Rafaela Prifti/

“Pas një maske, një maskë tjetër,” shkruante artisti surrealist francez Claude Cahun në vitin 1930. Galeria e re në Muzeun e Artit Modern MoMA e titulluar Vital Signs hapet nga data 31 tetor deri në 2 nëntor ekskluzivisht për anëtarët përpara se të hapë dyert për publikun. 

Në njoftimin për shtyp thuhet se në imagjinatën e artistëve të shekullit të 20 trupi dhe vetja nuk janë konceptuar të ngurta por në transformim të përhershëm. Ekspozita paraqet mbi 100 punime nga artistë të cilët shtrojnë pyetjen se çfarë është individi në raport me shoqërinë – dhe se kategoritë si raca, gjinia janë koncepte të rrënjosura tek abstraktja. Ekspozita sjell këndvështrime të freskëta nga koleksione të Muzeut të artistëve si Frida Kahlo, Louise Bourgeois, Suzanne Jackson dhe Senga Nengudi si edhe punime që vijnë për tu paraqitur për herë të parë.

Foto: Suzanne Jackson Era dhe Uji 1975, dy panele 

Sokol Paja/

Mërgata shqiptare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës ka dhënë kontributin më të rëndësishëm në lobimin dhe ndërkombëtarizimin e çështjes kombëtare në institucionet e amerikane. Bizneset e shqiptarëve si restorante dhe hotele u shndërruan në “seli diplomatike” të pritjes e përcjelljes së delegacioneve nga Kosova e Shqipëria në Amerikë dhe takimeve me politikanë amerikanë në favor të çështjes kombëtare. Histori suksesi dhe diplomacie politike e ekonomike. E gjithë infrastruktura e bizneseve shqiptare u vu në shërbim pa hezitim të diplomacisë së mërgatës, të donacioneve dhe lobimit në favor të kombit në ditët më vështira.

Shqiptarët e Amerikës janë kurora e artë e lavdisë kombëtare në mërgatë. Shqiptarët që shkëlqejnë në biznes në Amerikë janë krenari e veçantë për kombin tonë. Ata janë potencial, frymëzim dhe lokomotivë e transformimit ekonomik të shteteve amë dhe komunitetit shqiptar në Amerikë. Ata meritojnë nderim e mirënjohje për fisnikërinë e tyre e bujarinë e tyre. Një ndër rastet që gazeta Dielli i paraqet publikut është shqiptari fisnik Zamir Vejuka Gashi nga Shkodra. Ai mbërriti në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në Janar të vitit 1996. Që prej atij viti deri në ditët e sotme nuk u kursye kurrë në çdo fushatë të mërgatës për mbledhje fondesh për atdheun e komunitetin shqiptar në Amerikë.

I specializuar në industrinë e shërbimeve dhe real estate, Zamir Vejuka Gashi përbën ndër modelet e shkëlqyera dhe frymëzuese të komunitetit shqiptar në Amerikë. Është një ndjekës i apasionuar i zhvillimeve në politikën amerikane, promotor i vlerave më të larta kombëtare dhe shërben si promovues e integrues i shqiptarëve të suksesshëm, punëtor dhe ëndërrimtar.

Në vitin 2002 hapi restaurantin e parë “San Marino” në zonën e Wall Street, ndërsa sot bashkë me disa bashkëpronarë shqiptarë shkëlqejnë me bizneset e tyre në zonat më të mira të Manhattan si Wall Street, Soho, Murray Hill, Midtown, 5 Ave dhe Rockefeller Center. Ata zotërojnë restorantet e tyre si fuqi ekonomike shqiptaro-amerikane, me staf shqiptar duke u ardhur në ndihmë shqiptarëve të parë që emigrojnë në Amerikë. Një përkrahje e fuqishme për emigrantët e rinj, do të thotë shumë për familjet e reja sidomos. Për suksesin dhe arritjet Zamir Vejuka Gashi ose Sammy siç e njohin në NY, ai u shpreh mirënjohjen stafit të cilit ia dedikon suksesin me përkushtimin e tyre.

Trashëgimia e familjes, vlerat dhe qëllimet e forta në jetë, ishin frymëzim për mua, shprehet Zamiri. Ai studioi në Universitetin “Skënderbej” – Shkolla e Bashkuar në Tiranë dhe gjatë gjithë jetës kishte disiplinë të fortë dhe kërkesa ndaj vetes. Zamir Vejuka Gashi ka dhuruar për çdo shqiptar në çdo fatkeqësi dhe vazhdon çdo ditë në çdo thirrje e ftesë për ndihmë të njerëzve në nevojë, fatkeqësive apo fushatave të dhurimeve për komb e komunitet. Zamiri (Sammy) është shumë afër komunitetit shqiptar sidomos në Staten Island dhe shoqatave duke i mbështetur dhe ndimuar ato në çdo rast. Ai është një mbështetës i përhershëm i jetës kulturore dhe artistike të komunitetit shqiptar në përpjekjet për të ruajtur traditat kombëtare në Amerikë. Ai ka mbështetur çdo politikan shqiptar që ka kandiduar në zgjedhjet e çdo niveli në Amerikë dukë dhënë një sport të fuqishëm të promovimit të shqiptarëve dhe rritjes së peshës politiketë kombit shqiptar në Amerikë.

Duke lexuar median prestigjioze Forbes Magazine (Ramerino Italian Prime on Forbes magazine) shkruan se pas Covid-19 kur askush nuk mendonte të hapte restorant në Manhattan dhe shumë biznese po mbylleshin, Sammy nuk e mori në anën negative por pati guxim e kurajo për të hapur restorantin “Ramerino Italian Prime” në vitin 2021 dhe “Duomo 51 Ristorante” në vitin 2022. (Proving that America and in difficult times is land of opportunities ).

Besimi te stafi, promovimi i talenteve dhe të përkushtuarve, mirëmenaxhimi dhe shpërblimi i mirë më kanë bërë të kem sukses dhe rritje në biznes dhe shërbim, shprehet Zamir Vejuka. Ai është një model frymëzues dhe i mrekullueshëm i shqiptarit fisnik e bujar me të cilin krenohet komuniteti shqiptar në Amerikë.

NDERIMI – Një ditë pas inaugurimit të “Shtëpisë së shqiptarit”në Philadelphia

Halil RAMA – Mjeshtër i Madh

• Petrit Zanaj, ish – kryetar i “Bijve të Shqipes” thotë se nderimi që i ka bërë Federata e Paqes Universale mikut e shokut tonë Tajar Domi, duke i dhënë çmimin “Njeriu i vitit 2024 në diasporë” është më se i merituar nga ai, por është edhe një nder i veçantë që i bëhet komunitetit shqiptar në Filadelfia. Kjo për faktin se në punën e jetën e  vetë, Tajari është mbështetur në traditën atdhetare të fisit Domi, të atdhetarit Harun Domi që solli abetaren e librat e parë shqip në vendlindjen e tij, në fjalën e urtë e të mençur dibrane e kukësiane…

Një ditë pas inaugurimit në Philadelphia të SHBA të Qendrës social-kulturore të Shoqatës “Bijtë e Shqipes”, ndërtesë historike kjo disa shekullore, ish-pronë e familjes së Ëilliam Penn që tashmë quhet “Shtëpia e shqiptarit”, Tajar Domi – ish kryetar për dy mandate i kësaj shoqate emërndritur, iniciatori kryesor për blerjen e kësaj ndërtese me donacione tërësisht nga vetë shqiptarët që jetojnë në Philadelphia, provoi emocionet e një tjetër ngjarjeje të rëndësishme. As që e kishte menduar se pikërisht në ditëlindjen e tij të 68-të, Federata e Paqes Universale Shqipëri do ta shpallte atë “Njeriu i vitit 2024 në diasporë”.

Me jehonën e festës së inaugurimit të Shtëpisë së shqiptarit, siç edhe vendasit preferojnë ta quajnë, e që do të shërbejë për strehën e re të shkollës shqipe “Gjuha jonë”, një sipërmarrje e kësaj shoqate që prej vitit 2004, si dhe të lajmit për riemërtimin e rrugës pranë kësaj godine me emrin e Heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, në këtë ditëlindje të veçantë do të ishin të pranishëm dhjetra personaliete të kësaj shoqate, familjarë, miq e të afërm të Z.Domi. E uruan ata përzemërisht Tajar Domin për kontributin e vyer qe i ka dhënë ndër vite komunitetit shqiptar që jeton në Philadelphia si Kryetar i Shoqatës “Bijtë e Shqipes”. Dhjetra urime për mikun e mençur e të vyer që di të jetë kur të tjerët  kanë  nevojë për të;  për modelin e shkëlqyer që u përcjell brezave si një prind, bashkëshort dhe gjysh ideal. 

Në emërues të përbashkët me këto urime, edhe mesazhi i FPU që i dha këtë titull: “Jetofsh çdo ditë duke shijuar familjen e bukur që ke krijuar! Jetofsh sa më gjatë plot nder e dinjitet që t’u lesh brezave si pasurinë më të madhe mbiemrin Domi, mbiemër ky që respektohet brez pas brezi. 

Bac u kry! 

Çdo degë e pemës tënde familjare ta ketë fatin ta thotë këtë frazë në çdo ëndërr të realizuar! 

U kry edhe këtë vit kjo datëlindje me miq plot e çmime të merituara! 

Gezuar!”.

Petrit Zanaj, ish – kryetar i “Bijve të Shqipes” thotë se nderimi që i ka bërë Federata e Paqes Universale mikut e shokut tonë Tajar Domi, duke i dhënë çmimin “Njeriu i vitit 2024 në diasporë” është më se i merituar nga ai, por është edhe një nder i veçantë që i bëhet komunitetit shqiptar në Filadelfia. Kjo për faktin se në punën e jetën e  vetë, Tajari është mbështetur në traditën atdhetare të fisit Domi, të atdhetarit Harun Domi që solli abetaren e librat e parë shqip në vendlindjen e tij, në fjalën e urtë e të mençur dibrane e kukësiane…Ai vlerësoi si më dinamiken e më rezultativen periudhën që Tajar Domi drejtoi Shoqatën “Bijtë e shqipes”, duke e ngritur emrin dhe prestigjin e saj në nivele te tjera, kur “numri i anëtarëve gati u dyfishua, shkolla shqipe e rriti numrin e nxënësve të saj dhe reputacioni i shoqatës u rrit konsiderueshëm, sidomos me afrimin e një numri të madh të komunitetit kukësian në veprimtaritë e shoqatës….”.

DHJETRA PERSONALITETE NGA DIASPORA E SHQIPËRIA 

NË DITËLINDJEN E TAJAR DOMIT

Në këtë ditë të veçantë të jetës së tij, shumë më të bukur se çdo vit tjetër, Tajar Domi e shpreh lumturinë e pamatë, jo se e gjen më të rritur apo më të mençur, por sepse është me më shumë miq, shokë, farefis e bashkatdhëtarë, të cilët i japin  kënaqësi e dëshirë për t’i pasur sa më pranë. 

“Sot jam më i pasur, pasi këtu kemi bashkatdhëtarët tanë që kanë ardhur nga larg, për t’u bërë bashkë një ditë më parë në festën e madhe te ‘Shtëpia e Shqiptarit”, thotë i mallëngjyer Tajar Domi. Dhe ka të drejtë të ndjehet fatlumë që disa prej tyre i kishte sërish në këtë gëzim. Kanë ardhurt nga ASTI të Italisë, nga shkolla shqipe “Rruga e Shkronjave”, zoti Hasan Bulqari me zonjën e tij. I pranishëm edhe Mjeshtri i Madh Defrim Methasani – kryetar i Këshillit të Paqes për Tiranën, që i dha edhe më shumë madhështi kësaj feste me forcën e zërit  e me profesionalizmin e tij të spikatur, si edhe “Nderi i Qarkut Kukës”,  zv. Kryetari i Federatës së Paqes  Universale Shqipëri, z. Abdulla Domi që u bë një me “Bijtë e Shqipes”, duke i dhënë kësaj shoqate vlerësimin e merituar.

Ndërsa i ka falenderuar ata përzemërsisht, Tajar Domi u shprehu mirënjohje të thellë edhe dy miqve që vinin nga grupi i njohur “Flaka”i Tiranës”, zotërinjve Bajram Avdia e Mezan Resuli …. Po ashtu falenderoi poeten e mirënjohur Iliriana Sulkuqi që kaq shumë i ka dhënë jetë e dashuri me vargjet e botimet e saj vendlindjes dhe Diaspores në Amerike, duke e konsideruar si “Nënë Tereza e kohës tonë”. Prania e saj, si edhe e të gjithë bashkëpunëtorëve të tij, me të cilët kanë ndarë punët, gëzimet e shqetësimet në mbarëvajtjen e “Bijve te Shqipes”, si kryetarët e saj:  Llazar Vero, Petrit Zanaj, Sadik Elshani, Bujar Gjoka e Dritan Matraku dhe e anëtarëve të Këshillit Drejtues, miq e shokë të tjerë që formojnë mozaikun e shqiptarëve këtu në Filadelfia, padyshim që ja shtuan madhështinë kësaj feste ditëlindjeje të Tajar Domit.

Fati përsëri e deshi që në këtë ditë të veçantë festive të kishte këtu edhe motrën e madhe, Bulen me bashkeshortin e saj të ardhur si vizitor këto ditë, që sëbashku me familjen e vëllait të tij, Jakupit, qenë ata që i dhanë më shumë gjallëri festës, ashtu si dhe familjarët e tij, bashkëshortja Elhamja, Erioni me Enkeleten e Elion që zhurmon çdo ditë e më shumë, Arianiti me Arjolën dhe të voglën Aria që po rritet e që ia shtojnë jetën.

“SHTËPIA E SHQIPTARIT”, QENDËR SOCIALKULTURORE MULTIFUNKSIONALE

Ka të drejtë të ndjehet krenar dhe i nderuar, ish – kryetari më i suksesshëm i “Bijve të Shqipes” në Philadelphia, Tajar Domi, pasi pikërisht në këtë ditëlindje vlerësohet me titullin “Njeriu i vitit 2024 në Diasporë” nga Federata e Paqes Universale Shqipëri. “Është vërtetë një trofe që nuk e di nëse jam ai që e meritoj. Por ndjej detyrimin që ta falenderoj këtë institucion të paqes, për të cilin sigurisht vetë emri flet shumë. Sot kur bota po rrokulliset çdo ditë në tmerrin e luftës, përdorimi i fjalës Paqe dhe angazhimi ynë, i të gjithëve sëbashku për t’i dhënë jetë e kënaqësi çdo ditë që vjen pas, është një detyrim. Punët që ne i quajmë të vogla, por të bëra me dashuri të madhe, fjalët plot mirënjohje e jo veprimet inatçore që na ngarkojnë shpirtin nganjëhere, na bëjnë që të jetojmë në paqe e në lumturi. Prandaj e vlerësoj shumë këtë titull, që më vjen si një forcë e re për të qëndruar në frontin e njerëzve të paqes, të paqes nëpërmjet punës, mirënjohjes, kontributit në shoqëri këtu e në atdhe”, – tha ndër të tjera z.Domi në fjalën e tij përshëndetëse.

Pjesëmarrësit në këtë ditë feste madhështore shpërthyen në duartrokitje të fuqishme kur ai pohoi me gëzim të paparë: “U bëmë kështu bashkë si kurrë më parë, duke parë vetëm përpara, në realizimin e kësaj nisme. Rreth 500 familje e biznese shqiptare në Filadelfia e rreth saj, mes tyre edhe nga kombësi të tjera, shokë e miq nga shtetet e tjera të Amerikës, nga Kanadaja, Anglia e shtete të tjera të Europës, si dhe nga vendlindja jonë Shqiperia, dhanë ndihmesën e tyre sipas mundësive për ta pasur këtë ndërtesë historike, si ‘Shtëpi të Shqiptarit’, – thotë Tajari. Dhe ka të drejtë të ndjejë krenari legjitime sepse: Këtu në Qendrën social-kulturore të Shoqatës “Bijtë e Shqipes” fëmijët tanë nuk do të jenë të kufizuar në numër për të ndjekur shkollën shqipe me mësime në gjuhën tonë; fëmijët tanë, dashamirës të muzikës e sportit, do të kenë mundësi të grupohen e t’i realizojnë dëshirat e tyre; këtu nënat e gratë tona do të kenë mundësi të dalin me fëmijët e bashkëshortët e tyre për të shijuar një “kafe shqip” së bashku; këtu bashkatdhetarët tanë do të gjejnë më shumë informacion e ndihmë për punë e procese të tjera në departamentin për biznesin; këtu hoxha dhe prifti do të ndjehen edhe më shqiptar se gjer tani, në organizimet për nevojat e komunitetit; këtu rinia, por edhe grupmoshat e tjera do të kenë një ambjent të bukur e të përshtatshëm për organizime të ndryshme festive, shoqërore e familjare, ku biblioteka do të jetë shumë më e pasur dhe e shfrytëzueshme për çdo njërin që dëshiron; ku këndi i historisë dhe i trashëgimisë kulturore do të pasqyrojnë mjaft sende e objekte të kësaj fushe, jo vetëm për Shqipërinë por edhe për atdheun e dytë ku ne jetojmë, Amerikën… 

NJË EMËR PËRBASHKUES, NDËR MË AKTIVË TË SHOQATËS 

“BIJTË E SHQIPES” NË FILADELFIA

Gjatë një takimi verën e kaluar, miku im Enver Parllaku do më fliste me krenari të ligjshme për Shoqatën “Bijtë e Shqipes” që prej vitesh zhvillon një aktivitet intensiv në Filadelfia për promovimin e vlerave kombëtare shqiptare. Dhe ndër veprimtarët më aktivë të kësaj shoqate ai do të veçonte Tajar Domin, si kontributorin shembullor të saj. Këtë të vërtetë e pohon edhe shkrimtari kukësian Hys Hasa, i cili vlerëson potencialin intelektual, urtësinë, mençurinë e vizionin bashkohor të Tajar Domit, të shpalosura në përditshmërinë e tij si dhe në çdo aktivitet të Shoqatës “Bijtë e Shqipes”.

Tajar Domi do të udhëhiqte  brezin e tretë të intelektualëve të trungut të tij familjar. Nga një dokumentar i mirëpërgatitur prej ikononës së dokumentarit televiziv Defrim Methasani, mësojmë se Tajari ka lindur më 14 tetor të vitit 1956 në Ceren të Kalasë së Dodës dhe ka shkëlqyer në të gjitha nivelet e shkollimit. Studimet e larta i mbaroi në Fakultetin e Veterenarisë të Universitetit Bujqësor të Tiranës në vitin 1980. Pas diplomimit punoi fillimisht në ish-kooperativën bujqësore dhe më pas, tre vite si mësues në Shkollën e Mesme Bujqësore të Cerenit. Në vitin 1991 zgjidhet Kryetar i Këshillit të Bashkuar Pluralist të Kalasë së Dodës dhe deri në vitin 1996 ishte zëvendëskryetar komune. Pas vitit 1997 vjen në Tiranë, dhe në harkun kohor të 7 viteve (1998-2005) punoi në Institutin e Sigurimeve Shoqërore, ku la gjurmët e intelektualit shembullor, të profesionistit të spikatur e kuadrit korrekt. Në moshën 52-vjeçare (në vitin 2008) ishte përfitues i llotarisë amerikane dhe sëbashku me bashkëshorten Elhamen dhe dy djemtë Erionin dhe Arianitin jetojnë  në Fialdelfia të SHBA, ku kanë ndërtuar jetën e tyre të dytë. Gjithsesi, që nga dita që shkeli në tokën e premtuar, tik-taku i tij rrihte për atdheun, ndaj dhe u atashua në Shoqatën me emër partiotik e atdhetar “Bijtë e Shqipes”, kryetar i së cilës ishte për dy mandate. Pikërisht nga kjo shoqatë është vlerësuar si nderi i komunitetit për atë çfarë ai ka përfaqësuar me emrin e tij të spikatur, sepse Tajar Domi është një emër përbashkues i diasporës shqiptare në SHBA. 

Po, i tillë është ky pinjoll i fisit e familjes që qëndon me dinjitet në panteonin e vlerave. Nëse gjyshi i tij, Haruni, para 100 vitesh solli abetaret nga Bukureshti për shkollën shqipe të Kalisit, Tajari, në gjurmët e gjyshit ka dhënë dhe po jep kontribut real për shkollimin në gjuhën shqipe të fëmijëve të emigrantëve shqiptarë në Filadelfia-SHBA. Tajar Domi prej 14 vitesh punon mësues në shkollat publike në Filadelfia (Substitute Teacher in School District of Philadelphia) … Si kryetar i Shoqatës “Bijtë e Shqipes”, për katër vite e më pas si anëtar i Kryesisë të kësaj shoqate, ka dhënë dhe jep kontribut real në mirëfunksionimin e zgjerimin e Shkollës Shqipe “Gjuha Jonë”, e cila prej rreth 20 vitesh po funksionon derë-hapur për trashëgiminë e gjuhës, kulturës e historisë tonë kombëtare, në komunitetin shqiptar të Filadelfias.

Prej 9 vitesh ai mban me krenari e dinjitet titullin “Ambasador për Paqen”, ndërsa është vlerësuar me Mirënjohje nga Këshilli i Qarkut Kukës.

Zija Vukaj/

Ka qenë Skënder Drini lexuesi i parë i kësaj eseje.

Meqenëse i kam kushtuar Migjenit një numër të konsiderueshëm esesh letrare, duke mos përdorur asnjë referim të mëparshëm prej askujt, duke dashur të jem i lirë të gaboj sipas mënyrës sime, e shoh veten t’i kthehem shpesh këtij autori. S’më interesojnë fare gjeneralitetet e asnjë shkrimtari. Kjo nuk duhet të jetë kurrë punë letrarësh të njëmendët. Ka punonjës të zejeve të tjera që duhet dhe mund të merren me jetën dhe çdo grimcë të një autori. Me miqtë e mi dua të ndaj këtë ese, për të cilën askush mund të mos jetë i mendimit me mua. Dhe kjo më pëlqen më shumë se përgëzimet.

Në dimensionin e mësimdhënësit mësuesi Migjen, ka disa çaste humori por mjaft të çuditshme me nxënësit e vet. Nxënësi dhe mësuesi shpalosin vetveten herë si objekte dhe herë si subjekte të njëri- tjetrit. Mësuesi është i gjithëdituri, shpjeguesi dhe shpëtimtari i situatës; nxënësi është objekti i tij. Nganjëherë edhe shkak humori. Por shpesh rolet këmbehen dhe mësuesi paraqitet i hutuar nga situata e paparashikuar dhe bëhet ai objekt humori. Te proza “Në sezonin e mizave” mësuesi shpall para nxënësve luftën me mizat, duke thënë: “… kush mbyt një mizë në pranverë, ka mbytë me mija miza që do të ishin pjellë nga ajo një, deri në verë. E kur një nga nxansit pyeti a duhet me mbytë mizën femën a mashkull, mësuesit nuk di si iu ngatrrue gjuha dhe mezi tha cilado qoftë, duhej mbytë.” Ky çast m’u kujtua këto ditë, kur edhe unë, si mësues u gjenda në një situatë paksa të ngatërruar ku më futën pyetjet e nxënësve të mi: “Si mendon ti, profesor, ka besuar Migjeni në Zot? Nëse po, cili ka qenë Zoti i tij?” Përgjigjja ime ishte e vagullt, pak rrëshqitëse, duke thënë se askush nuk e di mirë pastërtisht nëse është apo nuk është besimtar dhe të gjithë i kanë pak të ndërlikuara marrëdhëniet me Zotin dhe me besimin në tërësi. Së këtejmi, secili prej nesh ka një turbullirë për të shpjeguar ndërgjegjen e vet dhe aq më i vështirë, në mos i pamundur bëhet shpjegimi për dikë tjetër, qoftë ky tjetri edhe Migjeni. Thjesht kjo që bëra unë është një dalje dinake dhe elegante nga situata. Por jo vetëm kaq. Për ta zgjeruar argumentin dhe për t’i dhënë karakterin e përgjithshëm, aspekti i marrëdhënies së Migjenit me Zotin është mjaft problematik. Por është më problematik për lexuesin se sa për autorin. Lexues të ndryshëm, mësues e pedagogë me formime standarde apo të avancuara e kanë emërtuar me mënyra të ndryshme këtë marrëdhënie. Disa e kanë quajtur thjesht ateizëm, disa, gjasme më të avancuar dhe modernë, mohim konvencionesh, kurse i pari që e ka përcaktuar me gjysmë zëri, por në formë figurative si apostazi, ka qenë studiuesi Arshi Pipa. Apostazia është braktisja formale dhe e vullnetshme e individit nga feja e vet. Kjo mund të ndiqet pastaj qoftë nga bashkimi me një fe tjetër, qoftë nga afetaria. Që këtu ne mund të përpiqemi të arsyetojmë në mënyrë më të thjeshtë. Së pari, a dëshmon në mënyrë kohezive gjithë vepra e Migjenit apostazi? Apo fragmente të ndryshme japin përshtypje të ndryshme, gjë që flet më shumë për dinamikën e një procesi dhe gjendjeje të papërfunduar, e madje as të filluar, por të keqkuptuar nga lexuesi, sidomos mesatar. Dhe është e vërtetë se lexuesit mesatar dhe bashkë me lexuesin edhe mendimit kritik tradicional, me naivitetin, skematizmin, zhdanovizmin dhe cektësinë e tij Migjeni o i ka përvëluar gishtat, o i ka rrëshqitur duarsh. Mjafton të kujtojmë “diellin alegorik” e mjaft interpretime të tjera, që sot na bëjnë të skuqemi. Është folur shpesh për burimet filozofike të formimit të Migjenit, duke përmendur sidomos Niçen dhe ndikimi niçean është krejt i dukshëm. Ky filozof poet u bë frymëzim brezash të tërë dhe pozicioni i tij profetik ka qenë një lloj apostazie me rrjedhojë aderimin në një fe zjarrputiste të Zarathustrës, të mbinjeriut ose edhe të vetvetes si mëkëmbës dhe është e njohur kundërvënia e tij ndaj njerëzve dhe sistemeve të mendimit “pa dashuri për njerëzit, por me dashuri për Zotin”. Ndikimin e këtij filozofi në mënyrën e të menduarit tek Migjeni e dallojmë lehtësisht tek figuracioni poetik dhe veshja gjuhësore me sintagma të regjistrit biblik, të përdorura nganjëherë edhe si tituj: “Moll’ e ndalueme”, “Bukën tonë të përditshme falna sot”, “Zoti të dhashtë”, “Idhuj pa krena”, “Blasfemi”, “Rezignata” ose shprehje, si: “hokus-pokus”, “Zoti që kujdeset edhe për zogjtë e qiellit…”, si dhe një arsenal të tërë të fushës leksikore të fesë. Dhe në përgjithësi gjithë elementët e këtij arsenali, mbushur me kryqe, minare, paçavra ndër tempuj, hoxhallarë, murgesha që çojnë dashni me shenjtënt, sorra të smuta, trumcakë e prifën shikohen me përbuzje, ironi e përçmim. Dhe poeti del nga ky lloj lavazhi me dëshirën skandaloze prej Zarathustre: “Mos u lut për mue, se due pash më pash t’i bij ferrit.” Mos vallë ky aversion ndaj sendeve, objekteve dhe personazheve aksesorë të teatrit fetar është edhe aversion ndaj Zotit, divorci me Zotin, apostazia deri në heterodoksi e Migjenit? Dhe këtu na del si refren sërish thënia e Niçes: “pa dashuri për njerëzit, por me dashuri për Zotin”. Një gjë është e sigurt: Migjeni është i pozicionuar brenda njeriut. Këtë më së qarti e tregon dhimbja për njeriun, që fillon si dhimbje krenare dhe bëhet dhimbje pa kushte për vuajtjen e qenies njerëzore. Kjo dashuri për njeriun dhe kjo ndjeshmëri ndaj dhimbjes së tij marrin përmasat e një adhurimi thuajse fetar, ku kulti është tashmë njeriu dhe jo objektet tradicionale të kultit: “Merreni dhe çonie në qytet kët’ shtatore. (…) Kushtoniani atij që ka ma shumë merita për kët’ vend! Po, ndoj ministri a deputeti o ndokujt tjetër… E në rast se nuk gjeni ndonjë njeri që ka merita të mjaftueshme, atëherë kushtonia atij që ka merita ma pak: perëndisë klasike.” (“Bukuria që vret”) Dhe shtatorja nuk është pjesë e ikonografisë dhe as rekuizitë e objektit të kultit që nuk ka mundur ta bëjë kryefjalën e saj “perëndi klasike” të ketë efekte konkrete mbi njeriun dhe dhimbjen apo fatet e tij; shtatorja është trupi i fëmijës së ngrirë në kasollen e ftohtë fshatare. Dhe Zoti është lart, në sferat e epërme qiellore. Askund nuk shohim që autori ta ketë braktisur, por lidhjen me Zotin Migjeni nuk e sheh të mundur nga ndërmjetësimi i punonjësve të fesë dhe objektet e tyre. Për ta shqyrtuar më mirë mund të krahasojmë dy lutje të dy llojeve të ndryshme: lutjen e autorit, heroit lirik, drejtuar perëndisë pa medium te poezia “Lutje”: “Të lutem o perëndi,/ për një simfoni,/me tinguj t’argjantë/ e akorde t’artë. Të lutem o perëndi,/ për një simfoni-/ plot dashuni/ të nxehtë si te vasha gjitë/ kur vlojnë ndjesitë.” Dhe lutjet e murgeshës te “Kanga skandaloze”: “Prej lutjesh (jo tallse!) duel dhe në lutje prap po shkon…/ Lutjet i flejnë gjithkund: ndër sy, ndër buzë, ndër gishta./ Pa lutjet e saj bota kushedi ç’fat do kishte?/ Por edhe nga lutjet e saj ende s’i zbardhi dita.” Pra kemi një lutje njerëzore dhe një lutje hyjnore. E para ka freskinë dhe natyrshmërinë, hijeshuar bukur me afshin e trupit vajzëror deri në sensualitet dhe aromë tokësore. E dyta, lutje institucionale, rutinore, e mykur deri në zbehjen e tipareve dhe shpresave të njeriut, mishëruar në një ngjyrë gri vrastare, produkt i së cilës është zhgënjimi, pritja e kotë, vrasja e shpresave deri në devijacione perverse: “O murgeshë e zbehtë që çon dashni me shenjtënt, /që n’ekstazë para tyne digjesh si qiriu para lterit/ dhe ua zbulon veten… Smirë ua kam shenjtënvet: Mos u lut për mue, se due pash më pash t’i bij ferrit” Si poet me shpirt të lirë, të ri e vullkanik Migjeni revoltohet edhe ndaj Perëndisë. Që këtej mund të themi se edhe revolta është marrëdhënie. Por marrëdhënia si proces (marrje dhe dhënie) në raportin e Migjenit me Zotin nuk funksionon si e tillë. Zoti i Migjenit është një hyj që nuk përgjigjet. Dhe shpesh optika poetike dhe filozofike e Migjenit përqendrohet në boshllëkun e mospërgjigjes së hyut, gjë që pastaj pasqyrohet edhe në mungesën e plazmimit të vizionit të vërtetë hyjnor dhe konfondimi i monoteizmit me idolatrinë. Kjo shurdhëri hyjnore ka dhënë edhe surrealizëm. Madje mund të ketë dhënë surrealizmin e parë në letërsinë shqipe. Këtë operim artistik, që tek “Vetëvrasja e trumcakut”, Migjeni e quan kapërcim logjik, i bindur për vështirësinë e komunikimit me lexuesin e asaj kohe dhe të atij niveli, e gjejmë edhe tek idhuj pa krena. Dhe ky vizioni i idhujve pa krena mund të jetë alegoria jo vetëm e arsenalit të një idhujtarie tokësore, por mund të ketë të përfshirë edhe gjithë vegimet që burojnë nga teozofia e autorit, sepse në një etimologji të vetë termit të lashtë grek “idhull”, gjejmë rrënjën e fjalës “ide” (ἰδέα), duke përfshirë këtu edhe vetë idenë e Theos. “Një tufan i tmerrshëm i shembi idhujt. Disa i bani pluhun e disa i la pa krena. Tufani i tmerrshëm nuk fryni as nga nji anë e horizontit dhe as nga qiella, por duel nga zemra e dheut. E çdo gja që del nga zemra e dheut asht ose përkëdhelëse si andja ma intime, ose e tmerrshme si tufani që shemb idhujt. (…) Idhuj pa krena! Shëmtim i natyrës! (…) Kush mund të adhurojë të shëmtuemen? Kush mund të besojë në një zot pa krye?” Kjo skenë surreale e një teatri absurd, është finalja e një rrugëtimi të gjatë meditues në kushtet e një lëkundjeje të bazave të besimit. Ai tufan që shemb idhujt dhe nuk vjen nga jashtë, nga asnjë anë e horizontit, në fakt është vrulli i një bindjeje të re që del nga shpirti i poetit, për t’u plazmuar në formën e asaj që ne mund ta emërtojmë edhe si fillim apo rast apostazie.

Zija Çela/

– Fragment nga intervista me Bujar Hudhrin, president i “Onufrit” –

Pyetje: Le të ndalemi këtu. Ju përdorët fjalët: “Kur më shfaqet një vizion, që nënkupton mundësinë e një metafore…”. Në këtë fazë, mjaft shkrimtarë shprehen ndryshe: kur kam një ide, kur kam një gjetje, etj. Përse një vizion?

Përgjigje: Sepse shkëndija e parë ashtu më ndizet. Më shfaqet si një pamje në lëvizje, të cilën e shoh dhe e ndiej njëkohësisht. Por ka edhe “pamje” mashtruese, të atilla që skartohen. Çfarë më befason një herë dhe më nuk ndrit, përfundon në varrezën letrare që ka përbrenda çdo shkrimtar.

Siç më ndodh edhe e kundërta, kur konkurrojnë dy vizione njëherësh. Në këtë rast nuk ndërhyj në “dyluftimin” e tyre, i lë të ndeshen, duke i besuar fituesit, për të cilin ndoshta edhe vetë kam qenë më i gatshëm. Kështu më ka ndodhur me romanet “Apokalipsi sipas Shën Tiranës” dhe “Goja e Botës”. Shkrova të parin në fillim, pastaj të dytin, që ndërkaq ishte temperuar më mirë. Nganjëherë më duket sikur nuk jam unë që përftoj vizione, por janë ato që më gjejnë kudo të ndodhem. Shënimin e parë për “Arkipelagun Spiritus” e kam hedhur në bllok në aeroportin e Ljubjanës dhe e kam vazhduar në avion. Megjithëse, po shtoj kalimthi, nuk ka fluturues që shkrimtarin ta ngrejë atje, ku e çon fantazia.

Sigurisht, shkrimtari nuk është profet, por është patjetër vizionar. Ose, për arsye etike, po e formuloj më ndryshe: ai ka nevojë patjetër për vizione të së ardhmes. Ndoshta prandaj, duke shkruar për një trillim që po ndodh në roman, më ka rezultuar njëkohësisht se, në njëfarë mënyre, kam shkruar edhe për çfarë do të ndodhte në realitet. Me paralajmërime të së ardhmes, ndryshimi i sistemit etj., janë “Mali i tejdukshëm” (1989) dhe “Gjaku i dallëndyshes” (1990). Te “Gjysma e Xhokondës” (1992) personazhet vihen në kërkim të identitetit të tyre. Duke u ndier si “gjysmë njerëz”, ato shtrojnë pyetjen nëse atë gjysmën tjetër e kanë pasur ndonjëherë dhe e kanë humbur, apo s’e kanë pasur kurrë. Te “Banketi i hijeve”, që e kam shkruar në vitin 1996, banorët e Barabisë apo Barbarisë siç thirrej ndryshe, përshtasin si helikopter një mulli me helikë, e mbushin me municione dhe nisen për të bombarduar “armikun”, pra qytetin fqinj të komunitetit të përbashkët. Mirëpo në kushtet e një ere të fortë, të gjitha bombat bien mbi qytetin e tyre. Rreth dy vjet më pas do të vinin ngjarjet e’97-tës.

Besoj se edhe romanet e tjera i kam shkruar prej një vizioni fillestar metaforik. Subjekti i “Djallit Komik”, që u botua më 2018, bazohet mbi një sëmundje misterioze, sëmundje ngjitëse që kthehet në pandemi, prandaj në roman ka alarm, ka karantinë, ka forca policore në rrugë, ka maska, doreza, izolim të disa zonave, mbyllje kufijsh, kërkime për origjinën e virusit, hipoteza për vaksinën, etj. Quajeni si të doni, po e pranoj edhe unë si rastësi, por nuk mund të mohohet Covid-19 që përjetojmë edhe sot. Jo më kot njerëzimi i thirri kujtesës për tituj librash, filmash, etj. Autorë si Zhyl Verni, kanë arritur t’i paraprijnë edhe shkencës me veprat e tyre. Madje do të thosha se nuk ka vepër serioze pa një kumt serioz. Andaj, për ta përmbyllur pyetjen tuaj, po them se krahas ndjenjave, mjaft autorë ndoshta mund të flasin edhe për parandjenjat që kanë pasur duke shkruar një vepër. Në kuptimin figurativ, shkrimtarët janë si engjëj që kanë për të dhënë një lajm. Mirëpo, meqë lajmin nuk e japin drejtpërdrejtë por e manipulojnë letrarisht, janë engjëj që djallëzohen në Tokë. Këtu po kujtoj Kadarenë dhe pikë.