shmang kurtheve të Pikininos francez. Vlladislla dhe Hynjadhi i bënë vizitë Skënderbeut që u kthye fitimtar në Krujë dhe qëndruan tetë ditë si mysafirë. Skënderbeu qëndroi në Itali dhjetë muaj e tri ditë në mbështetje të mbretit të ri Ferdinan.

Duke kaluar përtej epokës së Skënderbeut, Naimi ka theksuar edhe ndihmesën që kanë dhënë shqiptarët për të tjerët duke filluar me Turqinë e Greqinë dhe më tej me Italinë dhe Egjiptin.

“Të mos ishte Shqipërija,

gjith’ Evropën e verbuar

e kishte marrë Tyrqija.” (f. 213)

Kënga XII (f.180)

Ashtu si gjatë dollive në dasma e gëzime bëhet një ndalesë për t’i pasuruar urimet me këngë, edhe në këtë poemë Naimi befas ndryshon këndin e vështrimit të ngjarjeve dhe figurave historike duke e ngarkuar me kategori estetike dhe filozofike. Fillimisht ndalet te çifti i porsamartuar dhe kjo është pikënisja për të shtjelluar kategorinë estetike të së bukurës duke e parë atë si burim të mirësisë. Pastaj kalon në rrafshin filozofik kur engjëlli i urtësisë e merr Skënderbeun për dore dhe i tregon lumenjtë e marrëzisë dhe ligësisë, një shembëlltyrë tokësore e Virgjilit dhe Dantes në Purgator, e varkëtarit Karont dhe lumenjve të Hadit.

Parajsa është Shqipëria e idealizuar, shtrati i kategorive estetike pozitive: bukuria, e vërteta, mirësia, dashuria, urtësia, miqësia, shpëtimi, vëllazëria, gëzimi, dituria. Shqipëria është mishërim i kategorive filozofike, si: trimëria, sedra, nderi, turpi, fati, gazi, prehja, mbarësia, durimi, paqja, lirija, vetëdija, mëshira, dhembja, dhënia, ndjesa, besa, dëshira, shpresa, njohja, hiri, kuptimi, shpirtmadhësia, butësia, qetësia, dëgjimi.

Skëterra është Turqia pushtuese dhe vasalët e saj, antiteza e parajsës dhe bartëse e kategorive estetike negative: ligësia, djallëzia, makutëria, lakmia, babëzia, dëmi, vjedhja, kallëzimi, zënia, sharja, vrasja, prerja, ngrënia, rrahja, zemërimi, gënjeshtra, prishja, ndezja, brenga, nëma, mallkimi, thashethemet, mynxyra, shtrigëria, mëria, pabesia, paudhësia, nakari.

Me këtë këngë Naimi tregon vazhdimësinë dhe qëndrueshmërinë e vet në pikëpamjet për botën dhe shoqërinë njerëzore. Poema, edhe pse e përmasave të mëdha, lexohet shpejt dhe me ëndje sepse ka një gjuhë të bukur, një rrëfim të rrjedhshëm, plot skena të gjalla të natyrës e cila duket sikur ndryshon paralelisht me rrjedhën e ngjarjeve, po dhe skena të betejave që kanë diçka nga fryma homerike si te qëndresa para ushtrisë së prirë nga vetë sulltan Murati (f.147-152). Ja dhe një detaj për moshën e Skënderbeut dhëndër:

“Nga lindja e Skënderbeut

gjer ditën që u martua,

rreth djellit lëmsh’ i dheut

dyzet her’ u rrotullua.” (f.179)

Në mbyllje do të sjell sërish vlerësimet e Prof. Rexhep Qoses: Skënderbeu është mishërim i të gjitha virtyteve që mund të sintetizojë një prijës dhe burrë shteti. Naimi e ngriti Skënderbeun në nivelin e simbolit kombëtar të luftës për liri e pavarësi, mit kolektiv i popullit shqiptar. Askush në letërsinë shqipe nuk pati shkruar një himn të tillë trimërisë, madhështisë historike të popullit të vet në një periudhë tragjike, askush para tij nuk e kishte ngritur aq lart Skënderbeun, jo si hero vetmitar kalorsiak por si prijës popullor.

Fuat Memelli/

Disa mbresa nga romani i fundit i Shefqet Mekos.

Ndër librat që lexova këto ditë ishte edhe romani “Rënia” e gazetarit dhe shkrimtarit Shefqet Meko. Ёshtё njё nga librat mё tё veçantё shkruar pёr kёtёpёriudhё dramatike tё shoqёrisё shqiptare. Ngjarjet e romanit zhvillohen në vitet 1987 deri 1990, në agoninë e sistemit komunist. Për ato kohë, janë bërë shkrime e botime, është folur në shtyp, në radio e televizion. Por, një roman i mirëfilltë si ky, ku autori depёrton thellё nё psikologjinё e kohёs, nё karaktere, ngarJe e momente tё jetuara, nё statukuonё vetvrasёse dhe propogandёn vdektare si ajo qё dёshmoi njё brez tёrё,nuk është shkruar dhe Meko vjen me njё rrёfim tёdobishёm.

“Rënia” është libri i nëntë i Shefqetit. Në këto botime përfshihen shkrime publicistikë,pёrkthime,tregime, novela si dhe tre romane. Prej afro një çerek shekulli, ai jeton në Amerikë, krijimtaria e Mekos ёshtё njё “dallgё” qё shkon e vjen Shqipëri-Amerika.Ai ёshtё kёtu dhe mbetet atje.Ёshtё atje dhe vjen kёtu. Kjo bie në sy sidomos në dy romanet e parë, “Saga përtej Atlantikut “ dhe Viza Amerikane” ndërsa te romani “Rënia” ka njё vetrrotullim plot fantazi artistike nga Shqipëria e “viteve tё zymta”kur “shtrёngonim rripin”…. Kjo ndodh sepse megjithëse autori tani ka dy atdhe, ai është i lidhur pazgjidhshmërisht me atdheun e parë, pasi siç ka thënë Noli : ”Ne mërgimtarët vetëm degët kemi në mërgim, ndërsa rrënjët i kemi në Shqipëri.”

Romani të mbërthen qysh në faqet e para e deri në fund. Në epiqendër të romanit është gazetari Maks Prifti, kryeredaktor i gazetës së studentëve të ish Institutit të Lartë Bujqësor siç fantazon autori Shkolla e Lartё B. Maksi në fakt tё ngjason me autorin, por ngjason edhe me secilin nga ne qё jetuam ato vite.Ai ka punuar me përkushtim duke sjellë në faqet e gazetës një “sinfoni” zërash studentorë” siç shprehet vetë.Megjithëse shkrimet kishin frymën e kohës ,disa prej tyre e kishin kaluar “cakun’’ dhe gazetari jep llogari për këto “dalje nga shinat”. Rënia kishte filluar prej kohësh. Në mënyrë artistike autori tregon . mbylljen e Shqipërisë në guaskën e saj duke pretenduar për të qënë “fanar ndriçues” për të tjerët; varfëria ekonomike që kishte çuar te ushqimet me racion, tufëzimi ekstrem i fshatit, lufta e klasave duke internuar dhe burgosur mijra vetë. Janë ndarë sa e sa çifte ku një nga ata që nuk e pranuan në parti , për një njollë të gjetur në arkiv, ndahet vajza që e donte me shpirt dhe i kishin shkëmbyer unazat. Kjo dashuri është një linjë tjetër plot mbresa e romanit. Të gjitha këto më lart etj, ia kishin çuar thikën në palcë popullit. Rënia e murit të Berlinit dha shpresë për shumë vende të lindjes, midis tyre edhe për Shqipërinë. Edhe Tirana kishte ndier “tërmetin”. Vatra të këtij “tërmeti” ishin studentët e Institutit Bujqësor si dhe ata të Universitetit Shtetëror të Tiranës.

Në vorbullën e ngjarjeve në agimin e demokracisë, një vend të veçantë në roman ze ajo e ambasaave. Njё“tabllo murale” dhe artistiklisht e arrirё.Duke lëvizur me dyrotakun e tij (biçkletën) Maks Prifti përshkruan me drithërimë ato ngjarje. Grupe njerëzish vrapojnë drejt ambasadave. Disa nëna kërkojnë djemtë, ndonjë vajzë kërkon vëllanë. Edhe në këto ngjarje bie në sy dyzimi i personazhit kryesor që është vetë autori.-Të hyj apo të mos hyj? -pyet vetën ai.-Do rri këtu ku linda dhe u rita, është zëri tjetër që i del nga zemra. (Duke ndjerë këtë dyzim, na vjen ndërmend “”dvojniku”(dyzimi) i Mjakovskit, i cili në fillim i këndoi plot zjarr Revolucionit të Tetorit, por më pas kur pa se ç’ndodhi, pësoi zhgënjim.)

Ne që e kemi jetuar atë periudhë tranzicioni në Shqipëri, duke lexuar këtë pjesë na shfaqen para syve protestat dhe na duket sikur ndjejmë zërin e studentëve. Autori shprehet se “partia “polli” një parti të re.” “Flakeshin tesera partie dhe idealet e mëdha i merte era si gjethet e vjeshtës.”Shqipëria nuk ishte më “fanari ndriçues” por kandili që po shuhej. Megjithëse autori përshëndet agimin e demokracisë, ai pëson edhe zhgënjim kur sheh që disa që i kishin shërbyer pushtetit duke marrë edhe njerëz në qafë, siç ishte një operativ, i cili kishte ndrruar lëkurën dhe ishte bërë bodigard i liderëve të rinj. Ai ndjen dyzim pasi demokracia krahas të mirave, solli edhe fenomene negative si shatërrimet, korrupsioni, vrasjet, prostitucioni, largimet masive jashtë atdheut, etj, fenomene të cilat janë plagë të hapura edhe sot pas 30 e ca vjetësh. Tre romanet e Shefqët Mekos janë promovuar në Shqipëri dhe kritikë të letërsisë i anë vlerësuar ato. Dy romanet e para “Saga përtej Atlantikut” dhe “Viza amerikane”janë përkthyer në anglisht dhe janë paraqitur me sukses në panairin ndërkombëtar të librit në Pekin dhe Malinë tё Filipineve.

Duke mbyllur këto mbresa, desha të theksoj se romani “Rënia”, për problematikën që trajton, për bukurinë e të shkruarit, për mbresat e pashlyera që le tëk lexuesi, është një vlerë e shtuar në letërsinë shqipe. Ai ёshtё njё rrëfim drithёrues, njё “grafi psikologjike” e kohёs, qёbesoj kritikёt dhe lёvruesit e letrave do shohin vlera dhe realizёm.

“Kushedi sa gra janë në botë që kanë nevojë të humbin pafajësinë, për të ruajtur urtësinë”-kështu shkruante poeti Lirik i Greqisë së lashtë, Arkiloku.

E vendosur në SHBA-ës, aty nga fundi i shekullit të 20-ë, shkrimtarja shqiptaro-amerikane Raimonda Moisiu, ka shkruar mjaft libra; në gjininë e romanit, poezisë, përkthimit, gazetarisë dhe publicistikës.

Kam në dorë romanin “Pafajësia e Evës”, të cilin ajo e shkroi dhe e botoi për herë të parë në vitin 2009-ë, roman që u vlerësua ndjeshëm nga kritika e kohës, dhe në vitin 2021-ë ajo e rishkroi përsëri romanin për vete dhe për audiencën e admirueshme të lexuesve të krijimtarisë së saj.

Teksa e lexoja këtë vepër letrare, vura re se romani shquhej për stilin ideo-artistik dhe përmbajtjen thellësisht historiko-shoqërore. Autorja Moisiu dialogon me vetveten dhe me forcën e shpirtit njerëzor shpreh atë peshën e pafajsisë që e ka munduar tërë jetën, ajo rrëfen lirshëm për njerëzit e vërtetë dhe stinët e largëta të jetës, i afron ato sikundër afrohet edhe mosha, derisa i njehson në thelbin e tyre me kujtimet e mendimet e mefshta dhe përvojat jetësore, ndërmjet lindjes dhe agonisë, të cilat i ka pasqyruar në këtë vepër origjinale. Në roman, ngjarjet enden me fill historik, që sillet dhe përsillet në sfondin e gjerë jetësor dhe problemeve të mprehta shoqërore në segmente të ndryshme kohore nga diktatura komuniste që bazohej në diktaturën e proletariatit dhe luftën e klasave dhe më tej në tranzicionin më të gjatë.

Autorja Moisiu guxon dhe pasqyron sistemin në fuqi dhe shoqërinë shqiptare në atë botën surreale të Shqipërisë komuniste të viteve ’70-ë, e cila bazohej në një shoqëri dhe rregjim që synonte plotësisht të ruante stabilitetin e saj të gurtë, dhe e faktorizonte atë si antiteza e Europës Juglindore dhe Ballkanit Perëndimor, qysh prej vendosjes së rregjimit komunist pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore.

Leximi i romanit më shëmbëllen me një rrugë gjithë të papritura që kapërthejnë ngjarje nga më të cuditëshmet dhe episode nga më dramatiket që ka kaluar Shqipëria. Me gjenialitetin dhe vitalitetin e shkaqeve të vërteta, të cilat paraqiten në roman, autorja Moisiu, ato ngjarjet më kulmore ka marrë përsipër t’i përshkruajë nëpërmjet fatit dhe jetës së heroinës kryesore të romanit, që është Eva Suvaria, përmes fatit të babait të saj, Komandant Lirim Suvarisë, një ish-partizan i plagosur në kokë dhe i verbuar në luftën nacional-clirimtare, dhe përmes fatit të personazheve të tjerë, të cilët nga brezi në brez krijuan karaktere tipike në rrethana tipike historike dhe shoqërore, dhe përmes portretizimit të gjendjes shpirtërore të tyre dhe të ngjarjeve reale, me detaje të sakta, konkrete dhe ndonjëherë edhe alarmante.

Autorja ka ditur të hyjë thellë në sjelljet dhe qëndrimin e personazheve dhe zhvillimin e ngjarjeve, ajo di të ëndërrojë, të qajë për të kaluarën dhe të shpresojë ndoshta edhe në të ardhmen e saj të palumtur, sepse kjo është jeta! Madje ajo di të gjykojë, të akuzojë, dhe në momente të vecanta, ajo di të mbajë qëndrim kritik, apo edhe të falë që të vazhdojë të jetojë midis identitetit dhe botës së re që e rrethon.

Romani gati autobiografik ka një arkitekturë të shumë trajtëshme, ka një sërë karakteresh që gëlojnë nëpër faqet e tij, që i japin jetë dhe frymëmarrje, romanit. Me mjeshtëri ideo-artistike dhe filozofike, autorja Moisiu synon të pasqyrojë shkaqet e vërteta të gjendjes njerëzore dhe asaj sociale, dhe peshën e fajit e të pafajshmes, Eva Suvaria, -e cila është edhe strumbullari i ngjarjeve në tërë dramacitetin e romanit. Heroina e romanit përbledh në vetvete tërë tiparet e një vajze të bukur dhe të ciltër, me ata sytë e butë dhe përkëdhelës, vajza që vinte nga qyteti i Enkelanës; «…si princesha Harmonia e Enkelejve në pikturë!-shkruan autorja. Pavarësisht kohës se kur shtjellohen ngjarjet, autorja Moisiu e ka nisur rrëfimin aty nga mesi i jetës të Eva Suvarisë, e cila ishte rikthyer në vendlindje si turiste kësaj here, prej ku ishte larguar dhe kishte emigruar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ky truk i shkrimtares Moisiu ka jo vetëm një logjikë historike, porse inteligjenca ambicioze dhe shqetësimi i brendëshëm i saj (autores), e shtyrë nga motivet dhe emocionet, e kapërxejnë shqetësimin individual të saj në një shqetësim kolektiv, gjë që e bën lehtësisht dhe të thjeshtë, sikur po i rrëfen dikujt rishtas historinë e përgjumur të jetës së saj, strukur diku në cep të kujtesës. Kompozicioni i romanit paraqitet me prologun, dymbëdhjetë kapituj dhe epilogun, që zgjeron vështrimin e saj ideo-artistik me imazhet e gjalla sikundër e kërkon e vërteta dhe autorja ka aftësinë të dizenjojë se si të mësohemi të përballojmë dhimbjet e të jetojmë dashurinë. Ky është cmimi i pafajsisë, dhimbjes dhe dashurisë!

Romani i kushtohet rrugëtimit të fatit, historisë së dashurisë, divorcit të dhimbshëm dhe ndarjes të detyruar të Eva Suvarisë dhe Bardhyl Priskës. Nëpërmjet fatit të tyre autorja na zbulon përvojën e qindra cifteve dhe familjeve shqiptare që u divorcuan dhe u ndanë me detyrim dhe forcë, duke paguar edhe koston mizore të internimit të familjeve, të pushkatimit të prindërve apo të vetë atyre, bashkëshortëve dhe të shpalljes së tyre “armiq dhe tradhëtarë të kombit”. Arritja më e madhe e autores është ndërrthurrja e realitetit mizor historik dhe temës së spikatur të dashurisë. Kjo e fundit që bashkon njerëzit pavarësisht kalvarit të dhimbjeve, vuajtjeve, humbjeve njerëzore dhe sakrificave, porse kërkon, durim, ndjeshmëri dhe mirëkuptim.

Autorja Moisiu zhbiron brenda individualitetit të pafajsisë së Evës, duke ndjekur një rrugë koncize, dhe është aq e aftë në të menduar dhe analitike, sa ajo e paraqet rrëfenjën thellësisht emocionale, dhe e nxjerr atë vazhdimisht zbuluar nga pritshmëritë e ngurta dhe perspektivat e ngushta të luftës së klasave. Për më tepër, edhe protagonistët e sistemit totalitar prezantohen në mënyrën më të natyrëshme dhe transparente. E nisur nga pikësynimi ideor, autorja guxon dhe zbulon njerëzit e pushtetit komunist; që nga hetuesit, agjentët e policisë, pseudo-intelektualët dhe zhytjen e tyre në krime, vrasje, pushkatime, vese, hipokrizi, degjenerim dhe poshtërsi, deri në eleminimin e njëri-tjetrit, si ligji kryesor i sistemit në fuqi, duke na paraqitur kështu edhe kalbëzimin e rregjimit totalitar komunist. Portretin dhe jetën e Lirim Suvarisë, autorja e ka paraqitur me admirim, ndjeshmëri, respekt dhe mirëkuptim, me tonet e përthinjura dhe sytë cehrezbehta (të verbuar në luftë) e një komandanti trim të plagosur, që u qëndron viteve me shkëlqimin e një shpirti luftarak, por që cmon idealin dhe lirinë për të cilat luftoi dhe besoi.

Dashuria paralele e Evës me Lulin dhe me Remin dhe fatet tragjike të tyre janë një gjetje moderne e autores. Ky paralelizëm e mban lexuesin në tension dhe ngjarjet përputhen me dramat që ka kaluar Shqipëria, duke e bërë audiencën të reflektojë për ngritjen dhe të mendojë për urat midis së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes. Duke ndjekur linjat e romanit vëren se autorja Moisiu e konsideron poezinë dhe muzikën “gjuhën e ndjenjave”, që është njëkohësisht edhe gjuha komunikuese midis njerëzve; “ Eva pati dëgjuar se poetit i kishte vdekur gruaja disa vite të shkuara, dhe flitej se po përjetonte dashurinë e re me atë gruan që po shëtiste. Poeti kishte zgjedhur të ngushëllonte veten dhe ndante dhimbjen me gruan e re, dhe mbase kjo dashuri ishte shërim i vragës që kishte lënë pas humbjes së bashkëshortes, nënës së vajzave të tij. Dashuria e re e bënte poetin të ndjehej i ri në moshën e fisnikërisë, ripërtëritje dhe muzë për poetin, që thurrte vargje lirike aq të bukura për dashurinë”. Mbase kjo është edhe arësyeja që jehonën e vargjeve të Lasgush Poradecit do e prekim në thelbin e tyre të përbashkët edhe te ky roman, që janë vargjet lirike, të cilat zënë një vend të vecantë në krijimtarinë e autores edhe si poete. Interesante janë “fërshëllimat” dhe pjesët muzikore si “simfonitë baritore” që i flasin zemrës më fort se arësyes në momente të caktuara në udhëtimin e lumtur e të trishtë të jetës.

Shumë interesante në roman është dhënë edhe një nga sfidat që i është bërë diktaturës komuniste; Arratisja e 16 anëtarve të familjes Fezollari nëpërmjet liqenit të Pogradecit (Ohrit). Po ashtu edhe historinë mizore, prekëse, dhe tragjike të ciftit që u vra dhe u masakrua në kufi, në tentativë për t’u arratisur, autorja e ka rrëfyer me qasje profesionale, ideo-artistike dhe filozofike dhe zbulon një pasqyrë të jashtëzakonshme të kodit ndëshkues të diktaturës komuniste. Ndonëse ky roman ka qenë prova e parë e autores në gjininë e prozës, gjithësesi ai përbën një provë të suksesëshme, që mbi të gjitha reflekton një imagjinatë të zhvilluar të autores, dhe prirjen për një prozë të mbushur me ide, mendime dhe krijimtari artistike që padyshim më pas autorja solli prurje të suksesëshme dhe të rëndësishme në letërsinë shqipe dhe publicistikën shqiptare. Autorja Raimonda Moisiu ka meritën të jetë ndër të parat autore femra, që me kurajo, guxim dhe vendosmëri ka krijuar një mjedis thellësisht emocional dhe ka paraqitur një kronikë të gjerë historiko-shoqërore midis dy epokave; të një epoke që autorja përpiqet të na i japë në të gjitha aspektet, përvojat jetësore dhe në të gjithë kompleksitetin e saj, dhe ndërkohë të epokës së erës së re që po frynte, -atë të demokracisë.

Romani gati autobiografik, paraqet ngjarje dhe kronika historike e shoqërore të rëndësishme që të zgjojnë njëherësh ndjesitë, të cilat hedhin dritë mbi fajin e të pafajshmes, Eva, heroinës kryesore të romanit, dhe personazheve të tjerë që e rrethojnë atë, si një sfond njerëzor i domosdoshëm për të vërtetuar peshën e asaj pafajësie që ajo mbart në funksion të viteve dhe përvojave jetësore, të cilat u bënë për të (autoren), burim frymëzimi, muzë, dhe mjaft materiale krijuese për t’i hedhur në letër. Ndërsa anën ideo- artistike të romanit autorja e shoqëron me një rikthim dhe hulumtim të kujdesshëm njerëzor dhe historik, njëherazi, i thellë dhe bindës, që përcjell dhimbjen dhe dashurinë e vazhdueshme në sytë e lodhur të lexuesit. Duke e jetuar jetën në tërë shtrirjen e saj, autorja manovron si një “dizajnere grafike, në përdorimin i fjalëve dhe frazave shpërthyese”, duke u përpjekur kështu të ruajë harmoninë e tyre.

Me një intensitet të përsosur dhe me forcën e një shpirti unik njerëzor, shkrimtarja Raimonda Moisiu ka shkruar një libër shprehës dhe domethënës, ajo ka shkruar manifestin e dashurisë dhe divorcit të dhimbshëm, ku mbizotëron befasia e një harmonie të ëmbël në fund të romanit që është sa prekëse aq edhe emocionuese; Takimi mbas disa vite ndarje, i Eva Suvarisë dhe Bardhyl Priskës!

Te cdo fajtor ekziston sadopak një element i pafajësisë, -dhe për stilin dhe aftësinë e saj për të pasqyruar me vërtetësi ato ngjarje të qenësishme dhe përvojat jetësore të jetës së saj, ky roman do t’u rrëmbejë zemrën dhe hapë sytë për ta lexuar me respekt dhe admirim.

Shkrimtarja, Poetja, dhe Publicisjta shqiptaro-amerikane Raimonda Moisiu, aktualisht jeton në Florida të SHBA-ës, dhe vazhdon të shkruajë prozë, poezi, përkthim, dhe publicistikë bashkëkohore për lexuesit dhe admiruesit e krijimtarisë së saj. Nën rrezet e diellit Floridian, autorja Raimonda Moisiu po përkthen në gjuhën angleze romanin autobiografik “Pafajësia e Evës”, që tashmë ka marrë udhën e botimit.

Elsa XHAI

Gazetare/Lektore

Tiranë, Gusht, 2022

Nga Lumnie Thaçi-Halili/

Poezitë e A. Iliazit më ranë në sy në një nga ato ditë të zakonshme kur rasti të dhuron diçka të pazakontë. Poezitë e tij i ndjeva ndryshe që në leximin e parë, ishin vargje që nuk kërkonin vëmendje, por të cilat e fitonin vetë, me një qetësi të thellë dhe një ndjenjë që zgjaste përtej fjalës. Kështu që, fillova ta ndjek pa bujë sa herë që postonte, ia dhuroja një pëlqej (like) të sinqertë, (jo thjesht si reagim në rrjete sociale), por si një shenjë vlerësimi për atë çfarë sillnin fjalët e tij, si një miratim të heshtur për një poezi që më fliste përmes autorit, i cili e jeton poezinë si mënyrë përshëndetjeje dhe si gjuhë për të krijuar miqësi. Nuk është vetëm fakti që poezia e tij është përkthyer në shumë gjuhë të botës, e cila dëshmon për rezonancën e saj universale, por mënyra se si ai komunikon me botën, me lexuesin, me mikun apo miken, është ajo që mbetet unike: përmes metaforës në vargje, me një buzëqeshje të përkthyer në ndjenjë; përmes një zëri të veçantë që nuk kërkon të dominojë, por të trokasë lehtë.

Kjo vëmendje e qetë solli një afrim të natyrshëm, për t’u bërë ftesë hyrëse e kësaj bote poetike përmes përshëndetjes e ndjesisë në mikpritje. Mikpritje, e cila merr formë me kurorëzimin e botimit të një përmbledhje me poezi të tij në Shtëpinë Botuese URA, në Prishtinë. E si rrjedhojë vjen botimi i librit me poezi “Kuajt qajnë” të Arben Iliazit, botoi URA, Prishtinë, 2025.

Ky vëllim poetik nuk ndjek ndarjen tradicionale në cikle, për të përcaktuar llojoren e secilit cikël, ashtu siç jemi mësuar rëndom. Poezitë që përbëjnë këtë libër ngjajnë si yje që s’janë mbledhur në konstelacion, por që qëndrojnë në një dritë të vetme, shpërndarë në thellësi të ndryshme të boshtit orientues krijimtar. Gjashtë poema përshkojnë librin si rrugë të gjera mes pasazheve të tjera poetike, që herë lidhen në motive, herë ikin larg njëra-tjetrës e ndahen rrënjësisht. Megjithatë, në tërësi, ato mbajnë një frymë të përbashkët: përpjekjen për të dëgjuar tingujt e brendshëm të kohës, të ndjesisë-dashurisë, të humbjes dhe të kërkimit. Pra, nuk është një rrugë lineare, nuk ndjek një fill, as një mozaik të qëllimshëm, por ndjek një ndjenjë, më shumë në formën e një peizazhi të brendshëm, ku lexuesi mund të humbasë e të gjejë veten që nga fillimi e deri në fund, nëpër nëntëdhjetë e tetë (98) titujt poetikë që përmban libri.

Figura e kalit në vështrimin mitologjik, urtinë popullore dhe poetike Kali ka galopuar nëpër faqe letrare që nga koha e Homerit, me hijen e Kalit të Trojës dhe krahët e Pegasit. Që i bie, prej agimit të mitologjisë, kali ka qenë frymëzim: herë si mashtrim hyjnor në Trojë, herë si Pegas qiellor. “Kali i Trojës, ideuar nga Uliksi dhe i ndërtuar nga Epeu, ishte prej druri dhe bosh nga brenda. Grekët ua ofruan trojanëve si dhuratë ndaj Athinës pse i kishin vjedhur Paladion. Dhe spiuni Sinon i bindi trojanët që ta pranonin…” (Barbara Colonna, Fjalor mitologjik, Botimet Toena, Tiranë, 2005, f. 178). “Pegasi, kalë me fletë, që luan rol të madh në shumë legjenda. Ai lindi nga gjaku i Gorgonës Meduzë, që vrau Perseu. Heroi e përdori atë në shumë ekspedita…Pegasi u bë për poetët e vjetër, si dhe të kohës së re simbol i frymëzimit poetik. Zeusi e vendosi Pegasin në qiell, në formën e yllësisë së Pegasit…” (Hartuar nga Todi Dhama, Fjalor i mitologjisë, Rilindja, Prishtinë, 1988, f. 192-93).

Në vijimësi, edhe nga letërsia popullore shohim shumë fjalë të urta të mrekullueshme, të cilat janë thesar i trashëgimisë sonë gjuhësore dhe kulturore, që pasurojnë në mënyrë të veçantë çdo reflektim letrar e filozofik mbi simbolin e kalit, sidomos në kontekstin e librit “Kuajt qajnë” që kemi për studim dhe poezive tjera si shembull nga letërsia, më gjerë. Pra, krahas librit, urtësia popullore shqiptare na ofron një imazh më të pasur dhe më kompleks të kalit, nxjerrë si analogji nga libri “Fjalë të urta shqipe” (ΛABIA TAN). Në thëniet, si:“Kali, ku bie, aty do ngrihet”; “Kali kur don me dek, hjek kah shpia”-atdheu, vendlindja (“Fjalë të urta shqipe, Botimi i dytë, Rilindja, Prishtinë, 1987, f. 40-41); apo “Kali i mirë të shpëton kryt”; “Kali i mirë s’blihet me pare.” (po aty, f. 33-34), kali nuk është vetëm simbol i nënshtrimit, por edhe shenjë e vlerës, besnikërisë, qëndrueshmërisë dhe virtytit. Populli e njeh kalin si mik të njeriut, si figurë që kërkon drejtim e jo shfrytëzim.

Si pasqyrim i pashmangshëm, sot, figura e kalit është një nga metaforat më të fuqishme dhe më të përhapura në letërsinë botërore dhe atë shqiptare. Kali nuk është vetëm një kafshë shërbyese, por një simbol universal i forcës, i lirisë, i nënshtrimit, i shpirtit të padukshëm njerëzor, dhe mbi të gjitha, një metaforë për dinjitetin e rrezikuar. Ndërsa ndër poetët shqiptarë që kanë shkruar poezi të paharrueshme për kuajt, veçanërisht spikat Dritëro Agolli, i cili në mënyrë të përsëritur, ka përdorur kalin si figurë qendrore në disa poezi të tij. Në një antologji poetike, përgatitur nga Roland Zisi, me titullin “Antologji poetike për kuajt”, botoi Naimi, 2014, janë përmbledhur shumë poezi që e trajtojnë këtë figurë në forma të ndryshme, si: mik, si martir, si kujtesë, si mjet rebelimi a bindje etj. Si hap pasues, është e famshme edhe poezia e Gj. Marinajt “Kuajt”, e kanonizuar në letërsinë shqipe, për bukurinë dhe thellësinë e saj, ku kali paraqitet si metaforë e njeriut të nënshtruar, që vrapon gjithë jetën, pa e ditur pse, nuk pyet, nuk kundërshton, nuk qan, nuk qesh, thjesht hesht, dëgjon e bindet. Ai-kali është figura e njeriut të përulur ndaj pushtetit, ndaj sistemit, ndaj rrjedhës që s’e kontrollon dot, një krijesë që ka humbur identitetin dhe mendimin e vet. Në këtë aspekt, poezia merr një ton satirik, kritik dhe reflektiv.

Në suazën e këtij vështrimi poetik, nga letërsia e përbotshme përzgjodha poezinë e Viktor Hygoit “Tre kuajt”, ku paraqitet figura e kalit si një simbol kompleks dhe shumëplanësh për njeriun në shoqëri. Përmes tre kuajve të ndryshëm, ai e përdor këtë figurë jo thjesht si kafshë, por si metaforë të jetës njerëzore, të shtresave, të ideologjive dhe të fateve të ndryshme. Kali si simbol i aristokracisë dhe krenarisë së rreme: kali i parë është fisnik, i stolisur, flet latinisht (sum qui sum-jam që jam) dhe është krenar për gjakun e tij. Ai është si një shtatore e gjallë e klasës së lartë, që mburret me origjinën por s’ka thellësi. Kali, që këtu pasqyron njeriun që jeton në lavdi të trashëguar, por është i zbrazët në vlerë reale, dhe tjetra, kalin si mishërim të dhunës dhe të fanatizmit ushtarak. Ndërsa kali i dytë është luftëtar, i fortë, i frikshëm, por i verbuar nga lavdia e betejave. Ai është si një njeri militant, që nuk reflekton, por vetëm zbraz fuqinë e tij në emër të pushtetit apo fesë, i cili humb njerëzoren në emër të misionit. Kali si figurë e njeriut të shtypur dhe të ndershëm, është kali i tretë, i cili është i lodhur, i varfër, i përdorur pa mëshirë, por i vetmi që mendon, që flet me dhimbje dhe shfaq ndjeshmëri e urtësi. Si figura më humane e njeriut të thjeshtë, që vuan por s’pushon së punuari, së shpresuari: “Punoj shumë dhe jam, shihnie nga brinja ime/Ku gjaku rrjedh, dhe nga shpina e lagur në mundime…” (Viktor Hygo, Ndëshkimet, përkthyer nga L. Poradeci e S. Caci, Rilindja, Prishtinë, 1982, f. 46-47-48).

Në kontrast të thellë nga shembujt e mësipërm, poezia “Kuajt qajnë…” e Arben Iliazit e risjell kalin si qenien e vetme që ka ruajtur ndjeshmërinë, që qan në vend të njerëzve, sepse ata s’qajnë më. Në këtë vizion poetik, kuajt janë bërë kujtesë e dhimbjes, mbartës të shpirtit të pastër, teksa njerëzit kanë ngrirë ndjenjën, kuajt vazhdojnë të ndjejnë, të vuajnë, të qajnë për ta. Ata janë pasqyra e humbjes sonë njerëzore ndër vite.

Në këtë tetradë poetike, krahasuar nga katër kënde të ndryshme poetike: poezia e kritikës (Gj. Marinajt), poezia e ndjeshmërisë (A. Iliazit) dhe urtia e popullit dhe ajo e (V. Hygoit), kali mbetet një pasqyrë ku njeriu mund ta shohë veten si i nënshtruar, si i harruar, si i ndjeshëm ose si qenie me vlerë të brendshme. Dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet këtyre vizioneve nuk janë vetëm letrare, por edhe kulturore, dhe do të shërbenin në të ardhmen si fushë e frytshme për një lexim krahasues mbi simbolikën e kafshës në shërbim të reflektimit njerëzor.

Poezia “Kuajt qajnë” që ngjiz titullin si kryefjalë të dhimbjes poetike

Arkitekturën poetike të këtij libri me poezi e mban si titull një poezi që është kaq e shkurtër dhe e thjeshtë, por që bart një univers të madh: “Kuajt qajnë…” të duket si një pikë loti që reflekton qiellin e gjithë përmbledhjes. Ajo është një poezi emblematike, që e koncentron prej këtuhit gjithë dhimbjen dhe ndjeshmërinë e poezive tjera pas. Prandaj, ajo nuk ka nevojë të jetë më e gjatë, mjafton për aq sa është, sepse thotë shumë. Si një mantra, ajo përmbledh me tetë vargje atë që shumë poezi të (stër)gjata nuk mund ta arrijnë dot. Titulli i librit është metaforë e tërësisë, “Kuajt qajnë” është shumë më tepër se një poezi. Është një gjendje, është një akuarel ndjenjash, është një pyetje filozofike mbi humanizmin e humbur. Kur lexuesi sapo ndeshet me këtë titull, ai do të ndalet e do të pyesë: “Kuajt… qajnë? Po njerëzit?” Dhe, që aty nis udhëtimi i leximit, nis hermeneutika personale e lexuesit (Hans-Georg Gadamer, Hermeneutika, në librin “Historia e filozofisë”, Plejad, Tiranë, 2008, f. 339). Poezia e titullit është çelës i përmbledhjes, i cili ndalet drejt një dere të madhe hyrëse, drejt një bote dhimbjesh, kumtesash… është si çelësi i heshtur që hap një dhomë të madhe, është simboli, lidhësi, emri i frymës që përshkon gjithë librin, ku shpesh një poezi e vetme bart identitetin e gjithë veprës. Dhe më e rëndësishmja është se lexuesi do ta mbajë në mend edhe pasi libri të përfundojë së lexuari.

Poezia e kësaj përmbledhjeje nuk kërkon të thërrasë me zë të lartë, as të detyrojë ndjenjën. Ajo ecën ngadalë, pa shkelur kujtime, dhe flet me gjuhën e heshtjes së pikëlluar, si lotët që rrëshqasin mbi bar, pa zhurmë, pa bujë, por me peshë të njëmendtë. Titulli “Kuajt qajnë” nuk është thjesht një poezi e shkurtër. Është shtylla që mban qiellin e dhimbjes, çelësi i brendshëm i kësaj përmbledhjeje, një metaforë që shndërrohet në gjendje poetike dhe thirrje e nënkuptuar për rizgjim njerëzor. Si përfundim i kësaj logjike, libri nis me fjalën që qan, një poezi që pëshpërit nga dhimbja e plagëve, me një përsëritje të zëshme që ngjan në një vajtim ritmik:

“ Qajnë kuajt, qajnë kuajt,

të gjithë kuajt qajnë…” (A. Iliazi, Kuajt qajnë, URA, Prishtinë, 2025, f. 15).

Kjo anaforë (përsëritje) e njëpasnjëshme, është më shumë se një strukturë formale. Është klithmë, është ritual, është përpjekje për të zgjuar një ndjesi që njerëzit e kanë harruar. Vetë përsëritja është pjesë e dhimbjes, sepse ajo nuk ecën përpara, ajo sillet e përpëlitet, ngrin në vend, ashtu si mallkimi i atyre që nuk u dëgjuan kurrë. Kryesisht, kali këtu është figurë e dhimbjes së pastër:

“Qajnë kuajt, të vetmit,

që dashuria u dhemb si plagë.”

Në këtë varg kemi një metaforë thellësisht të rrallë: dashuria nuk është më ndjenjë e bukur, por plagë e hapur. Dhe vetëm kuajt, si kafshë të heshtura, të duruara, besnike ndaj të zotërve, janë ata që e përjetojnë këtë lëndim emocional. Në këtë lexim, kuajt janë më njerëzorë se njerëzit. Ata ruajnë një pastërti ndjesore që njerëzimi tashmë e ka humbur. Më tutje vazhdon me heshtjen e barit, prej lotëve të pazëshëm:

“Qajnë kuajt, qajnë kuajt,

lot u shkasin mbi bar.”

Ky është një nga imazhet më vizuale dhe simbolike të poezisë: lotët nuk bien mbi gur, mbi beton, por mbi bar, mbi gjallëri, mbi tokë. Është një qarje që ushqen dhimbjen, që e lë pas gjurmën e vet në natyrë. Dhe po ashtu, është një qarje e heshtur, sepse lotët rrëshqasin pa britma.

Kthimi i shikimit kah njerëzit është shumë i drejtpërdrejtë:

“Qajnë kuajt për njerëzit,

që kanë harruar të qajnë.”

Ky varg përmbyllës duket si akuzë e butë, por është mjaft therës, sepse njeriu është ai që ka harruar të ndjejë, që ka ngrirë brenda vetes çdo dhimbje të vërtetë, ndërsa kuajt, krijesat e heshtjes, qajnë për ne. Sikurse shihet, ky është qarku hermeneutik i plotë: poezia fillon me kuajt që qajnë, dhe përfundon me njerëzimin që s’qan më. Ka ndodhur një përmbysje e rendit emocional, ku këtij rendi i duhet domosdoshmërisht një thirrje për rizgjim të shpirtit.

Kuajt me zërin e heshtjes poetike si formë e lartë rezistence, paraqiten në këtë poezi pa britma. Këtu nuk ka deklarata të fuqishme. Dhe pikërisht për këtë, kjo poezi godet thellë. Heshtja është përmbajtje, është etike, është refuzim për të imituar brutalitetin e harresës. Tejpërtej, në heshtjen e saj të përmbajtur, poezia ulërin më shumë se çdo klithmë.

Poezia pasqyron kuajt si dëshmitarë. Ata bëhen mbajtës të kujtesës ndjenjore që njerëzit e kanë fshirë (mbase nga theqafja e dinamizmit…), zë vend një tragjedi e heshtur, ajo e ndjeshmërisë së mpirë, e shpirtit të ngurosur nga dhuna, harresa dhe ikja. Nga vetë poezia, kuajt nuk janë vetëm kafshë të përvuajtura, por figura të ndjeshmërisë së pastër, që bartin mallin, kujtesën, dhimbjen, dëshmitë, atë që njerëzit shpesh e nëpërkëmbin për të mos u përballur me të. Në një kohë ku klithmat shndërrohen në zhurmë dhe dhimbja kthehet në statistikë, kjo poezi rikthen fjalën e heshtur si akt rezistence, si formë kujtese të përhershme. Dhe kështu, poezia bëhet një lloj epitafi i ndjeshmërisë së humbur, por jo për të vdekurit fizikisht, po për ndjeshmërinë që është shuar te të gjallët. Në fund, ajo nuk kërkon të shpjegojë, por të zgjojë përmes një heshtjeje që troket lehtë, një vajtimi që s’ka emër, lotëve që bien pa tingull, për peshën e një epoke të humbur. Kështu që, në kuptimin hermeneutik, kjo poezi nuk jep përgjigje, por veç lartëson dilemën e përkohësisë përballë lexuesit dhe pyet aktualisht: Ka më ndjenja njeriu i sotëm, apo kanë ndjenja sot vetëm kuajt për të qarë në emrin tonë?!

Vargu si mjet zbërthimi emocional mbi poetikën e shpërfaqjes

Vepra me poezi “Kuajt qajnë” e Arben Iliazit është një përmbledhje lirike moderne, me një gamë të gjerë nëndegësh, sipas klasifikimit të përgjithshëm llojor: lirike dashurie, lirike filozofike, lirike ekzistenciale, lirike elegjiake, dhe herë pas here lirike sociale me sfond historik e kombëtar. Kjo shumëllojshmëri e tipologjive brenda lirikës e bën përmbledhjen shumë të pasur estetikisht dhe thellësisht njerëzore të prekshme, sepse ka në epiqendër emocionin personal, dashurinë, mungesën, vetminë, trishtimin, mallin, kujtesën, apo thënë shkurt e shqip, dritën shpirtërore. Kjo shihet, madje, edhe kur flitet për ngjarje historike, si në poezitë “Kosovë” apo “Varrezat Çame”, se poeti nuk rrëfen objektivisht, por përjeton ndjeshmërisht, që do të thotë në mënyrë lirike. Mirëpo, përmbledhja dallohet edhe për llojin e poezive refleksive-filozofike, të cilat kahojnë drejt poezisë meditative, në ç’rast poeti vëren, shtjellon dhe mediton mbi kuptimin e jetës, kohës, ekzistencës e vdekjes: ”Tabula Rasa”, “Njeriu dhe historia”, “Asgjë nuk ka mbaruar”, “Epilog” etj. Njëkohësisht duhet të kemi parasysh që ka edhe poezi me tone elegjiake, të cilat mund të përfshihen lirisht në lirizmin e dhimbjes dhe të humbjes, që janë tipike për elegjitë moderne sot, si: “Asaj që shkoi”, “Dashuritë e shkuara”, “Ti ike”, “Te Varrezat Çame” etj. Duke mos lënë mënjanë pa përmendur edhe një klasifikim të rëndësishëm dhe mjaft të bukur, atë të poezive të dashurisë, të cilat edhe mund të klasifikohen si liriko-erotike, të përjetuara shpesh me një ndërthurje të ndjenjës dhe simbolit, të realitetit trupor dhe ndjesisë metafizike.

Në vijim të kësaj, vepra “Kuajt qajnë”, në bazë të poezive të shumta (98), ajo përmban tematika të ndryshme, prandaj, më poshtë do të paraqitet një ndarje tematike e poezive sipas temave dhe motiveve që ato përfaqësojnë, ku çdo motiv ngrihet mbi peripecitë e subjektit llojor.

Është klasifikimi, i cili nuk mund të mënjanohet, ngase ndihmon në ndërtimin e skeletit mendimor poetik të studimit në fjalë. Fillohet radhazi:

1. Motivi kombëtar dhe kujtesa historike pasqyrohen te poezitë që sjellin përkatësi identiteti dhe trauma historike, nëpërmjet imazheve simbolike të vendit, në këta tituj: “Kosovë”, “Varrezat Çame”, “Në sytë e perëndimit”, “Flamur”, “Njeriu dhe historia”;

2. Identitet, ekzistencë dhe vetëdije të thellë paraqesin poezitë që shqyrtojnë lindjen, vetëkuptimin, përvojën personale dhe qenien njerëzore përballë kohës dhe botës: “U linda në gjurmë rrufeje”, “Tabula Rasa”, “Është një dritë”, “Njeriu”, “Njeriu dhe historia”, “Nuk jam i dikurshmi”, “Fjalë…nyje…”, “Asgjë nuk ka mbaruar”, “Shpirt i terratisur”, “Zbazëti”, “Me hijen time”, “E pambaruar”, “Çast”, “Paralele”, “Të gjitha pluhur e helm”, “Këmba e Adamit”;

3. Kohën, kujtesën dhe reflektimin mbi të kaluarën e tregojnë poezitë që meditojnë mbi kalimin e kohës, mbi kujtimet, mbi ndërrimin e stinëve dhe pritjen: “Netëve ëndërrova lumin…”, “Një mijë e një vjeshta”, “Ku je dita ime?”, “Epilog”, “Kur do kthehemi ndonjëherë?”, “Leximi i historisë”, “Kthimi i madh”, “Fundi i ëndrrës”, “Fundi i botës”, “Dëshirë e plakur”, “Mospërshtatje”, “Mos ma kujto…”, “Dëshira e plakur”, “E shita”, “E piva mëngjesin”;

4. Dashuria, mungesa dhe ndjeshmëria intime, përçohet prej poezive që flasin për ndjenjën e dashurisë, për mungesën, kujtimin e saj dhe vetminë e mbetur pas: “E dashur”, “Dashuria”, “Letra…”, “Dashuria, tingulli…”, “Asaj që shkoi”, “Ti ike”, “Të pres”, “Kur ti…”, “Çast fatal”, “Përsiatje”, “E gjitha çfarë kam dashur”, “Dituritë e shkuara”, “Lirikë vjeshte”, “Ndarje”, “Etja”, “Kam etje”, “Mirësjellja”;

5. Shqetësimi social, historia dhe heronjtë përmbledhin në mënyrë domethënëse poezitë që rrëmojnë marrëdhënien e individit me shoqërinë, mitin e heroit dhe përplasjet kolektive: “Heronjtë”, “Heronjtë vranë veten”, “Turma”, “Flamur”, “Në sytë e perëndimit”, “Në varrimin e të gjallëve”, “Njerëz mbi ura”, “Po vijnë robotët”, “Zjarre të ftohtë”, “Rend e rend”, “Heroi i panjohur”;

6. Udhëtimi, arratisja dhe kërkimi i shpëtimit, marrin në shqyrtim poezitë që përshkruajnë lëvizje, kapërcime kufijsh fizikë ose shpirtërorë, si simbol të ndryshimit: “Dola”, “Shtegtim”, “Arratisje”, “Duke ecur…”, “Kurorë është fundi…”, “Hapuni dyer”, “Hapni dritaret…”, “Gjithnjë pas një ëndrre”, “Prapë e prapë”, “Më rrëfe”, “Fli dhe zgjohu”, “Pozoj para vdekjes”;

7. Vdekja, fundi dhe heshtja, zbardhin kuptimet e poezive që përballen me fundin, zhdukjen, heshtjen dhe pajtimin me të pashmangshmen: “Vdekja e qytetit”, “Bie mbrëmja…”, “Ulen netët”, “Epilog”, “Mos fol”, “Larg”, “Diçka mungon”, “O shpirti im i lartësive të ajrit…”, “Nata”, “Çast fatal”, “Te lumenjtë”;

8. Natyra dhe elementi lirik, prekin në thelb poezitë që përdorin natyrën si metaforë të brendshme, mbushur me ndjesi, estetikë dhe intuitë: “Lumi”, “Gjarpëron një lumë”, “Lumi ynë”, “Baladë”, “Akuarel”, “Plepi”, “Lirikë vjeshte”, “Gjithë natën nuhata jargavanë”.

Me ndjeshmëri të lartë dhe një vështrim estetik që shkon përtej fjalës së shkruar, lexuesi do të përjetojë dy nga poezitë më të fuqishme dhe përfaqësuese të kujtesës kolektive shqiptare nga motivi kombëtar e kujtesa historike, poezitë: “Kosovë” dhe “Te Varrezat Çame”. Ripërsëritim, se këto nuk janë vetëm poezi, janë klithma të mbyllura në vargje, janë dëshmi të pathëna të dhimbjeve që ende digjen në brendësi të popullit. Përmes një gjuhe poetike të ngarkuar me simbole dhe heshtje që flasin, autori A. Iliazi ngre jo vetëm vargje, por monumente shpirtërore të qëndresës historike, të cilat do të mbetën pashlyeshme nëpër secilën kohë që do të vijë. Andaj, “Kosovë” është elegji e një dheu të gjallë që qan në heshtje. Ajo është si një vizatim me dritëhije, ku realiteti i luftës së fundit, dhimbja, plagët, betimet, rrënojat e jetës dhe drita që vjen si dasmë e përvëluar, përshkojnë një hapësirë (Kosovën si tërësi e Reçakun si veçanti) të përvëluar nga kujtesa. Ajo hapet me një figurë rrëqethëse: “Plagë akoma e freskët”, një varg që nuk ka nevojë për zbukurime. Vetë fjala “plagë” është emër i historisë sonë të pashëruar. Imazhet janë të ngjeshura dhe të goditura:

“Aty-këtu kafshime tragjike

të luftës.

Fletë që hidhen tutje erës

Në dasmën e dritës.

Një zog i përzhitur

këndon në Reçak.” (po aty, f. 103).

Të gjitha vargjet krijojnë një univers të lodhur nga zjarri dhe vdekja, ku natyra vetë është bërë dëshmitare e krimit, siç është e njohur sot e njëzet e gjashtë vjet më parë “Masakra e Reçakut”, jo vetëm si vendngjarje reale, por si pikë përvëluese e ndërgjegjes kombëtare dhe ndërkombëtare me një ton dokumentues e rrëfimtar. Poezia përfundon me një metaforë të thjeshtë dhe të përkryer:

“Ti rri gjithmonë,

duke tundur djepin…”

Përfundimisht, Kosova në këto vargje është nënë e gjallë që tund djepin mbi varre, si një qenie mitike që e rrit jetën mbi gjakun e fëmijëve të saj apo si një akt poetik i ngjashëm me ikonat e Shën Mërisë me Krishtin në prehër. Në tërë poezinë, vendi është trup, është frymë, është heshtje që mban në prehër gjithë tragjedinë.

Poema “Te varrezat Çame” (po aty, f. 104) është një poemë tronditëse, një klithmë kolektive për kujtesën e plagosur, por edhe një rrëfim hermeneutik i atij lëndimi që nuk pushon së pikëlluari tash e tetëdhjetë vjet më parë, një marsh mortor që rrjedh përtej pa prajshëm. Prandaj, lexuesi ftohet të hyjë në një procesion të shenjtë, me një ecje të ngadaltë mbi historinë e gjakosur, të bëjë edhe një marshim mbi kujtimet që nuk ngjallin mëshira, por kërkojnë drejtësi. Vargjet e poemës nuk janë më fjalë, ato janë kërcitje eshtrash prej varreve, zëra nga nëndheu, britma të fëmijëve të humbur, hije që ecin bashkë me të gjallët e secilës kohë!

“Ecim ngadalë,

mos shkelim mbi kujtime…”

Vargu i parë ruan një ton solemn që ruan respektin e shenjtë për dhembjen e të shkuarës. Nga ky çast, lexuesi nuk është më vëzhgues, ai bëhet pjesë e një pelegrinazhi poetik, që zbret jo vetëm në varre, por në thellësitë më të dhimbshme të ndërgjegjes historike shqiptare. Poema është gjuha e një dhimbjeje që nuk pushon së rrjedhuri, si gjaku i freskët i viktimave “që ende pikon… e botën spërkat”.

Simbolika dhe heshtjet që fshihen mes vargjeve janë të shumta, ja disa: “Kujtimet si hije”, duke na përkujtuar se nuk janë ngjarje të largëta, por trupa të pranishëm, hije që qajnë, që “ende pikojnë”; “Retë që shkulen nga trishtimi”, ngaqë qielli, që zakonisht simbolizon shpresë, këtu është i mbushur me re që bëhen trumba trishtimi; “Kafka dhe kockat”, një përplasje e dhunshme simbolike e të gjallëve që ecin mbi eshtrat e vetvetes, një metaforë për mungesën e vetëdijes kolektive; “Sanije Bollati, Vëllezërit Bako, Qafëbota dhe Paramithia, Parga, Arpica, Sajadha” janë emra konkretë që i japin poemës trup historik, por edhe shenjtëri martirësh, duke u ndërthurur me natyrën, me hënën, me yjet që bien “të djegur nga drita e tyre”; “Shenjat dhe mitet”, se e kaluara nuk është e shuar, por ajo ristrukturohet si mit, si udhërrëfyes i të ardhmes. Këtu heshtja nuk është asgjëja, është bartëse e një peshe që fjala nuk mund ta mbajë e vetme. Në këtë poemë, nuk ndahen të gjallët nga të vdekurit:

”Me të gjallët e vdekur

të vdekurit e gjallë.”

Estetika e poezisë buron nga intensiteti i përmbajtur autorial i rrëfimit, nga simbolet që nuk bërtasin, por përgjakin ngadalë, nga narrativa e fragmentuar që rrjedh, jo veç si kujtesë kolektive, po edhe si përjetim personal. “Kali, që në fund dëgjohet të qajë”, mbart plagët e zotërve që s’janë më, ndërsa “Dhe zëri i gushëkuqit nga Çafëbota” është jehona e fundit e një bote që s’pranon të heshtë, edhe pse askush s’e dëgjon më me vëmendjen që meriton.

Poezia “Flamur” është një nga ato poezi që, pa përmendur drejtpërdrejtë historinë apo datat, vesh dhimbjen e një kombi me gjuhën e përjetësisë poetike. Ajo nuk është poezi dekorative për simbolin e flamurit, por një rrëfim i thyer i një refugjati, i një njeriu pa rrënjë, që përmes vargjeve rrëfen braktisjen, mallin dhe një dashuri që nuk pushon së djeguri.

Poezia fillon me një varg rebelues dhe të fuqishëm emocionalisht:

“Gjallë ke mbetur, gjallë.”

Kjo nuk është një thënie dekorative. Është një psherëtimë, një konstatim me lot dhe gjak. Është trup i frymëzuar, është tjetër qenie që qëndron në jetë përtej mallkimeve, përtej vdekjes, përtej tradhtive.

“Kush të mallkoi

e nuk rivdiq nga heshtja

llahtar?!”

Përmes kësaj pyetjeje retorike, poeti akuzon, njëherësh edhe mbron e shpërfaq një etikë të pashlyer, që kush mallkon flamurin, mallkon të pamallkueshmen, sepse flamuri është vetë historia, është martirizimi që nuk shfajësohet dot me heshtje.

Simbol i përvuajtjes sublime dhe shpresës së braktisur shprehet kështu:

“Liqen i kripur lotësh plot nur,

ku vuajnë vuajtjet sublime.”

Këto janë ndër vargjet më të veçanta dhe të goditura stilistikisht: një liqen i kripur lotësh që përkund vuajtjen më të pastër, vuajtjen që nuk bërtet, por digjet brenda. Kjo është vuajtja e një atdheu të braktisur, e një njeriu të shkulur nga rrënjët, që e shenjtëron dhimbjen nëpërmjet heshtjes. Ndërsa poeti si refugjat i përjetshëm me ndarjen ekzistenciale nga atdheu në pjesën përmbyllëse të poezisë është rrëqethëse dhe thellësisht njerëzore kur thotë:

“Mos më thuaj asnjë fjalë!

Asgjë mos më rrëfe

mua refugjatit të përjetshëm,

rrënjëdalë,

që kam mbetur pa atdhe.” (po aty, f. 30)

Kjo është një nga mënyrat më të bukura për të përshkruar ndjesinë e atyre që s’janë më në tokën e tyre, të cilët s’janë as kurrkund të qetë. Termi “refugjat i përjetshëm” nuk është vetëm politik, është gjendje e brendshme ekzistenciale, njeri pa tokë, pa identitet, pa flamur… Në fund, malli për të vdekur nën flamur, mbase më tepër është ëndërr e jona-shqiptarëve, kur je i shpërngulur:

“Të bie të vdes

në shesh të ballit tënd…”

Poezia këtu në fund arrin kulmin e ndjenjës së përjetshme, dëshirë për të vdekur pranë flamurit, jo si gjest heroik, por si akt kthimi, si akt shenjtërimi personal për çdo shqiptar.

Vetëm duke e lexuar librin, do të shohim që disa poezi duken si nyje të një tërësie shpirtërore, ku njeriu, fjala, koha dhe jeta nuk janë ndarë, por shihen të përthurura si në një rrjetë të padukshme që quhet vetëdije poetike me një mozaik shpirtrash e vello të ndryshme. Janë si një homazh për të pashpjegueshmen, për atë që fjalët vetëm e afrojnë, por s’e kapin kurrë. Ia vlen të përshkruajmë disa nga to. “Është një dritë”, poezi minimaliste dhe metafizike, ku drita nuk është ndriçim, por esencë, frymëmarrje e padukshme e gjithësisë, që lind gjithçka nga asgjëja dhe po aq shpejt vdes në ngricën e fatit. Kjo dritë është mirazhi i ekzistencës, një çast i shenjtë që ndizet e shuhet në brendinë tonë. Kurse “Tabula Rasa”, është një poezi afreskë, e tejmbushur me figura, zëra, pyetje dhe heshtje, që përpiqet të zbulojë çfarë ka mbetur nga bota pas stuhive, ku më pas përgjigjja është një fletë e bardhë, sikur disa herë të jetë shkruar dhe fshirë. Këtu të duket sikur poeti gërryen shtresat e realitetit si një arkeolog i absurdit dhe zbulon se gjithçka është imitim, peng, njollë, shpirt pa trup, buf që ha fytyrën e njeriut, një apokalips i heshtur që ndodh çdo ditë… E “Njeriu” është poezi e thjeshtë dhe me forcë të madhe ndjeshmërie, njeriu është lundërtar i fikur, qenie që qan jo nga dhimbja, por nga vetmia, që ka hënë të mbytura dhe yje të fikur, dhe i cili jeton pa kufi, pa lot, pa dashuri. Është një figurë parësore në universin e poezisë, njeriu i zbrazët në një botë të përgjakur nga mungesa e kuptimit. Tek “Njeriu dhe historia” , kuptohet si poezi-refleksioni, ku njeriu dhe historia shikojnë fytyrat e njëri-tjetrit në dritën që vetë kanë ndezur. Është një baraspeshë mes buzëqeshjes dhe dhimbjes, mes asaj që historia ka marrë shumë prej njeriut, si dhe anasjelltas, që njeriu ka marrë nga vetë historia. Një lirikë ekzistenciale e përthyer me ëndrra, mollë, shi dhe ringjallje është “Asgjë nuk ka mbaruar”. Poeti zvarritet në flakët e pritjes, u lakua në transfigurime, dhe befas qëndron përballë një mahnitjeje që nuk mbaron, sepse asgjë nuk mbaron në një botë që ushqehet me mall dhe ëndje. Kjo është një poezi e përjetimit të papërfunduar, si vetë dashuria apo si vetë jeta. Te “Fjalë…Nyje…”:

“Fjalë të lidhura nyje në gurmazin e qiellit,

shpirt i robëruar i çastit kur merr frymë

në ligjërimin e një zogu të vetmuar.

Kujtesë që hiqet zvarrë

nën hije ullinjsh,

që lozin në kitarë.” (po aty, f. 44).

Kjo poezi është shpirt i lidhur në nyje, nyje të cilat nuk zgjidhen kurrë, por vetëm thuren më thellë në muzikën e humbjes. Ironike dhe mitike njëkohësisht është edhe poezia “Këmba e Adamit”, që vë në dyshim krijuesin dhe të krijuarin. A është njeriu krijuesi i Zotit? A e ka bërë vetë formën e këmbës që e sundon? Kjo është një poezi e mendimit që kthehet në figurë, një trazim i shenjtërive me një stil të beftë e goditës.

Dashuria si zë lirik dhe dëshmi e ndjenjës

Poezitë e kësaj vepre kanë një bukuri të thellë dhe një mall poetik që digjet në çdo varg, e konkretisht këto janë poezitë e dashurisë, të cilat përbëjnë një njësi tematike liriko-metafizike, ku dashuria nuk është vetëm ndjenjë, por udhë, kujtesë, trishtim, dritë e shuar, ëndërr e padukshme dhe shpërthim i brendshëm. Më poshtë po sjellim një analizë të shkurtër, estetike dhe të përzgjedhur për disa nga këto poezi, me theks të nënvizuar te më të veçantat për ndjesinë që përjetohet te lexuesi me origjinalitetin e tyre. Ja poezia “Asaj që shkoi”, e qartë, por thellësisht e hidhur, një përshëndetje e butë me të pathënat, me fjalët që nuk u thanë dhe ëndrrat që nuk ndodhën. Vargjet kulmojnë nga një frazë emocionale, e përbërë nga dy njësi paralele “më vjen të qesh, më vjen të qaj”, si një pikë dyshimi e pashërueshme apo gjendje shpirtërore të papërcaktuar?! Dallohet, si mjaft e bukur për nga sinqeriteti emocional dhe eleganca e rimës. Ndërsa tjetra poezi, “Paralele” është minimaliste, në formë strukturale, filozofike si një poezi cikël, e cila rrotullohet në vetvete si dritë e dritës së thyer, e vogël në trup, por e madhe në kuptim:

“Deti më fsheh enigma,

që i zbuloj në sytë e tu.

Sytë e tu fshehin enigma,

që i zbuloj te deti…” (po aty, f. 24).

“E dashur”, lirikë që mund të merret si poezi e nduarnduarshme, e larmishme si një mozaik ngjyrash e përjetimesh, ku koha, qielli, dielli dhe shpresa krijojnë një univers të tejdukshëm dashurie. Mjaft e pasur për nga shumëdimensionaliteti dhe thellësia imagjinative. Poezia eksploron bukurinë e përjetshme dhe të pashpjegueshme të qenies së dashur, duke e vendosur atë në një raport kozmik me universin dhe kohën. Ngrit pyetje mbi identitetin, ndjesinë e përbashkët dhe misterin e ekzistencës që s’e përkufizon vetëm individi, por edhe një “tjetër” i brendshëm që lë gjurmë e heshtje përmes vargjeve të lira, pa rimë, por që ka ritëm të brendshëm:

”Mos është dikush tjetër

Te vetja jote, imja

Që vjen e ikën e na lë pa gojë?” (po aty, f. 45).

Shumë interesante është edhe poezia ku dashuria është një letër e humbur diku mes flokëve dhe vdekjes “Dashuria, letra…” (f. 46). Drithëron për metaforën e varkës me rrema të thyer:

“Varkë me rrema të thyer

Që nuk të çon askund

Por të nxjerr në çdo breg.” (f. 46).

Një imazh i jashtëzakonshëm i një ndjenje që nuk çon askund, por gjithmonë të sjell në të njëjtën brengë. Fill pas kësaj poezie, vjen radhazi edhe tjetra poezi e përngjashme me reflektim nga i njëjti ndriçim “Dashuria tingulli…” (f. 47), por në sipërfaqe të ndryshme: njëra në letër që i shkruhet vdekjes, tjetra në zë, të cilën e humb era. Që të dy poezitë nuk e shkruajnë dashurinë si një ndjenjë të përcaktuar ose të përmbyllur, por vetëm si një energji shpërthyese dhe të pakontrollueshme, e cila ngjizet në kufirin ndërmjet pranisë dhe mungesës, ndërmjet trupores dhe ëndërrimtares, ndërmjet jetës dhe amshimit. Kurse “Dashuria, tingulli…”, është poezi e ndërlikuar dhe eterike, një dashuri që i ngjan zërit të erës në trup të ditës, si simetri që thyhet nga dëshira. Një mjegull poetike që në heshtje mbyll gjithë të thënat:

“Mjegullat ku mbyten hënat

Kur shihen në pasqyrën

e detit që merr era… (f. 47)

E hijshme dhe elegante si tingull i pakapshëm që tretet në erë, e cila nuk qëndron, po vetëm preket për një çast. Andaj, të dy poezitë, përmbajnë në njëfarë mënyre ndjeshmërinë fizike jo si shfaqje erotike, por si drithërimë shpirtërore, si një trup që është muzë, por jo një trup që zotërohet. Është një dashuri që të nxjerr në çdo breg, por nuk të çon askund, thjesht një endje poetike nëpër vetvete.

Vlen të ceket se poezia e A. Iliazit vjen edhe dufshëm si një shpërthim sensual i një momenti rebel kur trupi digjet, qielli pushon, hëna pozon me të dashurën, si tek poezia “Gjithë natën nuhata jargavanë” me një erotizëm të ndjeshëm dhe të ngjitur me frymën e natyrës, me ç’rast natyra nuk është sfond, por pjesë e përjetimit. Rebelimi i jargavanëve, gjiri i të dashurës, hëna që bëhet sfond dhe qerpikët që ngjajnë me lindjen, të gjitha krijojnë një atmosferë që shndërrohet në art sensual të përbrendshëm. Figura kryesore e kësaj poezie është “jargavani”, i cili nuk është thjesht një lule aromatike, por bëhet metaforë e ndjesisë trupore, e afërsisë intime. Jargavani është preteksti estetik për të shprehur aromën e trupit të dashurisë:

“Gjithë natës nuhata jargavanë,

që rebeluan në një degë marsi,” (f. 48).

Ndërkohë rebelimi i jargavanëve është rebelimi i ndjenjës kundër ndarjes, kundër ftohjes, kundër vdekjes së momentit. Kurse tek vargjet e mëposhtme:

“Pak para ndarjes,

ti pozoje me hënën në sfond,” (f. 48).

Dashuria bëhet skenë poetike, e dashura shndërrohet në imazh simbolik, si një ikonë e feminitetit dhe e largimit me një si përqafim që s’ka fund, por veç nisje të përhershme.

Në vijimësi të pandërprerë po i referohemi poezisë “O shpirti im i lartësive të ajrit…”, e cila shfaqet si një himn i gjatë për një dashuri qiellore, të pangjashme me tokën. Një përhumbje mbi dallëndyshe, det, erëra dhe pritje. Ndër më të bukurat për ëndërrimin dhe peizazhin e brendshëm liriko-epik. Figura kryesore e poezisë është “shpirti i lartësive të ajrit”, një metaforë e dashurisë që nuk zbret në tokë, por mbetet në qiej, vallëzon, shtrëngon erën, nuk mund të kapet, por vetëm të ndjehet.

Ky shpirt është një qenie qiellore, që ngjall ndjenjat më të pastra në botën më të errët, si dritë mbi natyrën e pangjyrshme. Hasim kompozita poetike (ngjyrargjendi, kristale-thyera), të përdorura mjeshtërisht për të ndërtuar një gjuhë të re ndijore, që ngre vargjet mbi nivelin e zakonshëm të shprehjes:

“Mbi muzikën tënde të syve,

ku dashuria këndellet në ëndrrat e natës

si një ujëvarë ngjyrargjendi,” (f. 49).

“Asgjë nuk ka mbaruar”, një poezi e ekzistencës së papërfunduar, me temën e dashurisë si udhëtim metafizik përmes përjetimeve të brendshme, që nuk përfundojnë kurrë sepse çdo gjë vazhdon e jeton në mallin që mbetet e bëhet materie (limfë mbi fytyrë). Figurat e ndryshme stilistike, si metafora, epiteti, aliteracioni dhe asonanca, personifikimi dhe simbolizmi, i japin ton estetik poezisë:

“U zvarrita drejt teje

në ëndrrat me aromë mollësh,

që më shtynë drejt fundit të botës etj.” (f. 50).

Shtjellojmë më tej poezinë “Mos ma kujto…” elegji e një dashurie që nuk ndodhi asnjëherë, si një stinë e paardhur kurrëherë:

“Atje, ku strehohen ëndrrat

me grimcat fosforeshente të kësaj bote,

që lulëzojnë në kraharorin tënd të zbuluar,

e sajojnë ylbere pritjesh të gjata

me drithërimën e ditës që mbaron.

Atje ku të kisha, por kurrë nuk të pata…” (f. 51).

Sikurse edhe shihet në fund, ka për temë dashurinë e jetuar vetëm në ndjenjë, por jo në realitet, apo, qe thjesht një mundësi e heshtur, duke mbetur e përjetshme në shpirt. E vargu i fundit: “Atje ku të kisha, por kurrë nuk të pata…”, është goditur bukur si një teoremë poetike e dashurisë së pamundshme, delikate dhe filozofike.

Përbashkësitë e këtyre dy poezive të fundit përgjasojnë me dy hemisfera të të njëjtit shpirt të plagosur nga mungesa, ku çdo gjë që nuk u realizua, bëhet më e fortë dhe më e thellë, e mbështjellë me fosforeshencë të mallit, pavarësisht këngës që s’u këndua kurrë.

Duke shfletuar rend në libër, lexuesi mbërrin tek një çast që nuk ndodh dot “Çast fatal”, një varkë e dashurisë që lundron në ajër të ngrirë. E jashtëzakonshme për tonin “Ah…jam me vonesë”.

Kjo poezi lëviz në një hapësirë ku dashuria ekziston vetëm si rikujtim poetik në një kohë që është ngrirë:

“Te çasti ku nuk jemi bashkë,

i ngrirë në të ftohtin zjarr,

qëndroj i mahnitur

si më parë.” (f. 53).

Ani pse “çasti” është fjalë kyçe në poezi, ai mbetet një çast i përhershëm i mospërmbushjes, ku uni autorial në lirikë rri pezull, në një univers të zbehur, pa vend dhe pa kohë, teksa e vetmja lëvizje është brenda kujtimit, që rikrijohet përmes imazheve të zbehta dhe vizatimeve të tretshme. Fundi i poezisë është një apoteozë e vonesës, jo në kuptimin fizik, por në përmasën metafizike të mungesës së mundësisë.

Ndodh dhe rrëfimi i përmbysjes së përjetimit të dhimbjes, atëherë kur humbja nuk përjetohet si shuarje, por si transformim i thellë shpirtëror, kur lirika e vargjeve gjen udhën e duhur në aftësinë për t’u shndërruar në tjetrin, për ta përthithur atë, për ta bërë pjesë të formës së vet të re te poezia“Kur ti…”:

“Tani më sheh hutueshëm,

vjen rrotull meje si flutur

e vdekjes, që ringjallet tek unë.” (f. 52).

Edhe kjo është një dashuri që vazhdon, e pakapshme si paraket, por gjithmonë e gjallë, e vendosur ndërmjet përjetimit dhe mosqenies, ndërmjet skajeve të vetëflijimit dhe ndriçimit të brendshëm. Vargjet janë të ndërthurura me ritëm të matur dhe me figura të zhdërvjellëta të kontrastit: fitore përmes humbjes, ringjallje përmes pranisë që shkatërron. Ndërsa “flutura e vdekjes” është një përfytyrim mbresëlënës, me ngarkesë të dyfishtë estetike dhe emocionale, që sjell përdorimin e simbolit të frikshëm si pasqyrë të dashurisë së pavdekshme.

Në mendime të bëra vargje, poeti nuk kërkon një dashuri të stuhishme, as një afrim dramatik, ai kërkon një gjest të thjeshtë, një pëllëmbë që mbart ngrohtësinë e botës, për të rizgjuar atë pjesë të vetes që është shuar nga dhimbja ose lodhja emocionale. Ai kërkon një lutje të përkundshme për afërsi, një gjendje e përkulur e shpirtit që kërkon zgjim përmes përkëdheljes dhe prekje përmes përulësisë:

“Merre në pëllëmbë,

e dashur

kokën time,

të zgjosh gjumin që fle!

Dhe luaj me të,

kur orët e brengës

ndrydhen me hare!

Kur unë nuk jam unë

dhe ne nuk jemi ne…” (E dashur, f. 54).

Ndërsa vargjet e fundit ngërthejnë një krizë të qetë identiteti, një shpërbërje që ndodh kur lidhja humb formën, kur shpirti kërkon të ringrihet përmes një ndjesie të pastër dhe

pa kërkesa; lirizëm të përmbajtur dhe të tejpërdredhur, ndërtuar me fjali të shkurtra…

Këtu në këtë libër i këndohet himn edhe shumësit të dashurisë, është fjala për dashuritë e shkuara, të cilat janë e nuk janë, një kor i fjetur që fërgëllojnë në ëndrra “Dashuritë e shkuara”. Dashuritë që nuk janë më fizike, por që mbijetojnë në një dimension të brendshëm, mistik. Janë dashuri të kthyera në fuqi drite, që i qasen subjektit poetik jo për të trokitur, por për ta udhëhequr nëpër kujtime që nuk harrohen, sepse nuk ndjehen asnjëherë të qeta, duke përforcuar idenë se gjurmët e ndjenjave nuk treten, por nguliten në ndjeshmëri dhe kthehen herë pas here si shkëlqime. Më konkretisht, poezia flet për dashurinë si memorie e pashlyeshme, e cila nuk gjen prehje në harresë, por as në praninë e plotë, pra, lëkundet në një hapësirë të tretë, të paemër, ku emocionet mbajnë aromën e dikurshme, por me plagë të reja:

“Djegur, përvëluar,

Frymëpamarrë,

notoni mes netëve të mia,

në lotët e pa tharë

që heshtur më kanë vrarë.” (f. 62).

Duke mos harruar se kjo poezi përbëhet nga tri tablo të njëjta në thelb, por të ndryshme në përmasë dhe intensitet, që shtresojnë një kujtesë emocionale të shumëfishtë me vargje të lira që përcaktohen në lexim vetvetiu nga një intonacion homogjen. Ndërtuar me epitete të rralla dhe të përzgjedhura sipas ngjyrës emocionale, jo përshkruese: hënëza, gushëvjollcë, dritëpurpura, pulëbardhat e harrimit, që përbëjnë një galeri emërimesh të përziera mes bukurisë dhe mungesës, që nuk lënë vend për ndjenjë të qetë. Në pjesën e fundit, vargjet bëhen më të thjeshta në fjalë, por më të rënda në ndjesi:

“Qindra herë kam vdekur

e prapë çdo ditë vdes

Tek ju… dashuri të hershme, të harruara” (f. 62).

Këtu, rituali i rikthimit në një dhembje të heshtur bëhet zakon, një tërheqje pa kthim, që sidoqoftë, është zgjedhje estetike: dashuria është më tepër një përvojë e brendshme e pavdekshme, sesa një marrëdhënie e përfunduar.

Gjenden dhe poezi të ndërtuara me një stil aforistik në hapje që nisin me një pohim të paduruar për t’u pranuar, si:“Të vrasësh mendjen është e kotë”, një sentencë e zbrazët, që përmban refuzimin e çdo logjike ekzistenciale, e cila bën pjesë te poezia “Përsiatje”. Poezia përshfaq një meditim të acartë mbi absurditetin e ekzistencës, ku vetë mendimi për të kuptuar botën rrëzohet si një lojë boshe. Kjo është një poezi filozofike e ngarkuar me ironi të heshtur, ku gjithçka nga qielli e deri tek yjet, është vënë në pikëpyetje jo për t’u kuptuar, por për t’u përjetuar si pjesë e një ndërgjegjeje që shkrin gjithçka në boshësi. Poeti përshkruan një realitet ku asgjëja është gjallë, ndërsa shpresa është një ngashërim i mpirë që digjet pa kuptim në një botë të ndriçuar nga flakë të zbrazëta. Kjo botë nuk është për poetin një vendbanimi, por një hije që kthehet te vetja, një qenie që rrotullohet mbi vetveten pa fund dhe pa qëllim. Veçori këtu është “asgjëja” si lojë e madhe që përbën një imazh të fortë nihilist, ku zbrazëtia jo vetëm që ekziston, por edhe argëtohet me njeriun, me vargje si:

“ku hijet e mbrëmjes, të pajeta

kthehen sërish te vetja.” (f. 64).

Në këtë mënyrë krijohet një qarkullim i vetmisë, një mbyllje brenda vetvetes pa dalje dhe pa ndriçim. Vetmia në këtë poezi është ngritur në një notë estetike gati muzikale, si: “një tingull pa tinguj” është një paradoks akustik, që shpall heshtjen si melodi të errët. Kurse figura e minjve dhe gjarpërinjve, të përfshirë në një lloj akti grotesk kënaqësie dhe mbijetese, është një kritikë e brendshme ndaj jetës së ulët dhe instinktive, që në mungesë të shpirtit kanë vetëm trupa që zhgërryhen. Fundi i poezisë është ndër më të fuqishmit emocionalisht:

“Kështu vjen një kohë

pa kohë,

që yjet

s’dinë ku bien

dhe digjen brenda syve të tyre

me cicërimën e erës në gojë.”

Tregohet përmbysja e kozmosit, ku as më të ndritshmit nuk kanë më një drejtim, dhe shkrumbohen nga vetë drita e tyre. Janë vargje që përmbajtësojnë zërin e vetëdijes së dëshpëruar; psherëtimën e heshtur të absurdit, vargje të cilat as nuk akuzojnë, as nuk shpresojnë, por thjesht dëshmojnë një zbrazëti që përmbushet vetëm me ndriçime të rreme dhe heshtje të thella.

Veçori poetike e librit “Kuajt qajnë” të Arben Iliazit është edhe përafrimi i poezive, ku në rastin konkret dallohen mprehtësish tri poezi, të cilat po i nënvendosim me përshkrim: “Braktisje”, “Vdekja e qytetit” dhe “Pritje”. Këto tri poezi përbëjnë një triptik poetik apo trekëndësh konceptual poetik të zbrazëtisë, ku vetmia, heshtja dhe rënia e një bote të dikurshme përhapen si mjegull përtej individit, duke krijuar një simbiozë të trishtë mes njeriut, qytetit dhe kohës. Këtu kemi një poetikë të fundit, ku çdo gjë që ka pasur jetë, është zhvendosur në një ekzistencë të heshtur, në një kohë që nuk ikën më, por as nuk ndalet fare.

E para “Braktisje” është një skicë e rrënimit të brendshëm, një tablo melankolike e moskthimit, ku gjithçka është përthithur nga heshtja e mureve të zbrazura. Vargjet:

“Bravat e dyerve si kujtime

po ndryshken,

ngaqë kyçin ka humbur koha” (f. 66).

Përfaqësojnë kujtime të mbyllura përgjithmonë, ndërsa imazhet që shpërbëhen në ajër janë rrënojat e jetës së dikurshme. Natyra është po ashtu në zhbërje: gjethnaja, netët që notojnë dhe djegia shurdhmemece, të gjitha tregojnë një heshtje që bërtet nga mungesa, plakjen e pandalshme të vetë kohës. Kurse zbehja progresive përshkruhet me foljet e vargëzuara njëra pas tjetrës: shpurriten, hollohen, ngjyhen, ndryshken, digjen, tirret. Gjithashtu edhe ndërprerja e frazave dhe ngrirja e pamjes në “sy mallkimi” thellojnë idenë e një përmbylljeje pa shpresë e pa kthim.

Nga ana tjetër “Vdekja e qytetit” është në përmasë e dhimbshme, se qyteti nuk shkatërrohet me dhunë, por zhbëhet me heshtje, si një larvë që dha shpirt, një qenie urbane që vdes pa zhurmë. Banorët nuk ikin, ata shtegtojnë me mjegullat, një figurë tronditëse sa vetë jeta që përmban brengën e përjetshme të emigrimit, të largimit të heshtur që nuk sjell as ndarje e as kthim. E dhimbshme, sepse poeti mbetet i vetëm me tokën si entitet që afrohet, një materie që rrëshqet drejt shpirtit të tij, ndërsa hija e vetes i mungon, ashtu siç i mungon edhe vetvetja e dikurshme. Ja vargjet për ilustrim:

“Jeta vazhdon!

Ditët murosen

në mendjen time.

Në ecjen e çdo hapi

Më shfaqen perëndime…

Sa më mungon hija ime.” (f. 67).

Të gjitha këto shpalosin një mbijetesë të pamend, një jetë pa lëvizje e pa frymëzime, teksa perëndimet që përndjekin ecjen krijojnë një ritual të përditshëm vdekjeje, ku çdo hap është një kthim në të shkuarën.

E treta poezi e këtij triptiku titullohet “Pritje”, e cila poezi është e përkulur mbi motivin e mbeturinës njerëzore në kohë, ku personazhet-ata, që presin nuk janë më plot jetë, por kthyer në hije, të ulur në ndenjëse që i thërret heshtja, lidhen me një kronotop të caktuar.

Në këtë tekst, gjithçka është zhvendosur nga një realitet i ngrohtë në një hapësirë të përhimtë, ku edhe vetë pyetjet janë pa adresë. Pritja nuk është më për dikë që do të vijë, por për një kuptim që nuk mbërrin asnjëherë nga askurri. Vargjet janë të mbushura me anafora pyetëse, që theksojnë zbrazëtinë dhe zhdukjen:

Ku shkuan yjet, hënat?

E ëmbla, e hidhur jeta?

Ku shkuan zogjtë, ëndrrat?

Ku shkuan vegimet e shkreta?

Ku shkoi uji, burimet,

brengat, mundimet që lamë?

Ku shkuan dëfrimet, tundimet

me sytë e tyre plot zjarrm?” (f. 68).

Një seri e dhimbshme që merr formën e një përvuajtjeje të heshtur. Fjalët në poezi si: “fantazma”, “jargët”, “rrëza të marrta”, “orgji e frikës” krijojnë një univers surreal, ku gjithçka ka marrë trajta të shpërfytyruara. Si paralelizëm vjen fundi i poezisë si më i fuqishmi:

“dhe lumi i vajit tim

dhimbjet i kthen në burim.”

Përmbyllet me një paradoks emocional, ku dhimbja nuk përthithet, por kthehet në substancë që vazhdon të rrjedhë.

Tre zërat që ndërtojnë një harmoni amalgamimi dhe simbiozë mes vete, përbëjnë një strukturë të përbashkët emocionale dhe semantike, ku secila poezi projekton të njëjtën atmosferë të fundosjes, por nga një kënd unik: njëra nga shtëpia që zhbëhet në “Braktisje”, tjetra nga qyteti që tretet në “Vdekja e qytetit”, dhe e treta nga prania njerëzore që mpaket në pritje në “Pritje”. Kështu, krijohet një shndërrim gradual i të jetuarës në hijeshi (nëse mund të thuhet) të ftohta, ku kujtimet nuk shuhen, por kthehen në forma të gjalla të mungesës. Brenda kësaj simbioze ndodhin përsëritje figurative që shërbejnë si lidhëse të brendshme: yjet dhe hija që zhduken njëkohësisht në të tria poezitë, netët që nuk sjellin më agim, era që shfaqet si zë i zbrazëtisë dhe mallkimi i heshtur që bëhet frymëmarrje e të papërfunduarës.

Poezia që bëhet epifani e përmbyllja “Epilog”

Pas gjithë këtij udhëtimi nëpër dritëhijet e shpirtit të librit “Kuajt qajnë” të Arben Iliazit, lexuesi e ndien se nuk ka hyrë thjesht në një përmbledhje poetike, por në një univers emocional ku koha, dashuria, humbja, shpresa dhe absurdi përplasen e përqafohen bashkërisht. E thënë ndryshe, në mënyrë të përmbledhur, këto poezi nuk kërkojnë të shpjegohen, por më shumë të ndihen edhe pasi të lexohen, ashtu siç ndihet mungesa e një përmallimi, apo ashtu siç ndjehet një heshtje që peshon më shumë se një britmë. Këto poezi, janë pasqyra të thyera të realitetit dhe të brendësisë sonë, ku çdo poezi a poemë përbën një tërësi librore që s’e shpjegon dot veten, por s’e mohon dot as ekzistencën. Përmes një gjuhe të ngjeshur me imazhe e figurshmëri stilistike të pasur, ky libër bëhet një udhëtim bukurendës me krahë fjalësh poetike për çdo lexues, që dashuron poezinë, përmes territ dhe dritës njëkohësisht. Dhe kur gjithçka mbaron, përmbyllet jo me një shpresë, as me një pikëllim të thellë, por me një murmurimë që përshkon jetën e të gjithëve, një vetëdije të hidhur e trishtueshëm të bukur, si një gjumë i përbashkët në mëkatin e të jetuarit.

Të gjitha poezitë e kësaj vepre nuk flasin me zë të lartë, por as nuk heshtin, ndërmjetshëm si një ylber ato shkëlqejnë si të ndaluara në ajër, në hapësira ku koha s’ka orë dhe fjalët nuk mbërrijnë në gojë, prandaj këtu, edhe mëkatet janë të bukura, edhe pritjet janë të ngadalshme si netët pa yje, edhe dhimbja ka elegancën e një gjëme të heshtur… E në fund, gjithçka përmbyllet, ashtu siç i shkon një udhëtimi poetik dhe autorit të saj A. Iliazit, i cili s’e lakmon shkëlqimin, por thellësinë e heshtjes. Dhe pikërisht për këtë, “Epilogu” është më shumë se fund: është pasqyra e fundit ku njeriu sheh botën dhe sheh veten, dhe nuk dallon më dot njërën nga tjetra, është kjo vetë poezia që vendos vulën e fundit në libër. Stilistikisht, poezia është lakonike, e shkurtër me strukturë katërvargësh (katrenë), lirike moderne, me rimë të përzier-të pjesshme dhe të plotë, me rend të lirë, jo klasik, e stil modern, simbolik, me tone reflektive, por e cila ka një peshë që i tejkalon fjalët:

EPILOG

O botë e mbushur dingas me zhuzhakë!

Me toka kimeriane me fat e pa fat.

Sa pak ta njoha dashurinë, sa pak!

Sa shumë fjetëm bashkë në mëkat… (f. 119).

(mars-prill 2025)