Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

INTERVISTE ESKLUZIVE ME KONGRESMENI AMERIKAN JAMES TRAFIKANT,JR.

by

Intervistojë Beqir SINA-Maj 2001/
Cilat janë përshtypjet e kongresmenit republikan për Shqipërinë e sotëme dhe të nesërme? Cili është ndikimi i Lobit shqiptaro-amerikan në kongresin e SHBA-ve ?
Pse Prseidenti Bush duhet të ndryshojë qëndrimine vet ndaj shqipëris? Pse vetëm një shqipëri demokratike është garancë e fortë për një Kosovë të
pavarur? Pse nuk ka paqe dhe qetësi në rajon pa njohjen e pavrsisë së Kosovës? Për të gjitha këto dhe çështje të tjera ekskluzivisht flet kongresmeni i
pavarur Jajmes Trafikant, Jr.Në një intervistë( e cila ri-botohet pa asnjë ndryshim) të bërë 13 vjet më parë me ish kongresmenin amerikan James Trafikant Jr. pas vizitës së tij të parë në Shqipëri, 11 vjet mbas rëzimit të komunizmit, ai deklaroi se në Shqipëri, disa politikan nuk kishin ndryshuar fare “. “Asgjë nuk kishte ndryshuar në Shqipëri . Atje pashë ujq nën lëkurë qengjash” pati deklaruar i ndjeri Trafikant Jr. i cili vdiq javën e kaluar në moshën 73 vjeçare në një aksident.
BEQIR SINA: Zoti Kogresmen, së parit më lejoni t’ju faleminderoj për vizitën tuaj në Shqipëri.! Ju sapo u ishit para disa javëve për vizitë në shqipëri. Ç’farë ju shtyu juve që të bënit këtë vizitë ?
JAJMES TRAFIKANT JR : Unë kamë një mikë të ngushtë, me të cilin kamë qenë në Kongers , ish kongres-menin republikan të Nju-Jork-ut, Presidentin e Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane Joseph J. DioGuardi-n. Ai është tani njeriu i vetëm që kryeson ndërsjelljen e drejtësisë së Shqipërisë dhe të gjithë shqiptarët etnik në të gjithë botën. Duke pasë parasyshë miqësinë më të , unë e kamë shqyrtuar me shumë kujdes çështjen dhe mu dukën analizat e z. DioGuardi shumë të sakta. Unë e mbështes atë, si dhe Ligën Qytetare Shqiptaro-Amerikane , e cila mendoj se është bashkësia e parë që mundë të bëjë lobin shqiptar dhe të ndikoj në politikën amerikane. Ja përse edhe unë jamë përfshirë në të dhe ja përse vazhdoj të përpiqem të japë ndihmën time, Sepse besoj se komunizmi është kanosje e madhe, i cili është ripërtërirë nën qeverisjen në disa vende ish komuniste dhe është evidentuar nga ky rregjim kuazi-komunist, i cili egziston sispas mendimit tim nëpërmjet partisë së Socialiste.
BEQIR SINA: Sa jeni i sigurt se edhe ligjëvënës të tjerë amerikanë, kanë të njëtën ndjenjë sikurse ju, duke patur parasysh ato që ju i keni parë në Tiranë, dhe po na thoni tani ?
JAJMES TRAFIKANT JR :Nuk jam i sigurt mbi kët pikë, sepse ekzistojnë politkanë që shohin jashtë dritares, se në çfarë drejtimi po lëviz fajtori dhe pas ata vrapojnë dhe përpiqen ti rrahin. Por, mendoj, gjithashtu, se ata janë njoftuar mjaft dhe mundet të takohen me z DioGuardi për të shqyrtuar çështjen në këndëvështrim të lirisë, drejtësisë, dhe pjesmarrjes demokratike të qeverisë në Shqipëri dhe kjo do të thotë se ata do të na mbështesin. Kështu, unë , sa herë kam biseduar me njërin nga antarët e Komisionit të
Mardhënjeve me Jashtë të Shtëpis së Bardhë, Dana Roharbacher e udhëzoja që të kontaktojë me z.DioGuardi dhe të njihet me faktin se komunizmi në Shqipëri, është “një fortesë” në rritje në këtë vend. Jamë i sigurtë që zoti Roharbacher do të kontaktojë me zotin DioGuardi, dhe unë së shpejti do të ofroj një amandament legjislativ në lidhje me Ligën Shqiptaro-Amerikane për të ngritur Opozitën Demokratike në Shqipëri.
Asgjë nuk kishte ndryshuar në Shqipëri . Atje pashë ujq nën lëkurë qengjash. Pashë komunizmin
BEQIR SINA: Çfarë ju bëri më shumë përshtypje gjatë këtij udhëtimi, dhe a kishin ndryshuar shumë gjërat që nga udhëtimi juaj i fundit në shkurt të 1999 ?
JAJMES TRAFIKANT JR :Asgjë nuk kishte ndryshuar në Shqipëri. Atje pashë ujq nën lëkur qengjash.Pashë komunizmin. Unë bëhem merak për cilisinë e listave të votuesve dhe jam duke vendosur një pjesë të listës në arshivën e Kongresit. Po e bëjë këtë, që ndonjë ditë ndonjëri mund të bëjë hetime dhe të thotë: ” E njihni Sali Berishën, Josef DioGuardin, Jim Trafikant dhe Ligën Qytetare Shqiptaro- Amerikane je në rregull”. Ajo që më shqetëson mua është gjithashtu mizerja që po jeton populli shqiptar, derdhja e ujrave të zeza dhe
përzjerja me ujin e pijshëm në Shqipëri në disa vende më thanë. Kanalet ujësejllëse aty janë shkatërruar kretësisht. Varfëria është aq shumë e madhe sa që njerzit po copotojnë copat e meremerta nga ndërtesa e bukur e Teatrit të Operave për ta shitur për një cpo buk. Pensionistët po marrin vetëm 150 USD në muaj dhe me këto të ardhura nuk arrijnë të blejnë dotë as buk për të ngrën. Profesorët e universitetve po paguhen vetëm me 100 USD( këto janë të ardhurat e dekadës të parë të demokracisë) në muaj dhe kështu ata janë duke u larguar. Studentët e shkëlqyeshëm, të cilët kërkonin një qeveri Demokratike, u goditën nga rregjimi. Mu për këtë, ata bënë edhe grevë urie. Unë Shqipërinë e shohë si një vend, i cili po ndjek rrugën e menatlitetit të vjetër të Murit të Berlinit, mentalitetin e vjetër Sovjetik. Unë shohë se qeveria po përpiqet të manipulojë opinonin publik. Ata po përpiqen të influecojnë në fuqitë perendimore për të kthyer mbrapësht faqen, në mënyrë që të ruajnë vendin e parë të paktën në opozitë. Por , kjo është duke u ikur prej duarve.
BEQIR SINA: Mëqense erdhem tek kjo pyetje tek qeveria. Mediat pro qeveritare ju sulmojnë juve në një mënyrë anti-amerikane, duke ju akuzuar si bashkëpuntor i mafias, i kriminelve, dhe së bashku me DioGuardin po kërkoheni nga FBI-ja, Ç farë mendoni rreth këtyre akuzave ?
JAJMES TRAFIKANT JR :Shiko këtu!, Amerika është ndër shtet më të mëdha të botës, por edhe ajo ka problemet e saja. Qeveria janë është bërë aq e fuqishme sa që edhe vetë populli amerikan i frikësohet qeverisjes së tij. Në Amerikë duhet të egzistoj një reform masive. Por, për t’iu kthyer edhe një herë çështjes së Shqipëris, mendoj se është e ndyrë me komunistët e fëlliqur të komentosh këto çështje. Për mua Më mirë është të jesh i vdekur, se sa i kuq Unë këputa një”kordë zëri” në Shqpëri, sepse shqiptarët e dinë se shumë gjëra që diskutohen nuk janë të verteta. Partia Socialiste e di që unë kam përdorur rrugën që vetëm fantazamat mund ta gjejnë. Ata janë komunsit. Dhe kjo është beteja e komunizmit dhe e demokracisë. Shumë njerz janë me mua , sepse unë dëshiroj të bëjë një gjykim të tillë të gjrave.
Unë shpresoj që George ë Bush presidenti ynë i ri, do ta shikojë më seriozisht përfshirijen e qeverisë shqiptare në proceset e demokracisë
BEQIR SINA: Si mund ta shpjegoni indiferentizmin e amabasdës amerikane në Tiranë, rreth akuzave të hedhura kundër jush nga shtypi proqeveritar ?
JAJMES TRAFIKANT JR :Ata që sot janë në ambasadën tonë në Tiranë, janë vënë aty nga administrata e Klintonit. Puna e tyre është që të mbajnë lidhjet. Dhe unë nuk mendoj se ata më duan mua, sepse unë i shikoj ata dretjt e në sy dhe u them atyre atë që mendoj. Ata nuk po bëjnë atë që është në të mirë të
demokracisë dhe po “përfshihen” në bandën e komunstëve. Nuk mendoj se atyre u pëlqen një gjë e till. Por , së fundi, krejt sinqerisht, nuk dua të mallkoj për atë çfarë ata po thonë për mua. Siç e shikoni , në Amerikë ka një ndarje fuqishë e forcash politike dhe si ligjëvënës , unë kam të drejtë të mbaj qëndrime të tilla. E kuptoj se ambasadori i SHBA në Shqipëri( Joseph Limpreht) është mbartës i programit të qeverisë së SHBA-së. Mendoj që qeveria e Klintonit kishte një klimë komuniste, e parë në pikëvështrime të tjera, kurse Ronald Regan shkatërroi komunizmin, prishi Murie Berlinit, shkatërroi Bashkimn Sovjetik, dhe i dha botën, Klintoni , jo vetëm që e ri-vendosi paradigmën e vjetër, por filloi ta fuqizojë atë. Mendoj se kemi një zakon shumë pasiv për të larguar komunizimn dhe socializmin dhe kjo është një e keqe. Shpresoj se ambasadori i SHBA në Shqipëri , i cili është një njeri i zgjuar dhe i plotësuar me dokumentacionin e duhur, do të vijë me sitetemin e ri dhe ka për t’u përpjekur për vlerat e demokracisë. Unë pranoj statusin që Amerika – po merr tani dhe shpresoj që George W. Bush, presidenti i ynë i ri, do të shikojë më seroizisht vlerat e demokracisë në përfshirjen e qeverisë shqiptare. Shpresoj se ai do të vendos në qëndër të vëmëndjes sestemin e koalicionit socialist. Besoj se Shqipëria, është vendi ku ne mund të fillojmë një ri-afërim, një zhvillim të demokracisë së republikave në të gjith botën

Shqipëria është një diktatorship i mbuluar
BEQIR SINA: A ka ndryshime qëndrimesh në mes kongresmenve, kur është fjala për çështjet që kanë të bëjnë me Shqipërinë?
JAJMES TRAFIKANT JR :Po. Ka qëndrime të ndryshme. kush e di ? Mbase ata kanë të drejt, mbase janë gabim. Por, unë i urrej komunsitët. Kjo është sëmundje, një sëmundje që jep pushtetin disa individëve që kanë në dorë ushqimin, ndërkohë që mesatarja qytetare është në mëshirë të fatit. Unë besoj se populli shqiptar përsëri mund të marrë vendin e tij nga duart e komunistve. Shqipëria është diktatorship i mbuluar. Kjo është evidencuar nga faktet që jamë duke i vendosur në arshivën e Kongresit. Unë kamë mbledhur mjaft fakte se në zgjedhjet e Tetorit të vitit 2000 votat ishin të manipuluara. Por, unë kam një porosi për shqiptarët që jetojnë në Amerikë. Shqiptarët në Amerikë, kur vjen puna te qeveria e SHBA-ve, duhet të jenë në një zë të përbashkët. Unë për shëmbull do të hartoj dhe do të parqes një projekt në Konges për të siguruar para për infrasturukturën në Tiranë. Por unë nuk do ta bëj një gjë të tillë, nëse koalicioni demokratik nuk është i sukseshëm. Sigurisht, unë nuk do t’i dhuroj rregjimit komunist fonde nga qeveria Amerikane.
BEQIR SINA: Zoti Trafikant nuk mora një përgjigje të drejpërdrejt se si e shpjegoni ju faktin, që administrata e mëparshme i dha kaq kredibilitet Tiranës?
JAJMES TRAFIKANT JR : Unë mendoj që Aemrika është duke shkuar me demokratët më shumë drejt socializmit. Dhe sinqerisht, unë mendoj se shteti ynë është në rrezik, sepse burokratët e adminsitartës së mesëme e drejtojnë Amerikën. Kështu Aemrika ka probleme më të mëdha dhe ajo është në rrezik. Shumë njerëz po përdoren për të arritur synimet e socializmit dhe ata nuk e dinë këtë. Në lidhje me këtë, unë dotë doja të kthehesha përsëri tek Shqipëria dhe te përpjeket që po bëhen për të ndikuar në superfuqinë e vetme Shtet e Bashkura të Amerikës. Ka shumë shqiptar, që nuk e dinë që po përdoren nga komunstët, të cilët po punojnë edhe kundrë Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane, dhe kjo gjë në fakt nuk duhet të ndodhë. Duhet të ketë vetëm një zë në Washington. Zëri e respektuar në Washington është DioGuardi, ish kongrsmeni republikane Nju Jork-ut, dhe Presidenti i Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane. ai mundte të shkojë në në
zyrat më të fuqishme të Washigntonit dhe në se shqiptarët nuk vihen nën kët rrugë, do të humbasin për-pjekjet në emër të kauzës kombëtare shqiptare. Unë për shëmbull nuk kam shumë shqiptar në qarkun tim, por kamë shumë dreqër serb, Por, megjithatë , unë mendoj se drejtësia është në anën e shqiptarve Etnik anembanë botës dhe këtë unë e mbështes për arsye të drejtësisë. Unë pa dyshim, humbas vota për këtë çështje, Antarët e tjerë të kongresit ndoshta nuk do ta bënin këtë. Politikanët nuk pëlqejnë të humbasin vota.
BEQIR SINA: A besoni se vetëm një shqipëri Demokratike mund të sigurojë të ardhmene Kosovës?
JAJMES TRAFIKANT JR :Unë e ofrova legjislacionin orgjinal në lidhje me këtë dhe këshillën e DioGuardit dhe Këshilltares për Çështjet Ballkanike Shierly Cloyes-DioGuardi, për një Kosovë të Pavarur. Unë me ligën Shqiptaro – Ameriakne besojmë se nuk do të ketë paqe pa pavaarsinë e Kosovës duhet t’i sigurojn pakicat serbe me të drejta e tyre dhe të respektojnë ato. Atje duhet të ndërtohet siguria në kushtetutën e përkohshme për të ruajtur të drejtën e të gjith qytetarve.

FLET, “NDERI I KOMBIT”- HARRY BAJRAKTARI

by

*KA ARDHUR KOHA QË SHQIPËRIA DHE KOSOVA T’ IA KTHEJNË MUNDIN DHE SAKRIFICËN KOMUNITETIT TONË
* Presidenti i Shqipërisë Bujar Nishani, gjatë qëndrimit të tij në Nju Jork, nderoi javën e fundit të muajit shtator në një darkë me Vatrën dhe lokalin e njohur Russian Tea Room në Nju Jork, me medalje dhe urdhra Federatën PanShqiptare VATRA, një organizatë KKSHA dhe 8 personalitete të dalluara të diasporës shqiptare në Amerikë/
Intervistoi Beqir SINA/
Në këto ceremoni të organizuar nga Misioni i Shqipërisë pranë Kombeve të Bashkuara, zoti Nishani falenderoi dhe vlerësoi lart kontributin e shqiptarëve të Amerikës, në dobi të çështjes kombëtare si dhe nderoi me këtë rast figurat e shquara të komunitetit shqiptaro-amerikan dhe sidomos disa personalitete të dalluara në diasporë, për kontributin e tyre në çështjen kombëtare.
Presidenti i Shqipërisë Bujar Nishani me këtë rast u shprehu mirënjohjen shqiptaro-amerikanëve për ndihmesën e tyre në krijimin dhe mbrojtjen e shtetit shqiptar, pavarësinë e Shqipërisë dhe Kosovës, për lirinë dhe demokracinë, mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi, Luginën e Preshevës dhe Maqedoni dhe në afrimin më të madh mes shqiptarëve dhe popullit amerikan.
Ndërkohë, gjatë qëndrimit në New York, presidenti i Shqipërisë z. Bujar Nishani, dekoroi me urdhërin ” Nderi i Kombit” për kontributin e tij të jashtëzakonshëm në avancimin e çështjes shqiptare në Washington, veprimtarin e njohur në komunitet zotin Harry Bajraktari. Titull me të cilin u dekoruan edhe Anthony Athanas (post mortum), Nikolla Pano, Richard Lukaj, Jim Xhema, Agim Karaxhozi dhe Dr. Gjon Buçaj. Kurse, Federatën Panshqiptare “Vatra” Presidenti Nishani i nderoi me me titullin ” Urdhëri i Flamurit”, ndërsa Këshillin Shqiptaro-Amerikan me urdhërin “Gjergj Kastrioti”.
Zoti Bajraktari :A keni pritur një nderim kaq të lartë?
H.Bajraktari: Për 100 vjet Komunitetit Shqiptaro-Amerikan ka qenë dinamik, i gjallë dhe angazhues në jetën amerikane dhe në çështjen kombëtare. I gjallë dhe dinamik ky komunitet është edhe sot. Falë këtij angazhimi mund të them se Komuniteti ynë në SHBA është më i organizuar, më i shkolluar brenda jetës amerikane sesa komunitet e tjetra që jetojnë e veprojnë në këtë hapësirë. Ndihma e këtij komunitetiti nuk ka munguar në asnjë periudhë dhe në asnjë rast të vetëm për mbrojtjen e shqiptarëve në Ballkan. Historia është më e vjetër se një shekull, po aq edhe ndihma e afruar nga ne. Në këtë kontekst po përmendi Konicën, Nolin dhe mikun tim personal Anthony Athanas, i cili, njëherësh, ka qenë edhe mentor i imi si për biznes, ashtu edhe për aktivitetin tim politik. Ne, më të rinjët, kemi trashëguar nga ata më të vjetrit dhe ky zinxhir i aktivitetit tonë kombëtar nuk është shkëputur kurrë.
Të gjithë ne, edhe shokët e mi, për çështjen kombëtare ishim bashkë. Unë jam njëri nga themeluesit e Këshillit Shqiptaro- Amerikan( NAAC). Kam pasur disa pozita në këtë këshill dhe veproj palodhshëm edhe sot brenda tij. Këtu nuk pretendoj të flas për punën dhe aktivitetin tim për 25 vjet të shkuara. Për këtë flasin faktet dhe do të flasë më vonë historia.
E imja është të punoj dhe të kontribuoj për çështjen e atdheut. Kjo është e rëndësishme për mua dhe familjen time. Tërë angazhimin im ka qenë i drejtuar për të bërë diferencën tek populli im në Ballkan.
Çfarë do të thotë për ju personalisht dhe familjen tuaj ” Nderi i Kombit”?
H. Bajraktari: Natyrisht, kam qenë shumë i emocionuar për këtë mirënjohje. Është një respekt për punën time që kam bërë bashkë me shokët e mi për Shqipërinë, Kosovën dhe viset tjera shqiptare në Ballkan. Këtë e konsideroj si motiv për të punuar në kontinuitet për çështjen kombëtare. Ky çmim që m’ u nda mua nga Presidenti i Shqipërisë z. Nishani është një nder i madh për mua dhe punën time, për familjen time dhe për të gjitha ata që kemi punuar së bashku për këtë çështje madhore.
Ju keni marrë shumë vlerësime, dekorata, mirënjohje dhe falënderime nga SHBA Kosova dhe Shqipëria. Cila nga to u ka gëzuar më shumë, përkatësisht cilën e konsideroni më të veçantë?
H. Bajraktari: S’ mund të them se njëra është mbi tjetrën, më e veçantë se tjetra, në fakt se cila e ka vlerën dhe rëndësinë e vet për kohën e veprimit dhe për punën time. Megjithkëtë, do të veçoja tri nga to: atë të Presidentit të SHBA George Bush në vitin 2006, të Presidentes së Kosovës Atifete Jahjaga në vitin 2012 dhe këtë që m’ u nda para pak ditësh nga Presidenti i Shqipërisë, Bujar Nishani. Të gjitha këto kanë qenë një gëzim për mua dhe një shtytje për të punuar edhe më shumë për Amerikën dhe atdheun tim.
Zoti Bajraktari Nëse do t’ u jipej rasti, kujt do t’ ia dedikoshi këtë mirënjohje?
H. Bajraktari: Popullit dhe shtetit amerikan për miqësinë 100 vjeçare, Shtëpisë së Bardhë, Senatit dhe Kongresit Amerikan që mbështetën sinqerisht shqiptarët në të gjitha periudhat historike, kur ne ishim të rrezikuar zeriozisht nga hegjemonia e fqinjve tanë në Ballkan.
A mund të përmendni edhe emra tjerë në komunitetin tonë?
H. Bajraktari: Komuniteti ynë, siç theksova më parë, qe një shekull punon për të mirën e atdheut, për Shqipërinë, Kosovën dhe trojet tjera etnike në Ballkan. Mendoj se ka ardhur koha që këta njerëz për punën dhe sakrificën e tyre, më herët dhe më vonë, nga Tirana, Prishtina dhe Shkupi, të nderohen. Të tillë ka pasur, ka dhe do të ketë edhe në të ardhshmen.
Ju keni shoqëruar shumë liderë e delegacione nga Kosova dhe Shqipëria në Washinkton: në Kongres, Senat dhe në Shtëpinë e Bardhë. Cili ishte lideri apo delegacioni i parë?
H. Bajraktari: Delegacionin e parë që unë e shoqërova në Shtëpinë e Bardhë , në hyrje të West Wing, ishte ai i Presidentit të Kosovës Dr. Ibrahim Rugova në vitin 1993, ku u prit nga Këshilltari për Siguri Kombëtare i presidentit Clinton, Samuel Richard Berger. Dr. Rugovën e shoqërove edhe kur u prit nga Sekretari i Shtetit Warren Cristopher në vitin 1996, që ishte pritja në nivelin më e lartë në Shtëpinë e Bardh deri në atë kohë. Një delegacion të Këshillt Kombëtar Shqiptaro- Amerikn, ku isha edhe unë, e priti Presidenti i SHBA Bill Clinton në vitin 1999 para fillimit të fushatës së bombardimeve në Serbi. Unë kam shoqëruar edhe delegacione të tjera shqiptare në Dhomën e Përfaqësuesve, në Senat dhe në Shtëpinë e Bardhë.
Sot dëgjon edhe shprehjen se ajo ç’ ka ndodhur me shqiptarët në Ballkan është mrrekulli. Sa keni qenë optimist në vitet e 90-ta për këtë që ka ndodhur?
H. Bajraktari: Nga natyra jam optimist, sepse këtë e mbështeti me punë. Mund të them se edhe në vitet e 90-ta kam qenë i tillë, gjithnjë optimist se në Kosovë dhe Shqipëri dhe në të gjitha trevat tjera shqiptare do të ndodhin ndryshime pozitive. Kur i vështron sot pas kaq vjetësh, mund të vish në një përfundim fatlum. Kanë ndodhur më shumë ndryshime pozitive sesa që kemi pritur. Këto ndryshime janë historike, sidomos për Kosovën, që fitoi pavarësinë.
Si i mendoni shqiptarët në të ardhshmen?
H. Bajraktari: Duke u nisur nga e sotmja, duke marrë para sysh rezultatet, mendoj se shqiptarët asnjëherë gjatë së kalurës nuk kanë qenë në pozitë më të volitshme. Kjo ecje drejt Evropiës garanton një të ardhshme shumë më stabile të shqiptarëve. S’ ka dyshim se Shqipëria, e cila ka nisur negociatat me Bashimin Evropian, do të jetë pjesë e saj, ndërkaq Kosova pjesë e NATO-s dhe gjithashtu e integruar në Evropë. Jam thellësisht i bindur se në të ardhshmën nuk do të ketë kufij mes tokave shqiptare. Në rretha tjera ndërkombëtare, ashtu siç po e shohim në ç’ drejtim po lëviz bota sot, Amerika dhe Evropa, do të pajtohen që nga dy shtete, të jetë një shtet shqiptar.
A mendoni se ka ardhur koha që shqiptarët e Amerikës të marrin mandat që kanë nga dy shtetet tona- Shqipëria dhe Kosova?
H. Bajraktari: Kur kam ardhur në Amerikë e kam gjetur një komunitet mjaft dinamik që luftonte kundër politikës së dhunshme të Jugosllavis ndaj shqiptarëve dhe politikës diktatoriale të Enver Hoxhës në Shqipëri. Atëherë ka qenë një situatë, nëse mund ta them, e status quos, gjërat nuk lëviznin ashtu si mendonim për shkak të Luftës së Ftoftë mes dy blloqeve, perëndimit dhe lindjes, por kumuniteti shqiptar në SHBA kurrë nuk është ndalur së vepruari për rrëzimin e regjimit të E. Hoxhës dhe lirinë e pavarësinë e Kosovës. Nëse do të llogaritej matematikisht i tërë kontributi i këtij komuniteti, jam i sigurt se Shqipëria dhe Kosova s’ do ta kenë lehtë të shpërblejnë këtë mund. Ndërkaq, sa i përket mandatit duhet të vlerësojnë ata vetë.

Ju jeni pjesë e diasporës të cilën regjimi i Enver Hoxhës e quante “Mërgata e Qyqeve”. Çfarë mendimi ken ju për figurat e tjera me të cilat keni bashkëpunuar për vite me radhë për rrëzimin e komunizmit, të drejtat politike e kombëtare të shqiptarëve nën Jugosllavi dhe çlirimin, lirinë dhe pavarësinë e Kosovës?
H. Bajraktari: Nuk ishim qyqe të mërgatës, por zë i fortë i atdheut, zë që i drejtonim diktatorit Hoxha nga vendet demokratike, nga Amerika dhe Evropa Perëndimore se ajo që po bënte ai ishte një mizori mbi shqiptarët që e mendonin një Shqipëri të lirë, demokratike e qytetare. Sintagma “Mërgata e Qyqve” ishte vetëm një prpogandë e tij e brendshme, siç kishte edhe shumë të tjera për Parinë Punës.
Zoti Bajraktari Së fundi a keni një falënderim për Presidentin e Republikës së Shqipërisë zotin Bujar Nishani!
H. Bajraktari: Po! Përzemërsisht, unë e përgëzoj me gjithë zemër kryetarin Nishani për punën e tij të jashtëzakonshme, që po bën për Shqipërinë. Presidenti Nishani ka një vlerësim të lartë edhe këtu në Amerikë.
Ne Foto: Nga e majta: Richard Lukaj, Nikolla Pano, Martin Shkreli, kongresmeni Engel, presidenti Nishani, Harry Bajraktari, Avni Mustafaj. Anthony Athanas-JR, Michael Granoff, CEO of Pomona Capital, dhe ambasadori Ferit Hoxha./

Bujar Asqeriu: Poezia e Lefter Çipës; një duel midis dhimbjes dhe dashurisë

by

*“Nëpër vargjet e Lefter Çipës”, një album me poezi brilante/
*Grupi i Pilurit dhe poezitë e Çipës, janë thesare të polifonisë shqiptare/
Nga Albert Z. ZHOLI/
Nëpër vargjet e Lefter Çipës, një album disi i veçantë i Mjeshtrit të Madh Bujar Asqeriu. Një album me poezinë më të bukur të poetit popullor të Bregut, ku janë përzgjedhur 21 poezi dhe janë kënduar pesë nga këngët më të bukura të grupit të Pilurit, poezitë e të cilit historikisht i ka bërë Lefter Çipa. Një album me kolona zanore me mërmërimë nga këngëtarët më të mirë të polifonisë si Nazif Çela me shokë. Përpos tyre dhe kolonë zanore me fyell dhe Cylë nga mjeshtri i madh popullor Vendim Kapaj, i cili ka disa çmime ndërkombëtare. Besoj se me këtë album, kam çuar në vend një premtim të dhënë dhe dëgjuesi, apo spektatori në promovim, do të njohë një poezi ndryshe, që merr vlerat e vërteta thekson Mjeshtri Asqeriu.
Si të lindi një CD me vargjet e Lefter Çipës?
Lefter Çipën dhe grupin e Pilurit, i kam dëgjuar dhe njohur qysh në adoleshencën time padiskutuar pastaj në rininë time, kur ata ishin në majat e interpretimit të këngës polifonike. Grupi i Pilurit dhe tekstet e Lefter Çipës mbeten unike për mua. I dëgjoja këto këngë dhe më hipte një dalldi e paparë, ku rreth meje krijohej një fushë magnetike e fuqishme nga gulçet dhe duhma e shpirtrave njerëzorë të grupit të Pilurit. Sigurisht, shoqëruar me tekstet brilante të Lefterit, ky grup dhe këto këngë krijuan tek unë një respekt, jo vetëm dashuri, por krijuan atë që brenda meje të lulëzonte një ide që një ditë të krijoja një CD me këto këngë dhe tekste brilante. Kjo dëshirë më shoqëroi deri sot që unë e realizova një dëshirë rinore dhe jam i lumtur që realizova albumin me poezinë e Lefter Çipës pasi i kisha dhënë atij një fjalë ashtu si dhe djemve të tij. Kjo dëshirë dhe fjalë e dhënë u realizua në saj të njeriut me zemër të madhe ish- mundësit kampion, njeriut filantrop z. Muhamet Malo. Pra, kjo ditë erdhi dhe unë sot ndihem i qetë shpirtërisht dhe dua që nëpërmjet këtij albumi ashtu si tek vetë unë këto vargje të përcjellin emocione, si vetë vargu dhe fabulat e tij interesante në këto poezi. Dua të theksoj se poezia e Lefterit ka një veçanti në tematikë, pasi ai në pjesën dërrmuese i këndon vendit, Shqipërisë, bukurive të saj, detit, maleve, fushave, pasurive të shumta, historisë së madhe, historisë që është treguar e padrejtë. Ai u këndon burrave dhe grave të kësaj toke që kanë sakrifikuar aq shumë për lirinë e vendit të tyre. Ai u ka kënduar njerëzve punëtorë të Bregut, djemve dhe vajzave të bukura, njerëzve me virtyte sa dhe koha. Gjithë poezia e Lefter Çipës është një duel midis dhimbjes dhe dashurisë. Ai, në këto poezi e sulmon dhimbjen me dashuri, me krenari, me fuqi shpirtërore të pakufishme dhe përcjell me vargjet e tij dashuri njerëzore, optimizëm, bukuri gjerësi njerëzore dhe dashurinë e pakufishme për lirinë.
Ju e keni dëgjuar,- siç thatë grupin e Pilurit dhe poezitë e Lefterit që në adoleshencë. Cilat nga këto këngë ju kanë ngelur në mendje?
Ato janë disa, por unë do të veçoj “Kënga e atdheut tim”, kënga e Naimit, por “Bejke e bardhë” për mua ngelet himn, për gjetjen, figuracionin, interpretimin. Mendoj se, këto këngë do të ngelen të ngulitura në memorien e popullit tonë, si kështjella të melodisë së përkryer, si vargje mbuluar me fije ari, pasi e kanë burimin në folklorin e paçmueshëm të popullit tonë. Grupi i Pilurit me këto këngë dhe tekste është dhe do të mbetet një ndër grupet më të spikatura të polifonisë së pashoqe shqiptare.
Kur e ke takuar për herë të parë Lefter Çipën?
Kam qenë shumë i ri kur e kam takuar. E kam takuar në Vlorën time, kur ai vinte për koncerte me grupin e Pilurit. Ai përpara teatrit me cigaren në buzë që nuk e ndante kurrë dukej në tension. Do të ishte viti 1975. Gjithmonë me kollare, që se heq kurrë (të ndryshme, ku mbizotëron e kuqja), me atë çantën nën sqetull që e ka si thesaret e Egjiptit (pasi aty mban krijimtarinë), e shihja dhe çuditesha me temperamentin e tij. Kur u prezantuam ai ishte ndryshe. I qetë, plot finesë. Biseda me të ishte plot dritë. Kështu ishte njohja ime me të. Ai kishte një vrull dhe dinamizëm që rrallë e gjen në përditshmëri tek njerëzit. Ishte befasues. Kishte një ekspresivitet, komunikim dhe plastik krejt të veçantë. Mua më ka mbetur në kujtesë disa takime në atë moshë, kur vinte në Vlorë. Me kalimin e viteve takimet tona ishin të vazhdueshme. U bënë të zakonshme, pro bisedat e tij, vargjet e tij në kohë të caktuara ishin dhe mbeten të jashtëzakonshme. Ti në bisedë me të mund të thuash një fjali apo një varg poetik pa dashur. Ai mbi këtë fjali apo varg mund të ndërtojë një poezi të tërë. Pra ai merr spunton, merr shkëndijën pastaj shpërthen dhe ndërton botën e tij, me saktësi, me përpikëri, sa të habit. Ai është nj gurrë, është si burimi i maleve të Bregut, që gurgullon pa reshtur, shpirti i tij është nj ndërtesë unike krijuese, emocionale, mençurore dhe krenare.
Në këtë album sa interpretime tuajat keni dhe si është ndërtuar ky album disi i veçantë?
Unë në këtë album kam interpretuar 21 poezi nga më të bukurat, më të zgjedhurat. Gjithë albumi zgjat një orë e 20 minuta. Në album kam futur rreth pesë këngë nga grupi i Pilurit. Këto i kam alternuar, pesë poezi një këngë deri në fund. Kjo, për t’i dhënë albumit një thyerje. Është shumë e rëndësishme të përmend këtu dhe në futjen e një kolone zanore midis poezive kam futur melodi me fyell, ku interpreton mjeshtri i fyellit dhe i Culës z.Vendim Kapaj nga Vlora. Ai ka marrë pjesë në shumë Festivale ndërkombëtare, ku ka marrë me dhjetëra çmime. Por kam futur njëkohësisht dhe zëra magjistarësh si Nazif Çelë si dhe Hyson dhe Mehmetin nga Gjirokastra, të cilët bëjnë një mërmërimë një kolanë tjetër zanore që i shkon për shtat kësaj poezie të veçantë.
Gjithë kolona zanore përbëhet nga?
Melodia me fyell, kolona zanore me mërmërimë, ku janë gjithsej katër artistë popullor si dhe grupi i Pilurit. Gjithë puna është ndërtuar në grup, ku këngët e Pilurit i japin temp tjetër kur poezia e interpretuar arrin kulmet e fjalëve drithëruese.
Ky album është punuar në mënyrë regjisoriale?
Sigurisht. Regjia është pjesë e pazëvendësueshme e çdo pune artistike serioze. Edhe interpretimi poetik, pavarësisht se, duket i lehtë është rol, është interpretim artistik. Regjisori ka vendin dhe punën e tij. Ai nuk të lë të kalosh sensin e masës kur ti je në kulmin e interpretimit dhe mendon se ke arritur gjithçka. Emocioni disa herë të mbërthen saqë mendon se çdo gjë ecën ën vaj kur na fakt mund të kalohet sens i masës. Në këtë album unë regjisor kam pasur mikun tim Naun Shundi, i cili ka dhënë ndihmesën e tij shumë të mirë në momente të caktuara.
Çfarë përbën në krijimtarinë tuaj ky album?
Unë mendoj se kemi të bëjmë me një produkt artistik bio, sepse e tillë është poezia e Lefter Çipës dhe kështu është ndërtuar gjithë konstruksioni i këtij albumi. Një album që ndoshta nuk është praktikuar, por që nxjerr në dritë disa thesare që jo gjithmonë marrin vlerat e duhura. Koha këto thesare ndoshta i ka lënë në pluhurin e harresës dhe na takon neve artistëve t’i vendosim në Panteonin e lavdisë me atë shkëlqim që kanë.

BISEDË ME GAZETARIN E DY KOHËVE

by

Pervec gazetarise, Fiqiri SHAHINLLARI është autor i librave: “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
Nga Raimonda MOISIU/
Ka lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945.Eshtë një fshat i spikatur për traditat atdhetare, intelektuale e patriotike, bashkëfshatar i avokatit e shkrimtari Kristo Floqi . Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e
Korçës. Në ato vite, aktivizohet në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, gazetari dhe publicisti Fiqri Shahinllari vazhdon studimet dhe diplomohet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor). Njëkohësisht, në atë kohë, krahas saj ndiqte degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i mbaroi në vitin 1968. Në vjeshtën e atij viti emërohet redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi” përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”. Me pas transferohet në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit Gjatë viteve të punës në shtyp, ka lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe publicistikës. Ka qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë. Aktualisht, është anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists) Që nga viti 2003, jeton familjarisht në Vashington DC, pranë fëmijëve. Ka botuar libra publicistikë, artikuj të shumtë në shypin e kohës.Eshtë autor i “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
-Z.Shahillnari,para së gjithash, ju falënderoj shumë për kohën tuaj të vlefshme që ia kushtoni intervistës . E, pra, pyetja e parë, që unëdëshiroj t’u bëj, është: Jeni publicist dhe intelektual. Çfarë përgjegjësie ndjeni ju, në një vend si Shqipëria?
-Oh, qe me pyetjen e parë e nise me “përgjegjësi”… Si të të them?Kam qenë gazetar edhe në sistemin diktatorial edhe në demokraci. Jam përpjekur të bëja detyrën në mënyrën më të mirë të mundshme. Brenda kornizes, që lejonte koha, synoja të prekja “telat e zemrës” te lexuesit e gazetës “Bashkimi”, ku unë punoja. Tani, kur kam marrë rrugën e pleqërisë, përgjegjësia ime si gazetar evidentohet lehtë: Mund të shkruaja më shumë kritika, fejtone, vëzhgime etj, edhe pse kudo te rrethonte ndrydhja e autocensura. Unë e dija se, ashtu si relievi, edhe shoqëria shqiptare është shumë e larmishme.Ka njerëz, që kanë etje për të vërtetën, por ka edhe “roje”, që këtë të vërtetë nuk e lenë të dalë jashtë.
Koha dhe sistemi nuk kthehen prapa, por ama me mendje mund të hysh brenda dhe të gjykosh punën tënde, atë që ke bërë dhe atë që duhej të bëje. Natyrisht, me shkrime gazete nuk mund ta rrëzoje sistemin, por në një formë ose tjetrën mund të sinjlizonje lart udhëheqjen, duke u treguar se, fjala vjen, si mund ta realizonin normën kooperativistët dhe punëtorët e tjerë të bujqësisë, të cilët e bënin tokën qilizëm me bel dhe hanin bukë me sherbet(ujë me sheqer, të përzjerë me narden). Si mund t’u tufëzoheshin delet lumjanëve, kur këto bagëti të imta ata i kishin “fabrika” qumështi e leshi dhe, bile, ata këto bagëti i vlerësonin edhe si “doktorë”?
Si intelektual, përgjegjësia ime vetjake bëhet “pronë” e përbashkët e të gjithë intelektualëve tejërë shqiptarë, të cilët nuk u lodhën kurrë së menduari e punuari për lartësimin e ndërtesës së ëndërruar.Por ajo, tashmë, është rrëzuar tërësisht, duke sjellë njëkohësisht zhgënjime të mëdha.Pra, si intelektual jam edhe unë “bashkëfajtor dhe bashkëvuajtës”.
– Mund të na tregoni diçka rreth vetes suaj, arsimimit, për interesat dhe përvojat e punës, në të kaluarën?
-Kam lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945. Shkollën fillore e kreva në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e Korçës. Në ato vite, jam aktivizuar në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, i vazhdova studimet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor), për katër vjet e gjysëm. Njëkohësisht, në atë kohë, ndiqja pasditeve, në dy vjet radhazi, degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i kreva në vitin 1968.Në vjeshtën e atij viti u emërova redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi”.Aty isha i ngarkuar me çështjet e fshatit e të bujqësisë dhe bëja pjesë në kolegjiumin e redaksisë.
Në këtë gazetë e vazhdova punën deri në vitin 1985, kur më caktuan përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”.Pas dhjetë vjetësh, pra kur në Shqipëri përjetonim proceset demokratike, më transferuan në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit.Me nismën time, ai dikaster botoi “Buletinin Informativ” për shoqatat e përdorimit të ujit.
Gjatë viteve të punës në shtyp, kam lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe të publicistikës.Po kështu, kam qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë.Aktualisht, jam anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists).
Që nga viti 2003, jetoj familjarisht në Vashington DC, ku janë me punë dhe djali e vajza jonë.
– Nga jetëshkrimi tuaj kuptojmë se kini botuar disa libra. Ç’mund të na thoni përkitazi me tematikën dhe ngjarjet e figurat, që jupërshkruani, për të publikuar punën dhe veprën e tyre?
-Siç thashë, e gjithë veprimtaria ime është gazetaria. Libra let5rare kam shkruar pak. Ca të botuara, ca të pa botuara. Në vitin 1970 përgatita një vëllim me tregime, me titullin: “Tregimet e Rinisë”. Atë vëllim nuk e çova për botim.Nuk isha i bindur, nëse kisha “qullosur” gjë. Atë vëllim e kam të shkruar me makinë shkrimi” Oliveti”,por kam “frikë” t’i hedh ndonjë sy. E di që e kam shkruar “me zë të ulët”. Them me vete: “Sikur të kenë sy ato fletë të zverdhura nga koha, me siguri, do të shikonin fytyrën time të bërë lulëkuq nga turpi. Kam frikë se do t’i marr tregimet e do t’i hedh në kosh. Pra, le të “flenë” në paqe, atje ku janë, në sirtar!
Shumë kohë më vonë, në vitin 2002 përgatita studimin me titull: “Brenga dhe Shpresa”, ku, siç duket edhe nga titulli, përshkruhet brenga e fshatarësisë, nga që u prishën kooperativat dhe ndermarrjet bujqësore, pas vitit 1990 dhe, gjithashtu, shpresa që u lindi atyre për ndërtimin e kapitalizmit në fshat.
Edhe ky studim ndodhet ne sirtar, për mungesë fondesh për botimin e tij. Nga viti 2005 deri në vitin 2013, kam botuar disa libra: njëri me titullin : “Jeta ime, disa kujtime”, tjetri ”Lis ne shkëmb” deri tek d i fundit “Dhembi””. Tematika e “Lisit…”është malli për vendlindjen.Atje përshkruhen, veç të tjerave, figura të spikatura e atdhetare, si Rushan Beu, i cili ishte mik shtëpie i Qemal Ataturkut, avokati e shkrimtari Kristo Floqi e vëllai i tij Thanas Floqi, ish-firmëtari i aktit historik të Shpalljes së Pavarësisë më vitin 1912, në Vlorë.
“Kushtrimi i gjakut”, në një farë mënyre, mbështet idenë e Xhek Londonit, i cili shkruan se kushtrimi i gjakut është kushtrimi më i fortë.Në qendër të librit është një fis i tërë, ai i Iljazëve, në fshatin Boshanj të Kolonjës, fis patriotësh e të fisshëm, me njerëz krenarë, por edhe fis hallemadh. Një pjesëtar i tij, Muharremi u anatemua dhe u burgos dy herë në sistemin komunist. Pjesa e dytë e këtij libri ka edhe shkrime gazetareske, po edhe nje tregim, që së bashku lidhen organikisht me titullin e librit.Te mos zgjatem per librat e tjere se merzisim lexuesit.
– Ju lutem, na tregoni diçka më tepër për punën e botimet tuaja . Si arritët të përuroni dy libra brenda vitit 2010?
Jo, e kini gabim.Në shtator të vitit 2010 kam botuar vetëm librin “Kushtrimi I gjakut”, i cili, si ide, lindi befasisht.Në fillim të korrikut 2010, më takoi një i njohuri im dhe më propozoi që të shkruaja një monografi letrare për fisin dhe familjen e tij e sidomos për të atin, Muharremin. Ku më rrihte mua mendja dhe ku e kishte hallin ky, Tekiu. “Hane Shan, hane Bagdat!”-thashë me vete.Sepse unë isha përgatitur të botoja një vëllim me tregime, që i kisha shkruar në Amerikë.Më duhej të hidhja në letër edhe nja dy-tre tregime, që më lëviznin nëpër kthinat e kujtesës sime dhe pastaj, me të parë, me të bërë, mund të gjeja ndonjë sponsor. Fitoi propozimi i mikut tim. Ti e di, Monda, se e provon vetë “histerinë” e krijimit letrar.Kur të kap “amoku” krijues, s’di ku të futesh. O i hedh në letër ato, që të lëvrijnë në tru, o rashë e vdiqa, ndryshe të prishet rehati e s’të kapë as gjumi. Në krye të tre muajve, u shkrua monografia që ze më shumë se gjysmën e librit, prej dyqind e ca faqesh.Kusuri u plotësua me disa shkrime të tjerë, që lidhen, siç e thashë, organikisht me shkrimin kryesor.
Vëllimi me tregime po preiste sponsorin. Po preste edhe titullin përfundimtar I cili me vone u quajt: ” Seriozitet me buzeqeshje” me te cilin lexuesi i interesuar eshte njohor tashme.
-Le të kthehemi pas në kohë: Si nisët të publikoni në shyp? Cili ka qenë shkrimi i parë në fushën tuaj të gazetarisë?Po më pas, sie vazhduat këtë udhë të bukur?
-Shkrimi im i parë u botua në gazetën “Pionieri”, kur edhe vetë isha pionier në shtatëvjecare. Titulli nuk më kujtohet, por bënte fjalë për vështirësitë e udhëtimit të nxënësve nga një fshat në tjetrin, në dimër e verë, kur nëpër korije ulërinin ujqërit.Më pas, fillova të shkruaja ndonjë shkrim në “Zërin e Rinisë” dhe ende më pas “Bashkimi”, kur isha student dhe ku, me në fund, pas studimeve të larta, u emërova redaktor në këtë gazetë.
-Kur e kuptuat se publicistika ishte pasioni juaj? Vetëm se pëlqenit të shkruani?Cilat kanë qenë revistat më të pëlqyerat për tëbashkëpunuar dhe pse?
-As që bëhej fjalë të kuptoja unë në moshën e adoleshencës, kur shkrova një poezi, kushtuar fshatit tim te lindjes, të pikasja brenda vetes se pasioni im kishte qenë publicistika. Ajo poezi humbi në kutitnë e postës. Humbi edhe kujtesa ime për vargjet e saj! Hë, po, tani mund të them se, që atëherë, paska lindur pasioni im për të shkruar.Ky pasion ushqehej, doemos, nga leximi. Vitet e fëmijërisë përcaktojnë jetën e mëvonëshme.
-Cili është libri i pare, që ke lexuar?
-”Udhëtimet e Guliverit”.E lexoja nën dritën e zbehtë të llampës me vajguri në fshat,me padurim ngulmues. Më merrte me zor ime më e më çonte në shtart për të fjetur.
-Po filmi i pare, cili ka qënë?
-Para se të flas për filmin e pare që kam parë, më lejo ta çoj më tej etjen për lexim. Si në vegjëli, ashtu edhe në rini, leximi më ka sjellë kënaqësi me konture vuajtjeje. Leximi nën dritën e llampës me vajguri, nga padurimi për ta përfunduar librin që ty të pëlqen, ngjet si dy pika uji, me padurimin për ta lexuar sa më shpejt një liber që të rrëmben, edhe pse e lexon nën dritat elektrike ose nën llampat me neon. Po të jap një fakt, që sapo m’u kujtua: Kur isha student, po lexoja “Konti i Monte Kristos”. Sapo kisha përfunduar vëllimin e parë, e fillova të dytin. Në konvikt krevatet i kishim tip marinari. Ushqimin e hanim me lata, që ishte një bllok i vogël me fletë e çdo fletë shënonte: Mëngjes, Drekë, Darkë. Një mëngjes ia dhashë latën një shokut tim dhe iu luta që të ma sillte racionin në dhome, “sepse isha mjaft i sëmurë”. Shoku im e besoi gënjeshtën dhe bëri siç i thashë unë. Kuptohet që edhe në leksion nuk shkova atë ditë. Kështu bëra edhe për drekën edhe për darkën.Rreth orës 10 të mbrëmjes e përfundova leximin e vëllimit të dytë të veprës.Kur më vunë re shokët me sytë pufka e të kuq dhe kur më panë që më merreshin këmbët, kur shkova në tualet, ata u shqetësuan shumë. Kujtuan, të shkretët, se unë vërtet isha i sëmurë…
Ju pyetët nëse e mbaj mend filmin e parë. Po e mbaj mend. Është si dashuria e parë. Ka qenë filmi: “Beu dhe Argati”, një film sovjetik, që u shfaq me kinema ambulante. Ekrani ishte një copë beze e bardhë, varur në një nga faqet e jashtme të murit të shkollës dhe “karriket” ishin tufat e kashtës, shtruar në sheshin e fshatit. U magjepsa me magjinë e kinemasë!
Për të vazhduar përgjigjet e pyetjes, po u them se revistat, që më pëlqenin atëherë ishin:”Ylli”, “Hosteni” dhe “Nëndori”. Dy të parat ishin të ilustruara, kurse “Nëndori” më tërhiqte, sepse atje gjeja tregime e novela nga shkrimtarët tanë, por edhe klasikët e letërsisë botërore.Në këto revista gjeja letërsi të mirëfilltë. Me “Yllin” dhe “Hostenin” kam bashkëpunuar, duke shkruar shkrime, kurse në “Nëndori”, jo. Shkrimet e mija në këto revista ma plotësonin ndonjë boshllëk shpirtëror, që ndieja në gazetën” Bashkimi”, pasi kjo e fundit nuk ishte gazetë latrare. Ajo “kërkonte” nga unë shkrime të shpeshta për të pasqyruar punën, që bëhej në fshat dhe me “boshtin ideologjik” brenda.
– Si publicist dhe gazetar, a keni ndjerë ndonjëherë shqetësime, ankth apo pasiguri?
-Të jesh gazetar, do të thotë t’i provosh të trija ndiesitë. Edhe shqetësimin edhe ankthin edhe pasigurinë.Dhe kjo, sidomos, në diktaturë, por edhe në demokraci.Më lejoni ta ilustroj këtë pohim edhe me ndonjë fakt konkret nga përvoja ime.Shkruhej apo redaktohej shkrimi.Të nesërmen dilte gazeta. Ti rrije tërë sy e veshë: ç’ do të thonë ata lart, në Komitetin Qendror të Partisë? Në një rast, mua më doli “bardho”, në tjetrin rast “zezo”. Në shkrimin me titull: “Dinë të marrin evidenca, por nuk dinë të merren me ato”, kritikoja Komitetin Ekzekutiv të Vlorës. U botua në faqen e parë, në vend të kryeartikullit. Përveç qejfmbetjes së drejtuesve të Vlorës, nuk më thanë gjë “ata lart”. Pas dy muajsh, shkrimi u vlerësua me çmim nga një konkurs gazetarie. Shkrimi tjetër, me titull: “Shkakun, jo pasojën” ishte bërë objekt diskutimi në drejtorinë e shtypit të Komitetit Qendror. Nuk u morën masa ndaj meje, por më thanë që, herë tjetër, të isha më i kujdesshëm!
Në kohën, kur drejtoja revistën “Bujqësia Shqiptare”, udhëzova piktorin që në kopërtinën e parë të vendosej fotoja e një fermeri, duke korruar jonxhë me kosë, në tokën e vet. Ndërsa sipër, në cep të kësaj kopertine, duhej të vendosej fotoja e nje traktori me rrota “John Deere”, të cilët, siç isha informuar, do të vinin së shpejti, dhuratë nga SHBA. Doli revista. Dikush nga drejtuesit e Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit kishte thënë: “Fiqiriu duhet të ketë kujdes. Nuk duhet ta nxijë realitetin demokratik!”
Sa e degjova këtë sinjalizim, të këtij “ideatori demokratik”, nuk më mbante vendi. Pa e zgjatur, për dhjetë minuta, arrita në Ministri. I thashë zyrtarit të lartë se çdo punë ka të zotin e vet dhe vazhdova: ”Paraqitja grafike e kopertinës flet qartë: sot me kosë, nesër me mekanikë. Dhe, kjo e nesërme, ja tek është në horizont, po lind në krye të faqes”.
“Nuk e kam thënë me atë qëllim. Të kanë informuar gabim!”,- u mundua të shfajsohej zyrtari dhe, në çast, porositi dy kafe…

-Kush u ka mbështetur shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme studimore, shkencore ,publicistike dhe letrare?

-Miqtë e mij. Në fillim, drejtori i shkollës në Kamenicë, Xhuvi Pelteku më nxiti të hartoja një kumtesë për natyralistët e rinj, lidhur me krijimin e kopshtit botanik të shkollës.Ajo kumtesë më solli në Tiranë, në maj të vitit 1959, si përfaqësues i shkollës sonë, në takimin me natyralistët e rinj të Shqipërisë.Ato ditë, kemi mbjellë edhe drurë pyjorë në kodrat e Liqenit Artificial të Tiranës.Po në Kamenicë, Franklin Xega më nxiste të lexoja letërsi. Në shkollën e mesme, Kristaq George, mësuesi i letërsisë dhe, më vonë, pedagoget e mi në gazetari: Fiqiri Vogli, Dritëro Agolli, Marash Hajati, Vangjush Gambeta e Vangjush Zallëmi, Zihni Reso etj. Në fillim, në gazetë më ka mbështetur shumë Kozma Skarco, Fiqiri Vogli, Napoleon Roshi, Milto Ferro etj.
-Cilët shokë e shoqe ke patur në shkollën e gazetarisë?
-Xhevahir Spahiun, Spiro Deden, Kozeta Mamaqin, Faik Ballancën, Gaqo Bushakën, Astrit Karadakun e plot të tjerë.
-Takoheni shpesh?
-Shpesh jo, por me raste takohemi e çmallemi. Tani jemi bërë pothuaj të gjithë gjyshër.Meqë erdhi fjala, dua të veçoj një takim të rastësishëm me Kozeta Mamaqin.I kujtova asaj se, kur lindi djalin e parë, unë i shkova për ta uruar në Durrës, në redaksinë e gazetës lokale “Adriatiku”, ku ajo punonte.
– Si një intelektual dhe publicist, çfarë përgjegjësie ndjeni ju ndaj mërgimit të inteligjencis shqiptare?
-Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje paksa të zorshme, un dua të sjell në vëmendjen tuaj një bisedë, që kam bërë para disa ditëve. Isha unë dhe dy miqtë e mij: Inxhinieri hidroteknik Avni Dervishi, aktualisht kryetar i Entit Rregullator të Ujit dhe inxhinieri i pyjeve Haki Kola, që punon në Prishtinë, në një projekt të SNV-së. Fjala nxori fjalën dhe si përfundim të asaj bisede, në përgjigje te pyetjes që më bëtë, po u them se, në këtë rast, nuk është fjala për përgjegjësinë, që duhet të mbajnë intelktualët dhe publicistët shqipëtarë, lidhur me mërgimin e inteligjecës shqiptare ose, e thënë ndryshe, me rrjedhjen e trurit.Shumë, shumë mund të them se ndiej keqardhje.Thuhet se, nëse Francës i ikin njëmijë njerëzit më të mënçur, ajo nuk mund të quhet Francë.Edhe pse kjo shprehje ka domethënjen e vet për Francën, ne në Shqipëri duhet të jemi optimistë dhe unë jam një nga ata, që e shikoj “gotën” gjysëm plot edhe në këtë drejtim. Se, në fund të fundit, intelektualët shqipëtarë janë përballë një sfide,që duhet ta kapërxejnë. Shkaku duhet kërkuar te gjendja e veshtirë ekonomike e vendit, e trashëguar nga rregjimet e mëparshme. Sepse, me barkun bosh, nuk mund të punojë truri i intelektualit.Se shqipëtarët kanë një inteligjencë të mrekullueshme që, kur u jepet rasti, qoftë edhe jashtë Atdheut, kanë treguar prova, që krijojnë surpriza.Ata e dinë se Amerika, Anglia, Italia, Greqia e tjerë, nuk është se janë vende më të mira, por janë thjeshtë vende të ndryshme, nga i yni.Shqipëria sot ka kushte të vështira ekonomike, por nga ana kulturore dhe historike ajo është një nga më të pasurat në Europe. Vërtet kanë ikur intelektualë, por edhe janë kthyer e do te kthehen. Gjithashtu, po pergatitet dhe një brez i ri intelektualesh, nëpër universitet tona.
Sa për përgjegjësinë, që më pyete në fillim, po ju kujtoj se ajo, sikundër edhe faji, bëhet qyrk dhe nuk e vesh njeri! Nuk e veshin as ata, që duhet ta veshin, as klasa politike, në veçanti.Ti, si person, mund të kesh përgjegjësi vetëm për votën, që hedh në kutinë e votimit.
– Jeni nga Korca, Floqi, me tradita intelektuale dhe patriotike jetuat në Tiranë e tani ne USA. Çfarë nënkupton vendlindja për ju?
-Vendlindja nënkupton gjithëçka. Malli për vendlindjen, dashuria për të shumëfishohet dhe sidomos, kur je larg saj.Ismail Kadare ka një poezi, ku përafërsisht thotë, se ai që ka zbuluar shpejtësinë reaktive, me siguri, ka qenë larg atdheut. Faik Konica ka vërejtur se “Duhet te jesh jashtë atdheut, larg tij, për të kuptuar se ç’bukuri të ëmbël ka për veshët fjala “Shqipëri”” . Ishte pikërisht vendlindja, që më detyroi të shkruaja librin “Lis në shkëmb”. Ideja fillestare lindi një ditë, kur unë, duke qendruar buzë lumit “Potomak” në Vashington DC e po shikoja ketrat, që lëvrinin nëpër drurët dekorativë, befas më fluturoi mendja në vendlindjen Floq, në Korçë, Tiranë e në të gjithë Shqipërinë, të cilën e kam bredhur pëllëmbë për pëllëmbë. Ndjeva mall të pashoq. Çudi, sa emocione ndjeva! Ku ta kenë, vallë, “selinë” këto emocione?Në zemër?Në stomak?Përjetova një “deja vu” të jashtëzakonshme.Më duket se ndjenja e malli për vendlidjen nuk është thjesht ndjenjë e kaq. Me sa duket, ajo ka të bëjë edhe me genet, me gjakun, me biologjinë, madje edhe me fiziologjinë.
– A urren gazetari e shkrimtari Shahinllari? Po, a jeni zhgënjyer ndonjëherë?
-Nuk urrej asnjeri. Inatosem, zemërohem se prej gjaku jemi, të shkretën dhe në gjak kemi genin kapricioz ballkanas, i cili edhe me një fshikullimë fare të lehtë, kërcen pupthi përpjetë.Por shpejt më bie shkuma e zemërimit. Përvoja shekullore e njerëzimit ka treguar se tjetrit, përballë teje që ta bën borxh, “me të mirë, ia ha kokën; me të keq, i ha m…!”
Sa për zhgenjimet, ehuuu..! Sa herë, por nuk qederosem shumë. Kështu është bota, me dritëhije.Miq të vërtetë janë ata, që vijnë, kur të tjerët ikin.
– Çfarë është dashuria për ju? Kur e ndien një burrë se ai është i dashuruar?
-Dashuria është pjesë e dlirësisë së saj. Dashuria edhe fajin e ka të çiltër.Ajo i kupton gjërat, para se të fliten me fjalë. Të duket, se shpirti është një frymë-marrje e trupit. Dashuria është një “fantazmë” e këndshme dhe e padukshme, sepse e kemi brenda vetes. Por, dashuria, mendoj, është një koncept më i gjerë, se sa ndjenja e marrëdhënia midis një çifti. Ka edhe një dashuri tjetër, që s’ka të krahasuar.Është ajo e prindërve për fëmijët, e gjyshërve për nipkat e mbeskat.A mund të më tregosh, e dashur Monda, nëse vërtet ka shkruar mjeshtri i madh, Viktor Hygo, diçka për gjyshërit?Nëse po, si dhe ku ta gjej?
– Ç ’kuptojmë me shprehjet “ vetëgjymtim” dhe “vetëvrasje intelektuale”?
-Kjo është pyetje psikologjike, që kërkon përceptim të tillë. Mund të vetëvritesh ose vetëgjymtohesh intelektualisht, kur je servil ndaj eprorit, kur bëhesh “shoku Zylo”, kur i nënshtrohesh çdo sistemi dhe force politike; kur bëhesh altorpolant i së keqes dhe kështu ushqen gjeneratën, që vjen pas; kur s’do të thuash atë, që mendon ose kur je i “tredhur” dhe synon drejt interesave të vogla meskine e nuk thua atë, që duhet të deklamosh me forcë e pa t’u dridhur qerpiku.
– Çfarë është modestia për ju? Po vetëmburrja dhe vetëbuja?
-Modestia për mua është behari i jetës. Vetëmburrja dhe vetëbuja është skuqja e faqeve para të tjerëve, me ndërgjegje bëhesh fajtor para vetes e pastaj para të tjerëve.
– Çfarë dëshironi të shtoni?
-Do të shtoja një këshillë miqësore për ty, Monda. Mblidhi të gjitha tregimet dhe poezitë “e zjarrta” dhe botoji në një vëllim të vetëm. Besoj se shitja do të jetë e sigurtë.
Së dyti, kam dëshirë të gjej ndonjë prej atyre “natyralistëve të rinj”, që tok me mua të kërkojmë ata drurët pyjorë, që kemi mbjellë në maj të vitit 1959, në kodrat e Liqenit Artificial, në Tiranë. Plasa dhe nuk po i gjej dot, sa herë dal shëtitje aty kodrave.
Ju faleminderit e suksese!
Bisedoi: Raimonda Moisiu

Luan Rama: Pavarësia intelektuale dhe debatet me mikun tim Ylljet Aliçka…

by

(Intervistë ekskluzive me shkrimtarin, historianin, publicistin dhe diplomatin Luan Rama)
Bisedoi: Raimonda MOISIU/
Luan Rama është ndër shkrimtarët, historianët, studiuesit dhe përkthyesit më produktivë, i rëndësishëm dhe shprehës serioz i origjinalitetit, përfaqësues i denjë i letrave shqipe, dijes e mëncurisë, i njohur kombëtarisht dhe ndërkombëtarisht për punën e palodhur, veprimtarinë e tij të gjallë e të frytëshme, me sensin e shkëlqyer të diplomatit dhe historianit, vizionin e të qenit i lirë në një botë e mendim të lirë. Statura shumëdimensionale e shkrimtarit dhe përkthyesit, njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja, dhe veprat e tij të botuara monografike, historike, studimore, ese, letërsi, përkthim dhe publicistikë, në shqip e frëngjisht, kanë një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare në sinkron me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. Kjo bisedë mbresëlënëse e drejtpërdrejtë me të, më bëri të njoh vitalitetin, erudicionin e një kocke të fortë intelektuale e qytetare, shumëplanëshe letrar, artistik, historik, publicistik, përvojës disa vjecare në gazetari e diplomaci, për të njohur botën me kulturën e historinë e popullit të tij, duke e bërë të njohur në qarqet intelektuale e diplomatike të Francës dhe në botë, -një shëmbull i gjallë për kombin dhe brezat që do të vijnë, për dritën e nderimit, obligimit shpirtëror dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ja si cfarë kanë thënë disa nga personalitete të shquar botërorë për Luan Ramën:
Joël Baffou, shkrimtar, në parathënien e tij për Rruga e gjatë në tunelin e Platonit:
“Udha e gjatë në tunelin e Platonit» është libri i një njeriu që ka mbijetuar dhe që kërkon tashmë të nderojë viktimat që s’patën fatin të jetojnë.Ky libër është një udhëtim i ngadaltë, ashtu si hapat e një vizitori në një varrezë… Luan Rama i përshkruan pesëdhjetë vitet e plumbit të shoqërisë shqiptare përmes fatit tragjik të një morie artistësh shumica e të cilëve nuk patën kohë të bëheshin të njohur pasi shpesh u shtypën dhe u vranë. Ai vë në dukje përdorimin me forcë të artistëve në shërbim të diktaturës së proletariatit, rolin e kudoshëm e çensurës si dhe veçantinë e saj në Shqipëri… “
Jacques Rouil, kritik letrar, në librin “L’Albanie sous le règne d’Enver Hodja» :
«Libri Udha e gjatë në tunelin e Platonit i Luan Ramës mund të kishte shërbyer fare mirë si lëndë letrare për G. Oruellin, pasi ne gjendemi në një univers surrealist ku survejimi i shtetit bëhet çdo çast, ku historia shkruhet çdo minutë, ku fotografitë zyrtare retushohen, ku zgjidhjet që kërkonte të bënte individi në jetë shpreheshin në formulën e thjeshtë «ose bashkëpuno ose vdis»… Eshtë një dëshmi e fortë e kohës. Aktualisht ambasador në Francë, Portugali dhe Algjeri, ky autor e tregon të kaluarën me syrin e një intelektuali…»
“Ish ambasador i Shqipërisë në Francë, nga viti 1997 deri në vitin 2001, Luan Rama sapo ka botuar një ese të re të quajtur “Ura mes dy lumenjsh “. Në këtë vepër të rëndësishme, shkrimtari na bën të zbulojmë mbresat, kujtimet e tija personale, të cilat janë të shkruara me një forcë të madhe shpirterore. “Ura mes dy lumenjsh” na pershkruan historinë e gjatë të marredhenieve franko-shqiptare që nga fillimet e tyre në vitin 1272. Luan Rama na lë në fillim të një “ure shpirtrash”, ku nga ai moment s’na mbetet gjë tjetër veçse të udhetojmë e të zbulojmë një histori mijevjeçare, të një miqësie të lashtë midis dy popujve shqiptar e francez.” (Shënim i botuesit të «Société des Ecrivains», Paris)
– Përshëndetje z.Luan, Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj interviste. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë biografinë e aktivitetit tuaj krijues. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale që ju lëvroni në disa zhanre. Cila ka qënë experienca tuaj e parë në letërsi, publicistikë, hulumtime studimore apo përkthim?
Luan Rama – Eksperienca ime e parë ishin poezitë çka atëherë ndodhte tek shumë të rinj, një traditë që tashmë ka ndryshuar, pasi internet, kinematografia, spektakli i kanë ndryshuar sot qëndrimet ndaj poezisë, por sidoqoftë, duke qenë nga artet e para krahas pikturës, arti poetik shpresoj se do të gjej në të ardhmen një lloj rinovimi, një rikthim drejt saj. Besoj se njerëzimi do të lodhet nga industrializmi komunikativ, pasi në fund të fundit, poezia trazon shpirtrat dhe ajo që ka vlerë të pare tek njeriu është shpirti…
R.M. – Do të thotë se ju keni nisur aktivitetin krijues që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qenë me të vërtetë emocionuese dhe inkurajuese.Cfarë mendoni se ju ka frymëzuar për të shkruar apo përkthyer?
L.R. – Shkruaja poezi dhe përktheja, sigurisht jo si tani, por frymëzimi im ishte Lorca, Ricos, Eluard, Ëitman, librin e të cilit, Fije bari e mbaja në bangot e gjimnazit. Gjithçka ishte dehëse.Poezitë e tyre i ngjisja në muret e shtëpisë, kolazhe me guacka dhe gjethe vjeshte.Madje nëse e desha aq shumë gruan time, ishte se kur e njoha, ajo adhuronte poezinë.
R.M. -Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj kam hasur mjaft tituj të veprave tuaja monografike, studimore, ese, letërsi, publicistikë, në shqip e frëngjisht. Si keni arritur ju të procedoni “në udhëtimin tuaj monografik”, të jeni kaq kreativ, ku ka një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojnë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, në marrëdhënie me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. A mund të na jepni disa mendime rreth tyre?
L.R. – Keni të drejtë.Eshtë një shtrirje e gjerë, profile të ndryshme ku here ka të bëjë me historinë e mirëfilltë, si tek Kalorësit e Stuhisë, etj, e herë me marrëdhëniet ndërkombëtare, artet, etj. Nëse kam shkruar një libër për dialogun e kulturave dhe bashkëpunimin e Shqipërisë me Unesco-n (Shtëpia e Shpresës) që kur ajo u bë anëtare e kësaj organizate; nëse kam botuar gjithashtu Shqipëria e Auguste Dozon apo Shqipëria dhe Frankofonia e padyshim dhe Pont entre deux rives (në shqip i botuar me titullin Krushq të largët), kjo sepse te unë jetonte si diplomati ashtu dhe historiani, apo eseisti që kërkon të bëjë një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare.Librin Jani nga Morea, për poetin arvanitas Jean Moréas apo Jani Papadiamanti, e shkrova sepse më habiti fakti për të cilin shkruante para një shekulli poeti i madh francez Guillaume Apollinaire, duke thënë se Moréas ishte shqiptar nga nëna dhe i ati, familja Tombazi e Hidrës, kapedanë dhe admiralë të flotës së Revolucionit grek në vitet 1820-1830. Mirëpo në Francë (në Greqi gjithashtu) ai mbahej si poet me origjinë greke.Ai ishte njëkohësisht ati shpirtëror i Apollinaire.Po kështu dhe për konsullin francez në Janinë, Auguste Dozon, për të cilin nuk ishte shkruar pothuaj asgjë. Duke e studjuar këtë figurë, i cili mblidhte përrallat shqiptare dhe folklorin shqiptar, të cilin e botoi në 1875 dhe u vlerësua dhe me çmimin e Akademisë Franceze, pikasa se bashkëpuntorët e tij më të afërt ishin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Thimi Mitko dhe Apostol Meksi. Shërbimi ndaj kulturës shqiptare ishte shumë i madh dhe tashmë libri prej gati 500 faqesh më duket pak për të. Gjithashtu, kur ndërmorra shkrimin dhe botimin e librit Bujtës të largët mbi udhëtarët francezë në Shqipërinë e shekulit XIX (konsuj, gjeografë, historian, arkeologë, kartografë, gjeologë, etj) unë u njoha me librat dhe studimet e tyre dhe zbulova se me sa dashuri kishin shkruar ata për autoktoninë shqiptare, për kulturën e vjetër dhe të afërt me atë homerike, për traditat dhe virtutet e bujarisë së një kombi që u kishte rezistuar dyndjeve të përhershme në brigjet e tokave të tij. Ishte pikërisht ky rast që njoha veprimtarinë e Dozonit dhe po kështu dhe të të tjerëve. Një libër më vete meriton konsulli tjetër Degrand në fundin e shekullit XIX apo François Pouqueville në fillimet e shekullit XIX si i dërguar i Napoleon Bonapartit pranë Ali Pashë Tepelenës.Janë figura themelore, pasi Pouqueville, p.sh. u bë burim jo vetëm për letrarë të mëdhenj si Hugo (që shkroi në Les Orientales për trimërinë e suliotëve) apo Aleksandër Dyma, por madje dhe për piktorët, që nga Delacroix, Corot, Decamps, Jerome, etj të cilët në veprat e tyre trajtuan figurat shqiptare. Shembujt janë të shumtë.Në kohën totalitare, vemendja ishte tek krijimi i një historie të re të prirur nga ideologjia. Tashmë historianët janë të lirë në studimet e tyre dhe kanë mundësi të konsultojnë bibliotekat e vjetra të Parisit, Vatikanit, Venecies, Milanos, ato të Londrës, e po ashtu të Amerikës ku gjenden libra të rrallë dhe me mjaft informacione historike.
-R.M. – “Nën hijen e eklipsit”, titullohet libri tuaj, mbi krizën e Kosovës dhe diplomacinë euro-amerikane. Jam kurioze të di motivin dhe interesin që ngjalli te ju personalisht për të shkruar këtë libër dhe pse vendosët të dialogoni përmes etapave historike dhe diplomatike? Përse ky titull? Si kini arritur ta realizoni botimin e tij?
L.R. – “Nën hijen e eklipsit”, eshkruar pak a shumë në formën e një ditari diplomati, është një dëshmi e drejtpërdrejtë e ngjarjeve që po ndodhnin në Kosovë në fundin e viteve 90’.Atëherë unë isha ambasador në Paris dhe aty mblidhej Grupi i Kontaktit i kancelarive më të mëdha të diplomacisë botërore.Diplomacia franceze ishte mjaft aktive dhe në mbështetje të diplomacisë amerikane.Presidenti Chirac morri një vendim historik, duke hyrë në luftë kundër Milosheviçit.Pra ishin gjendje emocionale, takime, biseda me personalitete të shumta, konferenca në Rambouillet, nënshkrimi i deklaratës përfundimtare të Parisit në sallën Kleber.Pritjet në ambasadë, takimet me Rexhep Qosen, me Hashim Thaçin, takimet me Kadarenë e një rradhë të aktorëve të nivelit të lartë politik shqiptar, si ministri i Jashtëm Milo, presidentit Meidani, Sabri Godo, etj. Por interesi im në këtë libër ishte të dëshmoja për solidaritetin e jashtëzakonshëm të elitës dhe shoqërisë franceze, të intelektualëve me emër, të «Comité du Kosovo», organizatave të të Drejtave të Njeriut dhe fondacioneve të shumta e deri tek qytetarët e thjeshtë. Cështja e Kosovës u bë një çështje e ditës. Unë pata rastin të shoqëroj kryeministrin francez Jospin në Shqipëri, ku sëbashku takuam refugjatët kosovarë në Tiranë, Durrës, Lushnje, etj Ishte një eksperiencë që duhej dëshmuar.Unë e quajta librin Nën hijen e eklipsit, pasi Kosova për një periudhë pësoi një eklips total të lirisë së saj, ajo rrezikonte ekzistencën e popullit në trojet e veta duke u dëbuar me grykën e mitrolozave.Ky eklips filloi me masakrën e Raçakut. Unë vetë kam takuar në Francë njerëz që i kishin provuar këto masakra.
-R. M. – Ju keni eksperiencë jashtëzakonisht mbresëlënëse e profesionale përsa i përket studimeve deontologjiko–mediatike; Si operoni ju në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, që të japin përshtypjen në kuptimin e tyre simbolik, importin moral, qytetar e intelektual, dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin gazetaresk, historik, shkencor dhe filozofik?Këtu kam parasysh librin tuaj “Metamorfoza e fjalës, për një deontologji të shtypit gjatë tranzicionit politik shqiptar, 1997.
L. R. – Unë kam studjuar gazetari, si dhe shkencat e komunikimit në Paris (Universiteti Denis Diderot). Gazetaria më ka pëlqyer gjithnjë, madje pas vitit 1993, unë kam punuar si redaktor në revistën e njohur franceze Courrier International, e cila i bënte jehonë ngjarjeve më të rëndësishme të botës dhe ku botojnë analistë shumë të njohur.Idea e librit Metamorfoza e Fjalës lindi në kohën kur unë isha korrespondent i gazetës Koha Jonë në Paris.Kjo gazetë, veçanërisht në vitet 1994-1997 ishte në pararojë të denoncimit të arbitraritetit të pushtetit në Shqipëri në emër të një lufte të re klasash dhe një kundërvënieje që i bënte veriut dhe jugut shqiptar. Madje, rastësisht, meqë isha në Tiranë, unë isha prezent në selinë e gazetës (të cilën pak muaj më parë e kishin djegur forcat e policisë) kur furgonë policie rrethuan gazetën dhe të gjithëve, nga kryeredaktori e deri tek pastruesi, na mbyllën në polici duke na vendosur para hetuesve. Atëherë po përgatisja librin për Miteranin dhe kjo ishte një shkelje tepër flagrante.Në kthim, në Paris, unë i morra një intervistë presidentit të «Reporter’s sans Frontières», Robert Menard, i cili gjithashtu mori përsipër botimin e këtij libri duke shkruar dhe parathënien. Në Shqipërinë e tranzicionit të ashpër, nuk bëhej fjalë ende për një deontologji për shtypin dhe unë shtroja pikërisht përvojën europiane të lirisë së shtypit e të mendimit me atë çka ndodhte në Shqipëri. Në Shqipërinë totalitare nuk mund të bëhej fjalë për deontologji të shtypit, për rregulla që lidhen me figurën e gazetarit, përgjegjësinë morale, vërtetësinë e faktit, dizinformacionin, etj.Atëherë mu desh të kontaktoja me drejtuezit e «Artikullit XIX», «Human Ërigts Ëatch», etj.
-R. M. – Kam lexuar me interes të veçantë editorialët tuaj studimore, dosier, trajtesa, analiza politike, opinione, reportazhe, intervista e publikime të tjera në fushën e publiçistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj intelektuale?
L. R. – Po ju përgjigjem nga kjo e fundit: pavarësia intelektuale. Ajo është gjëja më e çmuar që mund të kemi.Cështja është të kesh bindjet e tua, të jesh i pavarur dhe të mos jesh «tregtar flamujsh» të partive, pushteteve, etj.Unë qëndroj gjithnjë në principet republikane, të majta, që lidhen me paktin social të shoqërisë, për të menduar dhe integruar dhe të varfërit dhe për të mos i përjashtuar ata.Kjo ndoshta vjen nga leximet e mia të literaturës së Thomas More, Campanelës, të utopistëve si Erazmi, etj.Por unë kam shumë miq të djathtë (në fakt e majta dhe e djathta në Shqipëri pak ndryshime kanë). Eshtë interesant fakti që para dy vitesh, i ftuar në shtëpinë e mikut tim Ylljet Aliçka, ambasador në Paris, ndodhi që mes të pranishmëve të ishte dhe një kryeredaktor francez i një reviste. Debati im me ambasadorin ishte mjaft i gjallë dhe në fund të mbrëmjes, kur u ndamë me kryeredaktorin francez , ai shprehu habinë që ishim kaq miq dhe me pikëpamje që nuk pajtoheshin. E njëjta gjë na ndodhi dhe në një tavolinë darke në Senatin francez me deputetë, diplomatë, kryetarin e Grupit të Miqësisë Francë-Shqipëri të Parlamentit apo dhe të Senatit, etj. Dhe përsëri miku im tha në debat e sipër se ne jemi miq pavarësisht nga opinione të ndryshme. Pra që t’i rikthehem idesë: e rëndësishme është të jesh i pavarur në pikëpamjet e tua. Jeta jonë ishte tepër kompekse, pasi shpesh, e përditshmja mplekset me historinë, ku historia na vjen përmes fakteve, fenomeneve, debatit. Kur flasim për lirinë e shtypit e të mendimit, nuk mund të mos citojmë Sokratin, Platonin, madje dhe Brehtin, i cili ka shkruar shumë për «pesë tiparet e së vërtetës»… Ajo që ndodh, ka gjithnjë një domethënie filozofike. Jeta shqiptare ka jo pak fakte korrupsioni, por kur e trajtojmë këtë problem, në fund të fundit vijmë në fushën e filozofisë e të moralit, duke iu referuar njëkohësisht dhe autorit të famshëm…. Me çështjen që me të drejtë ai shtronte: «Të kesh dhe të jesh»… shpesh harrojmë atë që pikësëpari të jemi «njerëzorë»…
-R. M. – Ju jeni prozator; romane novela, tregime ese…. Tashmë një shkrimtar i afirmuar, autor i disa veprave.Cfarë mendoni se ka mbetur konstante?
L. R. – Eshtë e vërtetë që kam shkruar në shumë gjini, duke u marrë njëkohësisht dhe me profesionin tim më të vjetër, kinematografinë. Por ajo që ka mbetur konstante është idea që kam se gjithçka që shkruaj janë sprova letrare tepër modeste dhe pa pretendime. Nga ana tjetër, ndërmarrja e shkrimit të një analize, artikulli, mbresa udhëtimi, eseje historike, etj, është një udhëtim në kontekstin historik e social të tyre. Për të shkruar biografinë mbi presidentin francez François Mitterand, (François Miettarand – dhe Zotat vdesin gjithashtu, veç mbresave personale nga takime diplomatike, festa kombëtare të Francës, takime presidenciale, etj, kam lexuar dhjetra ilibra të autorëve të ndryshëm, fjalime të rëndësishme gjatë 14 vjetëve të tij si president, çka më kanë futur në historinë e personazhit. Po kështu kam vepruar dhe për librin Gjenerali De Gol – një legjendë e gjallë, ku ka takuar shumë golistë të vjetër, mes të cilëve dhe ish kryeministrin Pierre Messmer… Pra këto takime, si dhe idea për të gjetur pikëtakimet franko-shqiptare, (p.sh. shqiptarët që iu përgjigjen thirrjes së De Golit në luftën kundër Hitlerit, etj, apo gjykimet e Miteranit për historinë, personalitetet dhe nevojën e integrimit të Shqipërisë në rrjedhat europiane), më dhanë lëndë për të shkruar këto libra jo thjesht si biografi por si pikëtakime dhe refleksione te mia për këto dy figura që hynë në historinë e Francës së shekullit XX. Ajo çka ka mbetur konstante në punën time është ritmi. Kam vazhduar të shkruaj e botoj gati dy libra në vit.
-R. M. – Shquheni në prozën për mendimin inteligjent, plot figura letrare, artistike dhe mendimin filozofik. Ku qëndron forca e inspirimit si një shkrimtar që i përket dy epokave – realizmit socialist dhe periudhës postkomuniste? Ku qëndron ndryshimi midis këtyre dy epokave?
L.R. – Unë i përkas asaj gjenerate që ka jetuar si në kohën totalitare dhe shëmbjes së regjimeve në Lindjen europiane në fundin e viteve ’80 ashtu dhe të kohës së tranzicionit dhe pas saj deri më sot. Qëndrimi ndaj dy epokave është diametralisht i kundërt. Në epokën totalitare, çenzura përgjonte çdo hap të letrarit dhe artistit, çka tashmë i njohim të gjithë nëpërmjet dëshmive të shumta që na kanë lënë protagonistët e asaj kohe. Kur nga fillimi i viteve ’80 do botohej në gazetën Drita një shënim për Gjon Milin e shoqëruar me një fotografi të tij, çuditërisht, kur në mesnatë gazeta po rradhitej, dikush dalloi se në fotografinë e Gjon Milit që në fund të shallit të tij shquhej shumë pak flamuri amerikan, çka nuk i kishte rënë në sy askujt deri në ato çaste. Gazeta u bllokua dhe flamuri u retushua që të mund të botohej gazeta. Ishte koha e anti-amerikanizmit të egër dhe absurd të Enver Hoxhës, dhe një fotografi e tillë do të thoshte një dënim për autorin e shkrimit. Sot, letrarët e artistët janë të lirë, madje nganjëherë i kalojnë caqet e lirisë duke rënë në dizinformacion, shpifje, cënim të jetës private të njeriut, pra në emër të lirisë cënohet liria e tjetrit.
-R. M. – Kur ju shkruajtët romanin “Santa Quaranta,”, i vlerësuar shumë nga kritika e kohës, ky roman nuk është fantazi, por është bota e brendëshme njerëzore, e një artisteje me famë botërore. Si shkoni ju në lidhje me vendosjen e emrave, të vendeve në ndërtimin e një “bote të re” me tipikë; burim-rrëfim-frymëzim-kulturë?
L. R. – Romani Santa Quaranta është një roman historik ku në qendër është jeta dramatike e balerinës franko-amerikane Isadora Duncan në Shqipëri. Në vështrim të parë thua se ç’lidhje ka kjo balerinë me Shqipërinë, por kur njihesh me historinë e saj ngjarjet janë shumë interesante.Në fillimin e viteve ‘20 të shekullit XX, ajo ishte një nga yjet e baletit në skenat e Europës. Por vdekja tragjike e dy fëmijëve të mbytur në lumin e Senës në Paris, e tronditi shumë dhe ajo donte të vriste veten, por vëllai i saj Rajmond Duncan, një intelektual i vërtetë kërkoi që ajo të kishte si referencë dhimbjen e një populli, duke e sjellë në Shqipërinë e vitit 1913, kur luftrat ballkanike po bënin kërdinë. Dhe ajo erdhi dhe jeta e rrêmbeu pêr ta kthyer gjashtê muaj mê vonê nê skenat e Parisit.Rajmond Duncan ishte ai që solli për herë të parë në Shqipëri ambasadorin amerikan që ishte vendosur në Athinë.Ai e njihte shumë mirë Shqipërinë dhe Greqinë.Bashkë me ambasadorin ata vizituan jugun shqiptar dhe erdhën edhe në Durrës për të njohur aspiratat e këtij vendi, çka do të ndikonte në mbështetjen e madhe që i dha Amerika e presidentit Ëilson Shqipërisë së kërcënuar nga të gjitha anët.Santa Quaranta është një roman historik, por personazhi vendoset në vendet ku ka jetuar, janë shfrytëzuar letrat e saj, libri me kujtime, etj.Romani histoik kërkon një punë studimore paraprake. Emil Zola punoi shume me dokumentet e kohës për Zherminal, po kështu Flober, studioi shumë për të shkruar romanin Salambo, etj, njê punë të tillê bënte gjithashtu Aleksandër Dyma e shumë të tjerë.
-R. M. – Letërsi artistike, poezi, publicistikë, përkthim, dosier dhe eseist. Në cilën prej tyre ndjeheni më mirë?Çfarë mendoni se ka mbetur e pandryshueshme?
L. R. – Përderisa i shkruaj, të gjitha më pëlqejnë, por krijimi i mirëfilltë është ai që duhet të më prijë.
-R. M. – Botimet dhe veprat tuaja nënkuptojnë bashkëpunimin tuaj të ngushtë me një sërë burime dhe arkiva të ndryshme, si brenda dhe jashtë Shqipërisë, veçmas në Francë. A keni hasur në vështirësi nga këndvështrimi i një protagonisti në gjetjen e tyre?
L. R. – Unë kam punuar dhe vazhdoj të punoj shumë me bibliotekat e vjetra, arkivat, të lexoj letërsinë dokumentare Kur shkrova librin dokumentar Tek Frankët, mbi historinë e emigracionit shqiptar në Francë që nga koha e stradiotëve të kohës pas Skënderbeut deri më sot, pra e stradiotëve të shquar shqiptarë gjatë shekujve XVI-XVII (që në Francë krijuan kalorësinë e lehtë franceze që nga historianët e kohës cilësohej si «Chevalerie albanoise», diçka përmend dhe Konica në shkrimet e tij), mu desh të punoj në këto arkiva. Po kështu dhe për librin Dorëshkrime të Purpurta për kodikët e vjetër, duke u përqëndruar në dy Kodikët e Beratit të shekullit VI dhe IX, të cilët u regjistruan dhe në Trashëgiminë Botërore të Unesco-s në atë që quhet «Kujtesa e Botës». Pikërisht duke lexuar dokumenta të vjetra më ra në dorë botimi i P. Batiffol, zbuluesit francez të këtyre kodikëve në shekullin e XIX në Berat.Por udhëtimi i tij, gjetja e kodikëve, mbijetesa e tyre në sprovat e kohrave të shtypjes otomane, si dhe koha që ngërthejnë ato, përbëjnë njëkohësisht ngasje për një letërsi të mirëfilltë.
– Z. Luan, jeni edhe përkthyes, dhe keni përkthyer disa libra, kryesish në shqip e frëngjisht. Cfarë ju ka shtyrë t’i përktheni ato? Cilët janë autorët dhe titujt e tyre? Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në përkthimin e tyre?
L. R. – Të them të drejtën nuk kam dashur të bëhem përkthyes, pasi përkthimi është një profesion më vete dhe kërkon një ushtrim afatgjatë, eksperiencë, njohje. Në fakt ka qenë interesi për disa libra që lidheshin me Shqipërinë dhe shqiptarët që më shtynë drejt përkthimit.Kështu më ndodhi me përkthimin e librit Bubulina të shkrimtarit dhe historianit francez Michel de Grece, i cili pohonte me forcë përkatësinë shqiptare të kësaj heroine shqiptare të Revolucionit grek.Unë isha në Hidra dhe Specia të Greqisë, vënde ku jetoi dhe luftoi Bubulina, por përkatësia e saj arvanitase ishte fshirë nga tekstet dhe kujtesa e shoqërisë së sotme greke.Pra kjo më nxiti ta përkthej në shqip këtë libër.Po kështu kam përkthyer dhe librin biografik të shkrimtarit dhe historianit Gilbert Sinoué Faraoni i fundit, mbi jetën dhe veprën e Mehmet Ali Pashës, themeluesit të Egjiptit modern.Por edhe dashuria për poezinë më ka shtyrë të përkthej. Kështu më ndodhi kur shkruajta librin Udhëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud, mbi jetën e poetit më të madh francez, duke integruar dhe pjesë të poezive të tij, librin Pikëtakim me Jean Cocteau, poetit, dramaturgut dhe artistit poliedrik francez, dhe disa libra të tjerë. Përkthimi të jep kënaqësi sepse hyn në jetën e vet personazhit, në strukturën e gjuhës dhe të poetikës së tij.

R. M. – A mendoni se “OLD TIMES” rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-të?

L. R. – Kjo më duket se qëndron si dukje, aparencë, pasi OLD TIMES është gjithnjë tani dhe dje, në kuptimin se ajo që ka shkruar Homeri, Euripidi, Sofokliu për dashurinë, luftën, nderin, tradhëtinë, etj, janë të njëjta dhe sot. Ndjesitë njerëzore janë po ato, morali i Sokratit për qytetarinë dhe demokracinë është shumë aktual, siç e gjejmë në Apologjinë e Sokratit, para se ai të dënohet.Le të marrim mitologjinë, mitet shqiptare apo mitologjinë antike greko-romake.Shpesh letrarët e kohës sonë i ndërtojnë romanet, esetê, dramat e tyre si paralele të këtyre miteve.Mjafton të kujtojmë Kadarenë.Mitet e Edipit, Orestit, Kasandrês, Eumenideve, etj, përbëjnë konstitucione shpirtërore të cilat sot i përjetojmë, madje dhe nga ngjarjet që dëgjojmë në televizonet e botës.Ja pse “Qyteti i gëzimit” të Shën Agustinit, idhullit të famshëm të viteve të para të Krishterimit është i pranishëm dhe frymëzues për jetën tonë qytetare.
-R. M. – Cfarë do të dëshironit të thoni në lidhje me karakterin e përgjithshëm të gazetarisë shqiptare, Ballkanike apo Lindore, në krahasim me atë franceze dhe perëndimore, bazuar në ato c’ka ju keni shkruar, lexuar apo vënë re?
L. R. – Deri kur ra Muri i Berlinit gazetaria ballkanike dhe ajo e Lindjes Europiane ndryshonte jashtëzakonisht nga gazetaria perëndimore dhe anglo-saksone: jo vetëm si liri dhe pavarësi e shtypit, por dhe si strukturë, si kulturë të shkruari, etj. Gazetaria tashmë në Europën jug-lindore po krijon dhe ajo fytyrën e saj duke iu afruar gazetarisë perëndimore dhe kjo në sajë të një gjenerate të re në gazetarinë e këtyre vendeve. Kjo vihet re në vende si Kroacia, Sllovenia, që po ecin më parë se vendet e tjera ballkanike. Problem në vendet e tjera, si dhe për ne shqiptarët është gjithnjë ajo që shtypi, mediat, rrjetet televizive bien shpesh prehë e interesave të politikës dhe të bizneseve dhe ku nuk njihet ajo që në Perëndim quhet “konflikt interesash”. Kështu gazetaria nuk e ka rolin që duhet të ketë për të pozuar problemet kardinale të shoqërisë dhe të thotë të vërtetën, e cila kërkon kurajo për të thënë të vërtetën, përgjegjësi për ta thënë atë, kulture për ta thënë atë. Brehti flet për pesë vështirësitë për të thënë të vërtetën…
-R. M. – Cfarë ju pëlqen dhe cfarë nuk ju pëlqen në punën tuaj?
L.R. – Më pëlqen të shkruaj në natyrë.Vite më parë, veçanërisht kur punoja si kineast, kisha dëshirë të punoja në ndonjë kafene, madje ku kishte shumë njerëz dhe shumë zhurmë. Duket diçka e habitshme, por unë abstragoja nga moria e njerëzve dhe e zhurmës dhe në atë jehonë të largët, unë shkruaja. Isha në botën time.Si të thuash isha brënda asaj bote dhe jashtë saj.Në punën time nuk më pëlqen që jam shumë i shpërndarë. Shkruaj njëherësh për disa gjëra: këtu një tregim, pak më pas një ese, një skenar për një film, apo një përkthim të shkurtër, zhanre që janë larg njëri-tjetrit, por ku hyj pa vështirësi të madhe. Por nga ana tjetêr kjo s’tê lejon tê thellohesh shumê.

-R. M. – Në ditët e sotme tradita dhe realiteti “përziehen” me vlerat fetare. Në opinionin tuaj si gazetar, shkrimtar, diplomat dhe përkthyes profesionist e i karrierës, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrëdhëniet njerëzore dhe në marrëdhëniet mes vendeve të Ballkanit?
L. R. – Lidhur me ndasitë fetare dhe problem që kanë lindur në Ballkan, dua të theksoj se ka një konfuzion të madh, çka po i trondit shoqëritë ballkanike. Shqipëria ka qenë gjithnjë një vend i tolerances fetare dhe nuk i ka njohur kurrë xhihadistët, integrizmin fetar. Në kuadrin e shoqërisë së hapur, të të drejtave të njeriut dhe të lirive demokratike, integrizmi po fiton terren duke cënuar liritë e individit dhe të shoqërisë, dhe thirrjet për xhihad bëhen madje tashmë nga institucione fetare, çka mund ta kthejnë Ballkanin përsëri në një rajon eksploziv. Duhet që në fillim të këtyre fenomeneve t’i vihet fré, të ketë një reaksion të përgjithshëm shoqëror, pasi nuk mund të vihet feja mbi kombin, identitetin.Shqiptarët e kanë ruajtur identitetin e tyre nacional dhe në kohrat më të errta të historisë.Toleranca është diçka shumë e çmuar për një demokraci.
-R. M. – Cilët janë autorët tuaj më të preferuar, shqiptarë e të huaj?
L. R. – Autorët më të parapëlqyer shqiptarë janë për mua Migjeni, Kadare, Mitrush Kuteli, etj, ndërkohë që nga letërsia e huaj janë Rembo, Floberi, Kamy, Duras… Në librin tim Parisi letrar, të botuar para disa viteve, zbuloj preferencat e mia për letërsinë franceze, duke zbuluar njëkohësisht se cilët ishin ata, cila ishte jeta e tyre, dramat, tragjeditë, dhimbjet e tyre të mëdha. Letërsia e madhe ka lindur nga dhimbjet e mëdha. Kështu ajo lindi tek një Dostojevski, Edgar Poe, Bodler, etj…
-R. M. – Pse shkruani? A keni disiplinë në të shkruar?E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?
L. R. – Shkrimi është një pasion, ashtu si piktori, p.sh. që kërkon të jape refleksin e botës para tij perms ngjyrave, linjave, kompozimit, etj. Për mua, të shkruarit nuk është një profesion por një nevojë, dëshirë, pasion, gjendje, dehje… Sigurisht, unë shkruaj çdo ditë, gjithnjë diçka letrare apo ese hsitorike. Por do doja të largohesha diku që t’i kushtohesha një vepre letrare, një romani. Por jeta e zakonshme vështirë të t’i japë këto mundësi. Do doja të bëja një udhëtim të gjatë e të rrezikshëm, siç bënin dikur autorë si Flobert, Dumas, Nerval, Lamartine, etj, të cilët ndërmerrnin udhëtime në vende të panjohura. Pra të shkosh, të përjetosh diçka të fortë dhe të shkruash këtë, edhe me çmimin e një jete.
-R. M. – Projektet tuaja në të ardhmen? Cfarë iu ka mbetur peng?
L. R. – Gjithnjë i them vetes se duhet të shkruaj vetëm letërsi të mirëfilltë, roman, etj. Por kjo dihet që nuk është e lehtë.Duhet të jesh një lloj maratonisti.Kur je i shpërndarë, vështirë të përjetosh në ethe një krijim, një histori. Koletë, Yourcenar, Duras, Romain Gary, iknin që të shkruanin diku… Megjithatë në të ardhmen kam disa subjekte për të cilat kam kohë që mendoj.Mua më pëlqejnë dramat e forta shpirtërore, prekja e thellësisë së shpirtit, zbulimi i vetvetes nga personazhi kryesor.Sa për pengje nuk kam asnjë peng. Shtigjet janë të hapura.Mund të shkruaj në çdo kusht njerëzor. Cështja është sa talent ke… Eshtë lexuesi që të gjykon. Mua s’më pëlqen mburrja, publiçiteti i kërkuar… Pra të përpiqemi të themi diçka për të prekur shpirtra njerëzorë!
-R. M. – A është i lirë shtypi sot?
L. R. – Sot në Shqipëri shtypi është i lirë, po ta krahasojmë me epokën totalitare dhe kjo është një nga fitoret e mëdha, por mjerisht, dhjetvjeçarin e fundit shtypi ka rënë nën diktatin e pushteteve politike dhe ekonomike, është bërë zëdhënës i partive, etj, ndërkohë që shtypi duhet të jetë i pavarur. Demokracitë e vjetra e kanë arritur këtë me vështirësi, duke u përballur me sfida të mëdha, me ngjarje që kanë tronditur shoqërinë, siç kanë qënë skandali Uotergeit apo me thirrjen e famshme të Zolasë “Akuzoj!” për çështjen “Drejfus”, etj. Ka disa analistë shqiptarë që janë vërtetë prekursorë të fjalës së pavarur, por shëmbulli i tyre duhet ndjekur…

– Cfarë është dashuria për ju? Kur e ndjen një burrë se është i dashuruar?A keni shkruar ndonjë poezi dashurie?

L. R. – Dashuria është një nga gjërat më thelbësore të njeriut. Eshtë diçka genetike, që në mugëtirat e shekujve.Kënga e Salomesë në Kantikën e Kantikëve tek Testamenti i Vjetër është nga himnet më të bukura të dashurisë që ka krijuar njerëzimi, pasi jeta lulëzon veç nga dashuria. Lufta e Trojës kishte në thelb dashurinë… Eshtë dashuria ajo që nxit krijonjësit e botës, puntorët e fushës, ustallarët e veprave gjigande të njerëzimit, e gjithçkaje që ngrihet.Kuptohet që si dhe tek shumë të rinj, edhe tek unë, poezitë e para ishin poezi dashurie. Por kjo do të vazhdonte edhe më vonë. Të shkruash poezi dashurie edhe pas 40 vjet dashuri, martesë, është diçka e bukur. Ndërkohë që ju them kështu, më kujtohen shkrimet e të rinjve kilianë në muret e shtëpisë së poetit Pablo Neruda që sapo kishte vdekur, ku ata i shkruanin: “Faleminderit Pablo… ti na mësove të dashurojmë!”… Dashuria është gjithnjë frymëzuese.
-R.M. – Mesazhi tuaj për inteligjencën e shoqërinë shqiptare sot….
L.R. – Unë nuk pretendoj të jap mesazhe, por e konsideroj veten në rradhën e punëtorëve të dijes me misionin që t’i shërbejmë një morali të kohës, një vendi që sapo ka marrë udhën për ndërtimin e një shteti dhe shoqërie vërtetë demoratike dhe të një jete më të paqtë për të gjithë shqiptarët. Siç e dini, sfidat janë të mëdha në këtë fillim mijëvjeçari.Por epokat i bëjnë njerëzit.Një popull i përçarë nga zënkat politike, nga ndarjet fetare apo përbaltjet që i bëjmë njëri-tjetrit veç e vonon orën e progresit dhe nuk arrin të shohë horizontet e kohës, duke mbetur shumë prapa popujve të përparuar. Të shpresojmë që dhe njerëzit e arteve, të dijes, të kontribuojnë në këtë drejtim…
-R. M. – Ju faleminderit!
Bisedoi:Raimonda MOISIU