“Kjo intervistë e rrallë me Dr. Harold Hayes vjen për herë të parë në shtypin shqiptar. Intervista me Dr. Harold Hayes është zhvilluar via e-mail në vitin 2015-ë, kur ai jetonte ende dhe ishte në moshën 92 vjecare. Me profesion Doktor Ushtarak, Harold Hayes mbylli sytë përgjithmonë më 29 janar 2017 në moshën 94-vjeçare.”

Nga Raimonda MOISIU

Dr. Harold Hayes ishte anëtari i fundit i mbijetuar i një skuadre të përbërë nga mjekë dhe infermierë amerikanë që gjendeshin në një aeroplan evakuimi mjekësor në nëntor të vitit 1943, i cili u detyrua të ulej në një terren të ashpër dhe të rrezikshëm malor dhe të panjohur për ta, (600 milje -qindra km) përgjatë bregdetit Adriatik, gjatë Luftës së Dytë Botërore, në Shqipërinë e pushtuar nga nazistët gjermanë. Grupi prej 30 veta, mes tyre 13 infermiere femra, dhe 13 mjekë meshkuj, së bashku me ekuipazhin prej katër personash të aeroplanit u bllokuan befasisht për nëntë javë, dhe qëndruan të fshehur në shpellat e malet me borë, në fshatrat përreth Belshit, në Shqipëri, fare pranë prapavijave të trupave ushtarake gjermane, në frontin e luftës. Të mbijetuarit u përballën me urinë, të pashpresën, shpesh edhe nga bombardimet dhe mësymjet e nazistëve gjermanë, stuhisë së borës dhe agonisë së frikëshme për jetë a vdekje. Por edhe të prekur nga morrat dhe të dobësuar fizikisht nga sëmundjet si dezenteria dhe pasojat negative të tyre, porse më në fund ata ia dalin të shpëtojnë dhe të mbijetojnë në sajë të ndihmës, humanizmit, kurajos dhe heroizmit të popullit shqiptar të zonës së Belshit dhe Beratit. Odisea e heroizmit të atyre partizanëve dhe fshatarëve shqiptarë që i ndihmuan, i strehuan, dhe i ushqyen, u klasifikua si “Top Secret”. Të mbijetuarit u këshilluan nga vetë eprorët ushtarakë, për ta mbajtur të fshehtë këtë histori edhe për vitet më pas, të mos diskutonin detajet e kësaj ngjarje me këdo, madje edhe me anëtarët e familjes së tyre. Mbajtja sekret i kësaj ngjarje humanizmi jo vetëm gjatë luftës, por edhe vite e dekada më pas, ishte për të mbrojtur popullin- partizanët dhe fshatarët shqiptarë të zonës së Belshit e Beratit, të cilët ndihmuan grupin e infermierëve dhe të mjekëve amerikanë së bashku me mjetet e arratisjes të aviatorëve, -me një heroizëm, bujari, guxim e kurajo të pashoq. Disa prej partizanëve dhe fshatarëve shqiptarë u pushkatuan nga gjermanët nazistë për aktet e tyre të humanizmit, ndërsa disa të tjerë pas luftës, në bazë të fjalëve të përhapura nën zë, që dyshoheshin se kishin ndihmuar amerikanët u ekzekutuan nga rregjimi komunist në Shqipëri, i udhëhequr nga Enver Hoxha. Tashmë pothuajse 70-ë vjet më pas, Dr. Harold Hayes, i vetmi anëtar i grupit i cili jeton ende, atëhere ai ishte vecse 21 vjet, ndërsa tashmë 92 vjet, na rrëfen këtë historie të rrallë dhe përvojat e tij, në këtë ngjarje.

-Cili ishte roli juaj në Forcat Ajrore të Ushtrisë dhe ku po shërbenit në fillim të nëntorit të vitit 1943?

Roli im ishte e një mjeku ushtarak dhe isha pjesë e skuadronit 807 të aeroplanit të evakuimit ajror mjekësor, i pozicionuar në Katania, Siçili. Skuadrioni ynë u nis nga Sicila, jugu i Italisë, me aeroplanë transporti që transportonin pajisje dhe staf mjekësor drejt vijës së parë të frontit, dhe ndihmonim në evakuimin e të plagosurve të luftës, i shoqëronim në aeroplan për në bazat tona në Siçili ose Afrikën e Veriut, për të marrë një trajtim më të mirë mjekësor.

-Kush po udhëtonte me ju në aeroplanin e transportit C-53D atë ditë nëntori, të vitit 1943?

Kjo aventurë e rrezikshme nisi dy muaj pasi Italia e Benito Musolinit kapitulloi, dhe Forcat Aleate u pozicionuan po ashtu në Itali, për të nisur mësymjen finale kundër gjermanëve në të gjithë Europën. Më 8 nëntor 1943, një aeroplan i Skuadronit 807 të Transportit Mjekësor i Evakuimit Ajror të Forcave Ajrore të Ushtrisë Amerikane u ngrit nga Catania, Siçili, me destinacion Barin, në bregun lindor të Italisë, ku qindra ushtarë të plagosur prisnin evakuimin ajror. Në aeroplan ishim gjithsej 30 veta; dy pilotët, një operator radio dhe një shef ekuipazhi, plus 13 infermiere femra dhe 13 mjekë meshkuj. Shiu që kishte nisur të binte prej tre ditësh, nuk pengoi asnjërin prej nesh që të ndërmerrnim këtë mision sekret, të largoheshim nga Katania. Kështu që komandanti i skuadrionit tonë, vendosi të dërgonte gjysmën e personelit mjekësor për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve të shumtë që prisnin. Vetëm një anëtar, nuk ishte pjesë e skuadrionit dhe ekuipazhit të fluturimit 807, ai ishte një mjek i skuadrionit 802, i cili erdhi me ne për në Bari, në jug të Italisë.

-Cfarë ndodhi dhe pse pilotët u detyruan të ulnin aeroplanin?

Aeroplani i evakuimit punonte me dy motorë dhe nuk mbartëte armë, sepse piloti kryesor, Charles Thrasher, 22 vjecar, nuk parandjente ndonjë luftim. Të 13-ë infermieret femra ishin me gradën toger, dhe ishin të moshës 22 deri në 32 vjet. Ndërsa të 13-ë mjekët meshkuj, ishin ekuivalent me gradën rreshter si të ekuipazhit të aeroplanit, dhe varionin nga mosha 21 deri në 36 vjet. Kur ne u ngritëm në fluturim nga baza ajrore e Sicilisë, në qiell nuk kishte asnjë re, por sa më shumë që i afroheshim Barit, aq më shumë re shfaqeshin. Një orë pas fluturimit, aeroplani u përfshi nga një stuhi bore me erëra të forta. Fillimisht humbëm komunikimin me bazën në Bari. Pilotët e ngjitën aeroplanin mbi re, por kur u ngritën në rreth 8000 feet, (gati 2500 metra mbi nivelin e detit), krahët e aeroplanit nisën të zinin akull, kështu që pilotët u detyruan të hynim midis reve, nga ku mundën të shihnim një vijë bregdetare; pilotët mendonin se mund të ishin duke fluturuar përgjatë bregut perëndimor të Italisë, porse nuk e patën kuptuar se po fluturonin përgjatë detit Adriatik. Pilotët u përpoqën të uleshin në një tokë që dukej si një aeroport i braktisur, por sapo u afruan dikush nisi të qëllonte drejt aeroplanit dhe pilotët u detyruan të ngriheshin menjëherë dhe përsëri drejt reve. Kjo ishte ndoshta pjesa më e frikshme – fluturimi nëpër një luginë ku majat e maleve ishin më të larta se retë. Kur dolëm nga retë, aeroplani ishte shumë afër një aeroplani luftarak gjerman dhe më pas edhe me një tjetër. Pilotët vazhdonin të bënin përpjekjet për të shmangur avionët e armikut, derisa aeroplani zhytet mes stuhisë së fortë, mbi detin Adriatik, busulla dhe komunikimi më radio pësojnë avari dhe nuk funksionin. 100 milje larg kursit, aeroplani kalon në brigjet e Shqipërisë dhe pikaset nga ushtarët gjermanë të cilët nisin ta qëllojnë me armët kundërajrore. Kështuqë aeroplani kalon 25 milje nëpër një kënetë në brendësi të tokës. ëillis Shumëay, 23 vjecar, komandanti i ekuipazhit, ishte i vetmi viktimë, me një dëmtim në gju që e la atë të paaftë për të ecur.

-Kush ju ndihmoi pas përplasjes?

Të 30 anëtarët e skuadrionit amerikan, ishim të frikësuar e të coroditur, dhe nuk e kishim idenë se ku ndodheshim. Nga frika e shpërthimit të karburantit, dolëm menjëherë nga aeroplani dhe befas hasim me një grup burrash me pamje të vrazhdë që kishin pushkë në sup dhe kama në brez. Ata ishin partizanët shqiptarë, anëtarë të grupeve të rezistencës (Luftës Nacional-Clirimtare) që luftonin kundër gjermanëve. Njëri prej tyre fliste pak anglisht. Emri i tij ishte Hasan Gina, që kishte dalë partizan dhe luftonte kundër pushtuesve gjermanë. Ai ishte edhe komandanti i cetës partizane. Ai u tha amerikanëve se ndodheshin në Shqipëri, 150 milje në lindje të Barit, në anën e gabuar të Adriatikut, të rrethuar nga forcat gjermane që kishin pushtuar Shqipërinë prej muajsh dhe gjendeshin gjithashtu në një luftë civile midis grupeve rivale; ballistë e partizanë. Amerikanët nuk dinin pothuajse asgjë për Shqipërinë, një vend i vogël, kryesisht mysliman, që kishte ndryshuar pak në shekuj. Terreni malor ishte tejet i thyer, i rrethuar nga fshatra të varfër. Nuk kishte hekurudha dhe pak rrugë. Mushkat dhe kuajt ishin transporti kryesor. Kishte pak ujë të rrjedhshëm ose energji elektrike. Dimri ishte i egër, ushqimi ishte i pakët por ata dhe disa fshatarë shqiptarë të zonës së Belshit na ndihmuan së tepërmi. Gjatë javëve që pasuan, të udhëhequr nga partizanët, në u ngjitëm nëpër male dhe ecnim fshehur përgjatë luginave, ndonjëherë edhe uleshim për t’u clodhur. Disa herë ecnim të gjithë bashkë, por kishte raste që ndaheshim në grupe të vogla, për të shmangur patrullat gjermane, qëndronim jashtë në natyrë ose strehoheshim në shtëpitë e fshatrave që kalonim, duke ndarë bukën e misrit me fshatarët.

-Cili ka qenë shqetësimi tuaj më i madh kur ishit të bllokuar pas prapavijave të armikut?

Një nga shqetësimet tona më të mëdha ishte se ushtria amerikane, si dhe familjet tona, nuk e dinin se ku ishim. Ata as që e dinin që ishim në Shqipëri; ata nuk dinin asgjë për fatin dhe jetën tonë. Shqetësimi tjetër kryesor ishte se këpucët tona po grisëshin shpejt për shkak të terrenit malor, veçanërisht ato të infermiereve. Shpresonim të arrinim sa më shpejt në breg të detit, dhe e vetmja mënyrë ishte të ecnim sa më shumë. Të 30 –ët u klasifikuam të “zhdukur në mision” dhe autoritet dërguan teleegramet e ngushëllimit familjeve tona. Ndërkohë të mbijetuarit, mbartnin në një barelë të sajuar me ndenjëset e aeroplanit, rreshterin e plagosur që nuk mund të ecte, derisa më vonë fshatarët shqiptarë sollën një mushkë dhe e vendosëm aty. Pas pesë ditësh nëpër male dhe shtëpitë e fshatarëve arritëm në një qytet që kontrollohej nga partizanët të quajtur Berat, ku u brohoritëm nga vendasit se kujtuan se ishim anëtarë të ndonjë misioni aleat për të çliruar Shqipërinë. Aty u takuam edhe me drejtues të tjerë partizanë, dhe mësuam për një agjent britanik, i cili kohët e fundit kishte rënë me parashutë në vend. Aty ne qëndruan tre ditë, ditën e katërt u zgjuam nga të shtënat me armë zjarri dhe nga shpërthimi i predhave të artilerisë, teksa forcat gjermane po hynin në qytet. Në konfuzionin që pasoi, avionët gjermanë goditën një kamion që transportonte disa nga në amerikanët në arrati. Tre infermiere u ndanë nga grupi kryesor dhe qëndruan në Berat; ato u strehuan në një shtëpi në një fermë dhe qëndruan të fshehur në atë zonë për katër muaj.

-Si kaloi grupi gjatë atyre muajve të vështirë?

Në pjesën më të madhe, ne shkuam shumë mirë, por kishte disa prej tyre që griceshin me njëri-tjetrin gabimisht. Kur jeni të uritur, të ftohtë dhe të lodhur, harroni pothuajse gjithçka tjetër dhe mendoni vetëm për të mbijetuar. ëatson, një nga infermieret, tha: “Çdo gjë që një mjek mund të bëjë, unë mund ta bëj”, dhe kjo është ajo që bëri pikërisht ajo. Më 27 nëntor 1943 inteligjenca britanike në Shqipëri mësoi nga partizanët se aeroplani amerikan 807 ishte rrëzuar dhe se infermieret, mjekët dhe ekuipazhi ishin gjallë, duke u përpjekur që të arrinin në breg të detit. Gjeneral Dëight D. Eisenhoëer, komandanti i Forcave Aleate në Europë, dhe vetë Presidenti Franklin D. Roosevelt u dhanë lajmin e mirë familjeve të të zhdukurve. Në dhjetor të po atij viti ‘43, u ndërrmor një plan tjetër amerikan shpëtimi, i udhëhequr nga një kapiten i ushtrisë, Lloyd G. Smith, 24 vjeç, i cili u caktua në Zyrën e Shërbimeve Strategjike, pararendëse e Agjencisë Qendrore të Inteligjencës. Nën mbulesën e errësirës, ​​ai rrëshqiti me varkë në bregdetin shqiptar që ruhej me forca të shumta ushtarake, dhe ngriti një kamp bazë në një shpellë në shkëmbinjtë me pamje nga Adriatiku. Të tjerë u bashkuan me të dhe ata u zhvendosën në brendësi të vendit për të na gjetur, ne amerikanët. Ndërkohë britanikët organizuan një përpjekje të dytë shpëtimi nën drejtimin e toger Gavan Duffy, një agjent sekret, i cili me një ekip të vogël kishte arritur në Shqipëri muaj më parë me parashutë dhe në këmbë. Nëpërmjet kontakteve partizane, ai i gjeti amerikanët në Shqipërinë lindore dhe nisi të na çonte drejt perëndimit, duke synuar të arrinte në bregdet. Por në gjysmë të rrugës, në Gjirokastër, trupat gjermane bllokuan rrugën dhe ne ishim të lodhur, të sëmurë dhe të rraskapitur për të vazhduar më tej. Ai kërkoi nëpërmjet radios për një shpëtim ajror amerikan. Dy aeroplanë mallrash C-47 fluturuan me shoqëruesë luftarakë, por gjermanët e pikasën dhe toger Duffy e anuloi uljen e avionit. Por ne e rifilluam udhëtimin dhe me ndihmën amerikane dhe britanike derisa arritëm në bregdet. Më 9 janar, pas një sprove 63-ditore, 27 amerikanët – 10 infermierë dhe 17 mjekë dhe ekuipazhi fluturues – hipën në një anije britanike dhe kaluan në Itali.Tre infermiere mbetën pas në Beratin e pushtuar nga gjermanët. Kapiteni Lloyd Smith i solli ata të sigurtë në mars të vitit 1944. Të hipur në mushka që ecnim në tufë në pjesën më të madhe të rrugës, arritëm në bregdet dhe u pritën nga një barkë me silur, e cila na çoi përtej Adriatikut.

-Pse ju ndaluan të tregonit për përvojën tuaj në Shqipëri, edhe pas përfundimit të luftës?

Kur u kthyem në bazat e Forcave Aleate, eprorët tanë ushtarakë nuk na lejuan t’i tregonim askujt se ku kishim qenë, kush na ndihmoi ose si shpëtuam. Madje as të mos diskutonin detajet e kësaj ngjarje me këdo, madje edhe me anëtarët e familjes. Konspiracioni ishte për të mbrojtur njerëzit që na kishin ndihmuar dhe shpëtuar jetën. Nëse ata do të kapeshin nga gjermanë, kishte të ngjarë që do t’i kishin vrarë. Edhe pas luftës me vendosjen e rregjimit komunist, ne ishim të shqetësuar se po të përmendnim emrat e atyre heronjve shqiptarëve që na shpëtuan jetën, ata do të vriteshin. Më vonë mësuam se njëri prej partizanëve që na ndihmoi e strehoi, Kostaq Stefa, u burgos menjëherë pas luftës dhe në fund u ekzekutua nga rregjimi komunist. Jam mëse i sigurtë se pa ndihmën e popullit shqiptar, ne nuk do të kishim mbijetuar atë dimër.

Pergatiti, dhe solli në shqip,

Raimonda Moisiu

Author/ Freelancer

Jacksonville, Florida USA

Fadil Tafil Çitaku, PhD 1, 2/

1. Academy of Leadership Sciences Switzerland, Zürich, Switzerland  

2. Instituti për Avancim Kombëtar, Prishtinë, Kosovë

Kontakti: fadil.citaku@alss-edu.ch

Abstrakt

Fushatat politike shpesh përfshijnë shfaqje të larta emocionale, duke përfshirë thirrje dhe ulërima nga kandidatët. Ky artikull eksploron implikimet neuroshkencore të një sjelljeje të tillë si për vetë kandidatët ashtu edhe për audiencat e tyre. Duke përdorur literaturë të rishikuar nga kolegët nga burime të besueshme, si PubMed dhe baza të tjera akademike të të dhënave, studimi identifikon rajonet e trurit dhe neurotransmetuesit e përfshirë në përpunimin e shprehjeve të larta vokale. Analizohen ndikimet negative të thirrjeve dhe ulërimave, duke përfshirë rritjen e përgjigjeve të stresit dhe manipulimin e vendimeve të votuesve. Një rishikim sistematik i literaturës u krye, duke përfshirë 15 burime literaturës, nga të cilat 9 plotësuan kriteret për përfshirje. Gjetjet tregojnë se thirrjet emocionale nëpërmjet ulërimave mund të shkaktojnë eufori, frikë dhe manipulim, me implikime të rëndësishme për proceset demokratike dhe shëndetin mendor publik.

Fjalë kyçe

Politikë, Neuroshkencë, Thirrje, Ulërima, Fushata, Manipulimi i Votuesve, Përgjigja ndaj Stresit, Shëndeti i Trurit

Problemi

Fushatat politike gjithnjë e më shumë mbështeten te shfaqje dramatike të emocioneve, duke përfshirë thirrje dhe ulërima, për të tërhequr audiencat dhe për të fituar mbështetjen e votuesve. Ndërsa një sjellje e tillë mund të jetë efektive në afat të shkurtër, implikimet afatgjata si për politikanët ashtu edhe për publikun mbeten të papërcaktuara. Thirrjet aktivizojnë rajone të veçanta të trurit dhe neurotransmetues, potencialisht duke çuar në stres kronik, çrregullim emocional dhe paragjykime njohëse te votuesit. Ky artikull heton këto fenomene për të përcaktuar se si thirrjet ndikojnë në proceset neurologjike dhe psikologjike dhe nëse ato minojnë integritetin e vendimmarrjes demokratike.

Pyetja e Kërkimit

Si ndikojnë thirrjet dhe ulërimat gjatë fushatave politike në rajonet e trurit, sistemet e neurotransmetuesve dhe sjelljen e votuesve, bazuar në prova neuroshkencore?

Metodologjia

Një rishikim sistematik i literaturës së rishikuar nga kolegët u krye duke përdorur PubMed, Scopus dhe Google Scholar. Termat e kërkimit përfshinin “shouting and brain”, “screaming in political campaigns”, “stress response to shouting”, “neurotransmitters and shouting”, dhe “political persuasion neuroscience”. Burimet e literaturës u përfshinë nëse ishin publikuar në revista me ndikim të lartë, të rishikuara nga kolegët dhe të fokusuara në efektet neurologjike dhe psikologjike të thirrjeve. Studimet me vlefshmëri ose besueshmëri të ulët, si ato pa rigorozitet statistikor ose kontrolle eksperimentale, u përjashtuan. Gjithsej 15 artikuj u identifikuan fillimisht, dhe 9 artikuj u përfshinë në analizën përfundimtare bazuar në kriteret e përfshirjes.

Rishikimi i Literaturës

Rishikimi i literaturës fokusohet në tre aspekte kryesore: rajonet e trurit të aktivizuara nga thirrjet, roli i neurotransmetuesve dhe efektet e manipulimit emocional në sjelljen e votuesve.

1. Rajonet e Trurit të Aktivizuara nga Thirrjet

• Studimet tregojnë se thirrjet aktivizojnë amigdalan, një rajon përgjegjës për përpunimin e emocioneve si frika dhe zemërimi (LeDoux, 1996). Ekspozimi i zgjatur mund të çojë në hiperaktivitet në amigdala, duke rezultuar në përgjigje të shtuara stresi (Ullrich & Lutgendorf, 2002).
• Korteksi prefrontal, i cili drejton vendimmarrjen racionale, shtypet gjatë episodeve të thirrjeve, duke dëmtuar arsyetimin njohës (Davidson et al., 2020).
• Studime të tjera theksojnë rolin e korteksit dëgjimor në amplifikimin e sinjaleve të stresit kur ekspozohet ndaj tingujve të lartë, me ton të lartë (Uppenkamp, 2021).

2. Neurotransmetuesit dhe Thirrjet

• Thirrjet shkaktojnë çlirimin e kortizolit, hormonit të stresit, i cili mund të dëmtojë kujtesën dhe të nxënien kur është kronikisht i lartë (Sapolsky, 2004).
• Vërehet gjithashtu çlirimi i dopaminës, duke çuar në eufori të përkohshme dhe angazhim emocional të shtuar, që mund të shfrytëzohet për të manipuluar sjelljen e votuesve (Kringelbach & Berridge, 2010).
• Oksitocina, shpesh e lidhur me lidhjen sociale, mund të ndikohet gjithashtu, duke reduktuar besimin te figurat politike kundërshtare (Churchland, 2018).

3. Manipulimi Emocional dhe Sjellja e Votuesve

• Apelimet emocionale, përfshirë thirrjet, shfrytëzojnë sistemin limbik të trurit, duke anashkaluar mendimin racional dhe duke nxitur vendimmarrje impulsive (Hassell et al., 2022).
• Studimet tregojnë se ekspozimi i përsëritur ndaj thirrjeve rrit ndjeshmërinë ndaj mesazheve të bazuara në frikë, një taktikë e përdorur zakonisht në fushatat politike (Sullivan et al., 2010).

Rezultatet

Rishikimi sistematik zbulon një ndikim negativ të rëndësishëm të thirrjeve si në tru ashtu edhe në sjelljen e votuesve. Gjetjet kryesore përfshijnë:

• Ekspozimi kronik ndaj thirrjeve rrit hiperaktivitetin e amigdales dhe nivelet e kortizolit, duke kontribuar në stresin dhe lodhjen emocionale të votuesve.
• Rritjet e dopaminës të shkaktuara nga thirrjet mund të krijojnë eufori të përkohshme, duke çuar në vendimmarrje irracionale gjatë zgjedhjeve.
• Manipulimi emocional përmes thirrjeve pakëson rolin e diskursit racional në proceset demokratike, duke minuar vendimmarrjen e informuar.

Diskutim

Thirrjet në fushatat politike, megjithëse efektive për të tërhequr vëmendjen, kanë efekte të thella neurologjike dhe psikologjike. Aktivizimi i amigdales dhe shtypja e korteksit prefrontal pengojnë vendimmarrjen racionale, duke bërë votuesit më të ndjeshëm ndaj apelimeve emocionale. Politikanët mund të shfrytëzojnë këto mekanizma për të manipuluar opinionin publik, duke ngritur shqetësime etike mbi integritetin e proceseve demokratike. Për më tepër, stresi kronik i shkaktuar nga thirrjet kontribuon në probleme afatgjata shëndetësore, si ankthi dhe depresioni, si për politikanët ashtu edhe për votuesit.

Përfundim dhe Këshilla Praktike

Për të zbutur efektet negative të thirrjeve dhe ulërimave në politikë, propozohen rekomandimet e mëposhtme:

1. Nxitja e një diskursi të qetë dhe të respektueshëm në fushatat politike.
2. Zbatimi i fushatave të ndërgjegjësimit publik për të edukuar votuesit mbi taktikat e manipulimit emocional.
3. Promovimi i politikave që rregullojnë përdorimin e gjuhës me ngarkesë emocionale në reklamat politike.
4. Sigurimi i trajnimeve për politikanët mbi strategjitë efektive të komunikimit që përparësojnë debatin racional mbi apelimet emocionale.
5. Nxitja e një kulture të edukimit mediatik për të ndihmuar votuesit të vlerësojnë me kriticizëm mesazhet e fushatës.

Referencat

1. Churchland, P. S. (2018). Braintrust: What neuroscience tells us about morality. Princeton University Press.
2. Davidson, R. J., Putnam, K. M., & Larson, C. L. (2000). Dysfunction in the neural circuitry of emotion regulation–a possible prelude to violence. Science (New York, N.Y.), 289(5479), 591–594. https://doi.org/10.1126/science.289.5479.591
3. Hassell, H. J. G., Johnston, C. D., Khan, J., & Cook, E. (2022). The nature and impact of emotional content in congressional candidate emails to supporters. Electoral Studies, 79, 102501. https://doi.org/10.1016/j.electstud.2022.102501
4. Kringelbach, M. L., & Berridge, K. C. (2010). The Neuroscience of Happiness and Pleasure. Social research, 77(2), 659–678.
5. LeDoux, J. E. (1996). The emotional brain: The mysterious underpinnings of emotional life. Simon & Schuster.
6. Ullrich, P. M., & Lutgendorf, S. K. (2002). Journaling about stressful events: effects of cognitive processing and emotional expression. Annals of behavioral medicine : a publication of the Society of Behavioral Medicine, 24(3), 244–250. https://doi.org/10.1207/S15324796ABM2403_10
7. Sapolsky, R. M. (2004). Why zebras don’t get ulcers: The acclaimed guide to stress, stress-related diseases, and coping (3rd ed.). Henry Holt and Company. https://books.google.ch/books/about/Why_Zebras_Don_t_Get_Ulcers.html?id=EI88oS_3fZEC&redir_esc=y
8. Uppenkamp S. (2021). Functional neuroimaging in hearing research and audiology. Zeitschrift fur medizinische Physik, 31(3), 289–304. https://doi.org/10.1016/j.zemedi.2021.03.003.
9. Sullivan, D., Landau, M. J., & Rothschild, Z. K. (2010). An existential function of enemyship: evidence that people attribute influence to personal and political enemies to compensate for threats to control. Journal of personality and social psychology, 98(3), 434–449. https://doi.org/10.1037/a0017457

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA

Foto: Reuters/

Inaugurimi i Presidentit Donald Trump më 20 janar 2025, në Capitol Hill, është një ngjarje e rëndësishme jo vetëm për SHBA, por edhe për shumë shtete, përfshirë Kosovën. Ky moment shënon kalimin e pushtetit dhe hap mundësi të reja për përmirësimin e marrëdhënieve ndërkombëtare, si dhe për mbështetje në çështje të brendshme dhe të jashtme, përfshirë ato që prekin Kosovën. Ky shkrim analizon ndikimin e mundshëm të politikave të Trump në zhvillimet politike dhe ekonomike të Kosovës.

Riti i Inaugurimit dhe Pritshmëritë për Administratën Trump

Inaugurimi është një moment simbolik dhe praktik, i cili përcakton drejtimet që do të marrë politika e jashtme dhe e brendshme e SHBA-së për katër vitet e ardhshme. Ky është një ngjarje ku Presidenti bën betimin dhe paraqet fjalimin e tij, ku zakonisht thekson qëllimet dhe prioritetet për mandatet e tij të ardhshëm. Pritshmëritë për administratën Trump në vitin 2025 janë që ai të vazhdojë me politikën “Amerika e Parë” (America First), e cila synon mbrojtjen e interesave kombëtare dhe forcimin e pozicionit të SHBA-së në botë.

Fjalimi i Trump dhe Pritshmëritë për Kosovën

Një nga aspektet më të rëndësishme të administratës Trump për Kosovën ka qenë mbështetja për njohjen ndërkombëtare të Kosovës dhe përpjekjet për të siguruar mbështetje për integrimin e saj në organizata ndërkombëtare, si Kombet e Bashkuara (OKB) dhe Bashkimi Evropian (BE). Po ashtu, Trump ka pasur një angazhim të vazhdueshëm për normalizimin e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë. Ky proces është prioritet dhe mund të theksohet në fjalimin e tij si një hap i rëndësishëm për stabilitetin rajonal.

Marrëdhëniet SHBA-Kosovë gjatë Administratës Trump

Mbështetje për Pavarësinë e Kosovës: Pavarësia e Kosovës ka qenë një çështje thelbësore për SHBA-të dhe është mbështetur fuqimisht nga administrata Trump, e cila ka inkurajuar njohjen ndërkombëtare të Kosovës dhe integrimin e saj në organizata ndërkombëtare.

Dialogu Kosovë-Serbi dhe Roli i SHBA-së: Administrata Trump ka luajtur një rol aktiv në dialogun Kosovë-Serbi, duke ndërmjetësuar marrëveshje ekonomike që kanë hapur mundësi për zhvillim dhe bashkëpunim rajonal. Ky proces ka pasur ndikim të madh në zhvillimin ekonomik të Kosovës dhe ka krijuar mundësi për investime të huaja.

Marrëveshje të tjera dhe mbështetje për zhvillimin: SHBA ka ofruar mbështetje për forcimin e institucioneve të Kosovës dhe ka kontribuar në zhvillimin e infrastrukturës, duke përfshirë ndihmën për ndërtimin e rrugëve dhe projekte të tjera që ndihmojnë integrimin e Kosovës në rajon.

Diaspora Shqiptare dhe Roli i saj në Inaugurimin e 2025

Diaspora shqiptare ka një rol të rëndësishëm në mbështetje të marrëdhënieve SHBA-Kosovë. Në vitet e kaluara, diaspora ka lobuar fuqishëm për njohjen e Kosovës dhe mbështetje për zhvillimin e saj. Pritet që, gjatë inaugurimit të Trump në 2025, diaspora shqiptare në SHBA të vazhdojë të shprehë mbështetje për administratën dhe të lobojë për politikat që ndihmojnë zhvillimin e Kosovës.

Inaugurimi i Donald Trump më 20 janar 2025 është një ngjarje që ka ndikim të thellë jo vetëm për SHBA, por edhe për Kosovën dhe rajonin. Politikat që administrata Trump do të zbatojë do të ndikojnë në marrëdhëniet bilaterale, forcimin e shtetit të së drejtës në Kosovë, dhe përpjekjet për njohjen ndërkombëtare të vendit. Ky moment historik është një mundësi për t’u angazhuar më tej në forcimin e institucioneve të Kosovës dhe promovimin e vlerave të demokracisë dhe të drejtësisë për të ardhmen e vendit.

Dr. Nikollë Loka/

Kongresi i Manastirit, me vendimet që mori, shënoi një hap të rëndësishëm përpara në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të çështjes së alfabetit të shqipes dhe ndikoi fuqishëm në bashkimin politik dhe kulturor të kombit shqiptar. Me këtë vendim, iu dha fund kaosit që mbretëronte deri atëherë në çështjen e shkrimit të shqipes. Me vendosjen e përdorimit të dy alfabeteve, që mbështeteshin në alfabetin latin, Kongresi dëshmoi para opinionit ndërkombëtar vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur identitetin e tyre kombëtar kundër atyre përpjekjeve të xhonturqve që synonin t’u impononin alfabetin arab, që do të çonte në drejtim të njëjtë të zhvillimin kulturor me turqit. Një kontribut të rëndësishëm këtu ka dhënë Haxhi Vildan Dibra, si përfaqësues i klubit shqiptar të Stambollit.

Vidan Faik Dibra lindi në vitin 1852 në fshatin Presojnicë të kazasë së Dibrës, në sanxhakun e Dibrës. Babai i tij Abduselami ishet aga i njohur i atyre anëve, ndërsa e ëma, Zylfija një edukatore e mirëfilltë. Kur Vildani u bë tetë vjeç, familja u shpërngul dhe u vendos në lagjen Yskudar të Stambollit. Njohuritë e para i mori në mejtepin “Fistikli” nga kryeimami i xhamisë “Selimije” hoxhë Hafiz Sabri Efendiu. Vazhdoi studimet e mëtejshme në medresenë e lartë “Kara Mustafa Efendi” dhe në vitin 1882 u emërua ligjërues në xhaminë “Yeni Valide Camii” në Yskudar dhe mësues në mejtepin pranë asaj xhamie; pastaj u bë mësues në mejtepin e lartë të Yskudarit. Në këtë pjesë të Stambollit, gjatë viteve të fundit të shekullit XIX, ishin vendosur shumë shqiptarë.

Vildan Faik Dibra u aktivizua në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare të fillimit të shekullit XX, duke përqafuar programin e saj. Mori pjesë në Klubin “Bashkimi” të Stambollit dhe e përfaqësoi atë në Kongresin e Manastirit të vitit 1908. Sipas gazetës “Besa” të Stambollit për Kongresin e Afabetit në “Arnautlluk” (Shqipëri) ishin dërguar këta persona: Ismail Haki, Haxhi Vildan efendiu, Shaqir efendiu, Riza bej Dibra, Fazli pashë Toptani, Fuat Pashë Prishtina dhe Maliq bej Luma, të gjithë anëtarë të klubit “Bashkimi”.

Në Kongres morën pjesë edhe klerikë të tjerë myslimanë e të krishterë. Kryetari i Komisionit të Kongresit të Manastirit, Mithat Frashëri, nuk e kishte fshehur entuziazmin e tij për pjesëmarrjen e krerëve fetarë në këtë ngjarje. Për më tepër, ai edhe në ditarin e tij, të cilin e boton në gazetën “Lirija” më 1908, shkruan se “në këtë ngjarje pritet të vij edhe Haxhi Vildan efendi Dibra, i dërguar nga klubi i shqiptarëve të Stambollit dhe misioni i tyre ishte për të dhënë këshilla në Shqipëri”. Pra, kuptohet se ky komision i dërguar nga shqiptarët e Stambollit kishte për detyrë të jepte këshilla në lidhje me çështjet e alfabetit. Nga disa delegatë të Kongresit ardhja e delegacionit nga Stambolli ishte pritur me dyshim. Për këta ishte përhapur fjala se janë dërguar nga ana e xhonturqve, që Kongresit t’ia imponojnë alfabetin arab si alfabet të vetëm të gjuhës shqipe. Por, të gjitha dilemat i kishte shmangur paraqitja e Haxhi Vildan efendiut, i cili në diskutim kishte folur për rrethanat politike e shoqërore të kohës. Pas fjalës së tij, në këtë ditë kishin folur edhe të tjerë të pranishëm në këtë ngjarje, për ta marrë në fund fjalën prapë Haxhi Vlildani, i cili gjithmonë sipas shënimeve të Mithat Frashërit, në mes të tjerash kishte folur edhe për mungesën e pengesave nga ana e fesë islame për ta mësuar gjuhën shqie me alfabet jo arab.

Qëndrimi i i Haxhi Vildan Dibrës në këtë Kongres kishte një peshë të madhe.

Shumë nga pjesmarrësit prisnin nga do të anonte Hafiz.Vildani, pasi pikëpamja e tij do të mbështetej në bazë të thënieve kuranore. Fjala e tij kishte ndikuar shumë në mbarëvajtjen e punimeve të Kongresit se ishte përgjigjia më e mirë ndaj elementeve fanatikë që kërkonin përdorimin e alfabetit arab. Haxhi Vildani ishte shprehur: “Feja dhe Kurani nuk kanë kurrfarë lidhje me alfabetin. Mësimi i gjuhës shqipe me alfabetin latin nga pikëpamja fetare s’ka asnjë ndalim”. Dhe pasi e demaskoi sundimin e Portës së Lartë dhe e lëvdoi kushtetutën, ai e theksoi nevojën e bashkimit të shqiptarëve, të cilat tani do të bashkoheshin edhe me një alfabet, e alfabeti – tha haxhi Vildani, është një vegël e fuqishme që i përshtatet më së miri gjuhës së tij, prandaj shqiptarët e zgjedhin alfabetin latin. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja për ta shkruar gjuhën e tyre, ata i kanë adaptuar shkronjat arabe”. Sa për drejtimin se si lypsej të shkruhej, nga e majta në të djathtë, apo nga e djathta në të majtë, sipas tij “kjo nuk është punë me rëndësi. Sa i përket fesë, ajo i takon zemrës së njeriut, kështu që secili është i lirë t’i ketë pikëpamjet e veta”. Kjo la një mbresë të thellë dhe thuajse ua mori nga dora çdo iniciativë edhe atyre të paktëve që mendonin ta shtrojnë për diskutim edhe çështjen e alfabetit arab.

Gjergj Qirjazi pohon se “fjalët e Faik Dibrës patën ndikim shumë të fuqishëm në mendjet e shumë myslimanëve që mendonin se ata nuk duhet të shkruanin si të krishterët.

Si i dërguar i Komitetit Stambollit në hapësirat shqiptare, Haxhi Vildan Faik Dibra mbajti një varg ligjëratash. Janë me interes ligjëratat rreth shkrimit të shqipes me alfabet latin, të cilën ky e mbronte, duke qenë edhe kryetar i Komisionit për përhapjen e shkollave shqipe në vilajetet e Manastirit dhe të Shkodrës. Përzgjedhja e tij në këtë detyrë nuk ishte e vështirë, sepse ai ishte një personalitet i njohur dhe një veteran i arsimit në Perandorinë Osmane. Studiuesi Stavro Skëndi, vë në dukje se nga mesi i vitit 1908 ishte krijuar Lidhja Kombëtare për Mbarësinë e Shkollave Shqipe, e cila ishte e anagzhuar edhe për çështjen e arsimit. Nga disa burime shihet se kjo Lidhje punonte për ta përhapur arsimin shqip në trevat shqiptare. Veprimtaria e kësaj organizate pothuajse u ishte besuar hoxhallarëve. Sipas një shënimi, Komiteti i Stambollit u kishte caktuar rregullore të veprimit hoxhë Vildan Dibrës, hoxhë Ismail Hakiut dhe përkrahësve të tyre. Kjo rregullore përbëhej prej dymbëdhjetë pikave, ndërsa pika një dhe dymbëdhjetë, siç vë në dukje edhe shënimi i vitit 1908 i Konsullatës austro-hungareze në Manastir, ishin këto: “Në të gjitha viset e Shqipërisë do të dërgohen hoxhallarë, për të bërë propagandë nacionale shqiptare dhe hoxhallarët e dërguar ndër fshatra do të zgjedhin me kujdes personat e përshtatshëm, duke u njohur mandateve të tyre emrat dhe pastaj dega e Komitetit ka për të dërguar një person të përshtatshëm dhe do të krijojë një degë të re të Komitetit”.

Përveç kontributit në fushën e arsimit, Haxhi Vildani dhe anëtarët e klubit “Bashkimi” të Stambollit që erdhën në Shqipëri, bënë përpjekje për të penguar ekspeditën e Xhavit Pashës kundër shqiptarëve të Kosovës. Një delegacion i përbërë nga Ibrahin Temo, Vildan Faik Dibra dhe Sami Kulla, me anë të një letre i kërkuan Ministrit të Punëve të jashtme të Perandorisë Talat Beut, që të hiqet dorë nga ekspedita ndëshkuese e Xhavit Pashës. Ata i propozuan Ministrit që të bëhet një marrëveshje dhe të formohet një komision që të sqarojë se përse po ndodhin këto trazira, pavarësisht se kërkesa e tyre nuk u muar parasysh.

Haxhi Vildan Faik Dibra është autor i disa veprave letrare-fetare e filozofike në gjuhët e Lindjes. Gjithashtu ai është autor edhe i monografive në lëmin e drejtësisë, në kuadrin e së drejtës së sheriatit. Vdiq në Stamboll në vitin 1925. Për kontributin e dhënë në çështjen e alfabetit të sotëm të shqipes dhe në përhapjen e arsimit shqip, emri i tij ka hyrë në historinë e arsimit shqiptar dhe roli i tij është i njohur e i vlerësuar nga studiuesit e arsimit.

Prof. Dr. Bahtijar Kryeziu/

“Gjuha shqipe në praktikë – për të gjithë”, në 330 faqet e së cilës kam pikasur disa mospërfillje e lëshime që po e përcjellin shqipen, në të shkruar e në të folur, në (mos)respektimin e kulturës gjuhësore e me mëtim, që të ofroj një ndihmesë në këtë fushë, sado modeste qoftë ajo.

Me gjithë rezultatet e arritura në kodifikimin e normës gjuhësore, si në rrafshin e gjuhës së folur, ashtu edhe në atë të shkruar, edhe pas gjysmë shekulli nga mbajtja e Kongresit të Drejtshkrimit (Tiranë, 1972), pasuar nga Kongresi i Alfabetit (Manastir, 1908), që përfaqësojnë dy ngjarjet më të rëndësishme shkencore për kombin shqiptar, natyrisht, pa anashkaluar edhe Lidhjen e Priz¬renit (Prizren, 1878), si ngjarje me peshë të madhe politike, nuk mund të jemi të kënaqur me shkallën e zbatimit të gjuhës së njësuar letrare e të standardit të saj.

Një shkallë më të lartë përdorimi të normës letrare nuk e ndihmuan, me sa duket, as botimet e një numri të konsiderueshëm veprash gjuhësore e ato shkollore, si: gramatikat e niveleve të ndryshme të shkollave tona, botimet e veçanta në fushë të shqipes: Drejtshkrimi i gjuhës shqipe (1973), Fjalori drejt¬shkrimor (1974), Gjuha letrare shqipe – Elemente të normës së sotme letrare (1984), Për pastërtinë e gjuhës shqipe : fjalor (1998), Rregullat e pikësimit (2002), praktikume të gjuhës, revistat “Studime filolo¬gjike”, Gjuha jonë (Tiranë), “Gjurmime albano¬logjike”, Gjuha shqipe (Prishtinë), e as dhjetëra fjalorë të ndryshëm të gjuhës shqipe, si dhe fjalorë dygjuhësh: gjuhë shqipe – gjuhë e huaj, ose anasjelltas etj. Të gjitha këto vepra dhe shumë të tjera që nuk i zumë në gojë, sikur nuk po mjaftojnë për të vetëdijesuar e tërhequr vëmendjen e njerëzve tanë për një respektim më të madh të normës gjuhësore. Dhe kështu, “derisa nuk do të kemi interes për gjuhën, derisa nuk na pret malli për bukurinë e pastërtinë e saj, shkrimet tona do të hartohen gabueshëm për dëm të madh të gjuhës” (A. Xhuvani), do të hartohen keq, të cilat nuk do t’i kuptojë kush sa e si duhet.

As mosha e madhe e shqipes nuk na inkurajoi mjaft për një gjuhë në shkallë më të lartë përdorimi, kur dihet se shqipja është njëra ndër “3 gjuhët më të vjetra të kontinentit” – të cilin fakt e sjellë edhe gazeta pres¬tigjioze amerikane “New York Times (29 gusht 2914), e më 28 korrik 2023 edhe gazeta “Tema”, e cila, në një artikull të sjellë nga “Science”, dëshmon se, të studiuara me metoda të sofistikuara “origjina e gjuhëve indo-evropiane dhe e gjuhës shqipe, e cila, bashkë me armenishten dhe greqishten, konfirmohet se është një ndër tri gjuhët më të vjetra indo-evropiane që fliten ende, duke vërtetuar përfundimisht dhe në mënyrë të pakundërshtueshme shkencërisht që, si populli shqip-tar, ashtu dhe gjuha shqipe, janë të paktën 6 mijë vjet të vjetër dhe autoktonë në këto troje”.

Gjuha, e folur ose e shkruar, është mjeti më i përsosur për komunikim. Por është e tillë atëherë kur në ligjërimin e lidhur respektohen ligjësitë dhe normat e saj. Ajo që mendohet – thuhet qartë, drejt e pa gabime. Thuhet shqip. Ndërkaq, kur shkelen rregullat gjuhësore: përdorimi i fjalëve dosido, mospërdorimi me vend i presjes (pauzës në të folur) dhe i shenjave të tjera të pikësimit, eko¬nomia e tepërt e fjalëve në fjali, e sidomos mosrespektimi i topikës së njësive gjuhësore, atëherë fjalitë dalin të pakuptimta, të paqarta, steriotipe e të pështjelluara. Nuk thuhet ajo që është menduar të thuhet, por diçka tjetër, e palogjikshme dhe herë-herë çoroditëse. Këso konstrukte fjalish, për fat të keq, i ndeshim pashmangshëm në jetën tonë të përditshme. Me to janë të mbushura faqet e gazetave e të revistave tona. Folësit e radio-televizioneve i shqiptojnë në çdo emision të tyre pa u shkuar mendja se ç’po thonë. Kjo ndodhë nga mungesa e njohurive të sistemit gjuhësor morfo-sintakso-semantik të atyre që i përgatisin gazetat dhe emisionet e tilla ose edhe nga pakujdesia e tyre ndaj fjalës së nyjëtuar apo të shkruar. Cilido qoftë shkaku për këtë, ai është i pafalshëm, sepse me të dalë në gazetë shkrimi, me fjali të tilla ose mendimet e tilla të thëna në radio-televizion, marrin dhen, nuk janë më vetëm pronë individi apo grupi njerëzish, por bëhen pronë e masës, me strukturë heterogjene, si për nga shkalla e përgatitjes së tyre, e profesi¬oneve të ndryshme, po edhe për nga përkatësia etno-kulturore. Prandaj, çdo fjalë e fjali e shprehur publikisht duhet të mendohet e të peshohet mirë e mirë. Të mos “servohet” pa “u përtypur” sa e si duhet.

Se është ky një argument që duhet pasur parasysh gjithherë, po e ilustrojmë me një numër të konsiderueshëm shembujsh të vjelë nga gazetat, revistat, madje edhe nga librat, si dhe radio-televizionet tona, ku fjalët, fjalitë a periudhat e para¬qitura, nuk e kanë aftësinë e shprehësisë së mirëfilltë. Ato, shpeshherë, janë konfuze e të paqarta, saqë mendimi i shprehur del mbrapsht nga ajo që është menduar të thuhet e kjo, besoj unë, është pasojë e mungesës së kulturës gjuhësore, në përgjithësi, në njërën anë, por edhe e pakujdesit të duhur, e mungesës së ndjenjës dhe e përgjegjësisë ndaj saj, në anën tjetër.

Që mesazhi të jetë i kuptueshëm, duhet të karakterizohet së paku nga tre faktorë kryesorë: qartësia, saktësia dhe shprehtësia, e ndër ata faktorë që ka rol të rëndësishëm për një fjali, periudhë a paragraf të qartë, të saktë e që shpreh drejt kuptimin e asaj që duam të shpërfaqim, është topika – radhitja, vendi i fjalëve në fjali, pa anashkaluar edhe shenjat e pikësimit dhe zgjedhjen e fjalëve në fjali. Kur nuk respektohen këta përbërës, mendimet dalin të paqarta, stereotipe dhe nuk shprehin atë që mëtohet të thuhet. Në veprën tonë “Gjuha shqipe në praktikë – për të gjithë”, kemi paraqitur një varg shembujsh të tillë, me të cilët nuk do të pajtoheshin të gjithë ata që e kenë për zemër këtë dhunti, ata që e duan dhe e çmojnë gjuhën shqipe.

Për t’ua bërë më të qartë e më të lehtë lexuesve, veprën e kemi ndarë në dy krerë:

I. Punime nga studiuesit tanë

II. Punime të autorit të veprës

Në kreun e parë.- janë përfshirë artikuj të disa gjuhëtarëve (Mehmet Halimi, Emil Lafe, Rexhep Ismajli, Shaqir Berani, Isa Bajçinca, Mehmet Gjevori, Musa Nushi, Fadil Sulejmani, Zijadin Munishi, Abdulla Zymberi, Gani Hoxha, Qemal Murati, Xhavit Kryeziu etj.), botuar kryesisht në rubrikën “Gjuha në praktikë” te gazeta “Rilindja”, duke filluar menjëherë pas Kongresit të Drejtshkrimit, e deri në ditët kur pushoi së botuari kjo gazetë, për të vazhduar pastaj puna (herë-herë) me ndonjë nga gazetat e tjetra, si: “Bujku”, “Pavarësia”, “Koha Ditore”, “Bota Sot”, “Zëri”, “Kosova Sot”, “Flaka e vëllazërimit”, revista “Shkëndija” etj. Edhe nga këto gazeta (shumë më pak) kemi shkëputur kryesisht ata artikuj që për objekt trajtimi kanë pasur gjuhën në praktikë – se si (nuk)duhet të përdoret ajo, siç edhe do të shihet nga shembujt e vjelë e të paraqitur në veprën tonë “Gjuha shqipe në praktikë – për të gjithë, vepër kjo e cila nuk u dedikohet vetëm gjuhëtarëve, por në radhë të parë masës së gjerë, nivelesh të ndryshme: nxënësve, studentëve, mësimdhënësve, punonjësve të administratës, gazetarëve e dashamirëve të gjuhës shqipe, në kohën kur shqipja po dergjet prore, si dikur kryetrimi ynë – Gjergj Elez Alija në shtratin e tij.

Kreu i dytë.- ngërthen një numër sinonimesh, që nuk janë sinonime, si p.sh: atllas dhe atlas, variant dhe varietet, fjalët synim, qëllim, objektiv; pikët dhe pikat, mbiemrat i mundshëm dhe i mundur etj.; disa fjalë a togfjalësha të përdorur jo me vend, si p.sh: patjetër, ikën dritat, reshje shiu – për riga a rrebesh shiu; disa fjalë për “rifreskimin” e standardit të shqipes, për përdorimin e emrave sllavë, me l, siç thuhet në Drejtshkrim, si: Mladen, Milan, Miroslav…, apo me ll: Mlladen, Millan, Mirosllav…, siç përdoren fjalët: sllav, Jugosllavi etj., jo vetëm nga serbët, por edhe nga ne – në të folur; për fjalët në shumës: drapërij a drapërinj, shkëmbij a shkëmbinj…; Europë apo Evropë… Po ashtu kam vë në pah edhe disa fjalë me përdorime të ngatërruara (në përditëshmërinë tonë): statut – status, zgjedhje – zgjidhje, kontekst – kontest, notar – noter…, duke shpjeguar nuancat dalluese që kanë. Kam zënë në gojë një regjistër fjalësh se si (nuk)duhen shkruar: arkitekt – arqitekt, garazh – garazhë, opium – opijum, bagazh – bagazhë, durrsak – durrësak, digjital – dixhital, transit – tranzit etj. Edhe një duzinë fjalësh të huaja të cilat kanë përgjegjëset e tyre në shqipet kanë gjetur vend trajtimi në vepër, si: abuzim për shpërdorim, glosar – për fjalës (fjalor), mentalitet – për mendësi. Në disa faqe të veprës sime, kam trajtuar edhe probleme sintaksore, duke marrë në syzim: disa konstrukte të palogjikshme në gjuhën tonë; fjali a periudha ku nuk respektohet topika – renditja e fjalëve te njësitë sintaksore; fjali me fjalë të panevojshme, si dhe çështje të tjera që po përdorën duke mos respektuar e shpërfillur normën gjuhësore të shqipes sonë.

Nga të gjitha ato çështje të paraqitura në vepër, del se gjuha si sistem, përmban rregullat e konstituimit të mëvetësishëm, që nuk na lejon të përdorim çfarëdo kombinimesh të njësive ose në shprehjet tona të përdorim çfarëdo jo-njësi, ngase ajo na shtrëngon të flasim sipas rregullave të caktuara të saj. Komunikimi, pra, mund të jetë efikas vetëm atëherë kur porosia, qoftë në planin e shprehjes, qoftë në planin e përmbajtjes, është adekuate me qëllimin që autori synon ta realizojë, të cilën gjë nuk e përligjin (çdoherë) shembujt e paraqitur në këtë vepër.

Për shpërfillësit e kësaj dhuntie, pra, të gjuhës shqipe, nuk ka se si të mos na sillet në mend një thënie e mendjehollit tonë, Faik Konica, kur thotë: “Po sot shoh një turmë të errët prej analfabetësh me diplomë në xhep, që po i vërsulen shqipes dhe duan t’i vënë thikën në kurriz, që ta gdhendin pas formës që u pëlqen atyre; se të gjorët kujtojnë që gjuha është një copë dru pa shpirt. Nuk dinë që është jo vetëm e gjallë, po dhe shumë e hollë, aq sa, po i shtrembërove pakëz një nyjë a një dell, trupi i tërë i tronditet, vuan dhe humb forcën bashkë me bukurinë” – mendim që nuk e luan as topi, do të thoshte çdo shqipfolës e dashamirë i mirëfilltë i gjuhës sonë të bukur.

P. S.

Këtë vepër, me pietet të lartë dhe në shenjë respekti, miradije e falënderimi, ia kushtoj udhëheqësit tim tashmë të ndjerë, Akademik Idriz Ajetit, i cili më udhëhoqi pa përtesë në tri shkallët e studimeve shkencore!