Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mark Palnikaj: Klerikët hapën shkollat 800 vjet më parë

by

Mark Palnikaj zbulon dokumentet e Vatikanit: Gjuha shqipe është shkruar para Kongresit të Manastirit, klerikët hapën shkollat 800 vjet më parë /

Intervistoi: Eneida Jaçaj/

Mark Palnikaj është një nga studiuesit më të zellshëm të dokumenteve të hershme shqipe, në arkivat e Vatikanit, Venecias, Napolit, etj. Palnikaj është mjaft i apasionuar dhe i palodhur, në zbulimin dhe studimin e dokumenteve të vjetra shqipe, përmes të cilave ka gjetur prurje të reja për gjuhën shqipe dhe ka realizuar mjaft shkrime e libra në lëmin e historiografisë . Studiuesi Mark Palnikaj ka zbuluar një sërë dokumente në gjuhën shqipe por edhe në gjuhë të huaj, në arkivat e bibliotekave perëndimore, dokumente të cilat plotësojnë thesarin e historisë shqiptare të mesjetës. Me gradë doktor i inxhinierisë mekanike, ku ka botuar një sërë librash edhe në këtë fushë, Mark Palnikaj e kalon kohën e tij duke shfletuar e studiuar dokumente të hershme, që do të shërbejnë si referencë edhe për studiues të tjerë. Me krenari duhet të pranojmë se në bibliotekat perëndimore gjenden dokumente të kahershme shqipe, që do të thotë sesa e vjetër është gjuha dhe ekzistenca e arbrit, dhe gjithashtu se jemi një popull me histori të vyer. Në një intervistë ekskluzive për gazetën Dielli, New York, Mark Palnikaj, deklaron se në bazë të kërkimeve që ka kryer, ka zbuluar se gjuha shqipe është shkruar para mbajtjes së Kongresit të Manastirit 1908, 49 vjet para zyrtarizimit të abetares së unifikuar. Zyrtarisht ne jemi të informuar se shkolla e pare shqipe është hapur në Korçë, por Palnikaj ka zbuluar se shkollat shqipe janë hapur 800 vjet më parë, nga klerikët. Dua të theksoj se Mark Palnikaj bën kërkime të vazhdueshme me karakter historik, në Arkivin e Shtetit në Venecia (Archivio di Stato di Venezia), në Arkivin e librave dhe dokumenteve antike në Padova (Biblioteca Antica del Seminario Vescovile di Padova), në Arkivin ASSC (Arkivi Historik dhe Biblioteka Shtëpia e Shenjtë) në Loreto, në Bibliotekën Komunale (Biblioteca Civica “Romolo Spezioli “) në qytetin e Fermos, në APF (Archivio Storico di Propaganda Fide) në Romë, në ARSI (Archivum Romanum Societatis Iesu) në Vatikan, ASV (Archivio Segreto Vaticano), në Bibliotekën Apostolike (Biblioteca Apostolica Vaticana), në Arkivi e Manastirit të Grotaferratës (Archivio monastico dell’Abbazia territoriale di Santa Maria di Grottaferrata), në Arkivin e Shtetit në qytetin e Napolit (Archivio di Stato di Napoli) dhe në BNL, arkivin e Bibliotekës Kombëtare në Napoli (Biblioteca Nazionale di Napoli ). Ka kryer kërkime edhe në AQSH (Arkivi Qendror të Shtetit Shqiptar), në arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme të Shqipërisë dhe në disa arkiva kishtare dioqezane.

-Ju jeni një nga studiuesit më të zellshëm të dokumenteve të hershme shqipe në bibliotekat perëndimore. A ka dokumente shqipe në sasi të konsiderueshme në arkivat e Vatikanit, Napolit, Venecias etj, atje ku ju kryeni studime?

Objekt i studimeve të mija, në arkivat italiane dhe austriake, ka qenë historia e Shqipërisë, nga mesjeta deri në ditët e sotme. Dokumentet, në masën më të madhe, janë të shkruara me dorë dhe në gjuhë të huaj, por vazhdimisht kam gjetur edhe shkrime në gjuhën shqipe. Nga fundi i shek.XIX dhe fillimi i shek.XX, shkrime në gjuhën shqipe gjenden me shumicë në këto arkiva. Të rëndësishme janë shkrimet nga shek.XV deri XIX, të cilat janë në numër më të pakët, por ka vazhdimësi në shkrimet shqipe gjatë gjithë këtyre shekujve. Po ju përmend ato më të rëndësishmet:

-Formula e pagëzimit, shkruar nga Pal Ëngjëlli, në vitin 1462;

-Fjalorthi i Arnold Von Harfit i vitit 1497;

– Shkrimet e Lek Matrëngës, në vitin 1592;

–Perikopeja e Ungjillit të Pashkës (fundi i shek.XV-fillimi shek.XVI);

-Poezi nga Pal Hasi para vitit 1618;

-Poezi nga Pjetër Budi, viti 1618;

-Fjalori i Frang Bardhit i vitit 1635;

-Gramatika e Ndre Bogdanit rreth vitit 1650;

– Çeta e Profetënve e Pjetër Bogdanit përfunduar në vitin 1675 dhe botuar në vitin 1685;

– Letra e Krenave të Gashit, shkruar nga Gjergj Toliqi, me datë 2 maj 1689;

-Fjalori i Françesko Marias nga Leçe i vitit 1702;

-Kongresi i Arbrit – përkthyer në gjuhë shqipe në vitin 1706;

– Fjalori anonim Italisht-Shqip i vitit 1710;

-Gramatika e Françesko Marias nga Leçe e vitit 1716;

– Dorëshkrimi i Kieutit (1736);

-Gjon Nikoll Kazazi (1743);

-Jul Variboba (1762);

-Dom Pal Zogaj Gramatika 1776.

Këto vitet e fundit kam gjetur dhe publikuar edhe tre shkrime të tjera në gjuhën shqipe:

-Një faqe e shkruar nga Frat Onofrio nga Bernarda e Basilikatës në gjuhën shqipe, në regjistrin e famullisë së Shalës, në vitin 1778.

-Një kontratë midis kishës dhe një besimtari në famullinë e Nikajve shkruar me datë 8 maj 1859.

-Një vendim i shkruar në fshatin Peraj të famullisë së Nikajve, shkruar në vitin 1881.

Këto tre shkrime të fundit i kam publikuar në gazetat e kohës, katër vitet e fundit.

Kërkesa për të shkruar në gjuhën shqipe nxiti patriotët që në harkun kohor të gjashtëdhjetë viteve u shkruan tetëmbëdhjetë tekste abetaresh si më poshtë:

-Naum Veqilharxhi: “Fare i shkurtër e i përdorçim Ëvetar shqip” (1844, 1845);

-Panajot Kupitori: “Abetare e gjuhës shqipe” (1860);

-Anastas Byku: Gramme për shqiptarë” (1861);

-Konstandin Kristoforidhi: “Abetare skip” (1867, 1869, 1872);

-Daut Boriçi: “Abetare shqip” (1869);

-Vasil Dhimitër Ruso: “Pellazgjika shqip alfavitar”, Bukuresht 1877;

-Jani Vreto: “Alfabetare e gjuhësë shqip”, Kostantinopojë 1879;

-Anastas Kullurioti: “Abavetar” (1882);

-Sami H. Frashëri: “Abetare e gjuhësë shqip”, (1886, 1888, 1900);

-Jovan Risto Tërova: “Abetarea shqipe”, Bukuresht 1887;

-Gaspër Benusi: “Abetare e gjuhësë shqyp”, Bukuresht 1886, 1890;

“Abetari i qitun pri shoqniet t`Bashkimit t`giuhes shqype”, Shkodër 1899

-Said Najdeni:“Abetare e gjuhës shqipe”, Sofje 1900;

-Shtjefën Gjeçovi: “Abetarja e Zymit” (1900);

-Ndre Mjeda:“Këndime për shkollë të para”, Vjenë 1904;

-Luigj Gurakuqi: “Abetari për mësoitore filltare t`Shqypnis”, Napoli 1905, Bukuresht 1906

“Abetare toskërisht, pas abecesë së vjetrë të Stambollit”, Sofje 1908

“Abetare gegërisht, pas abecesë së vjetrë të Stambollit”, Sofje 1908.

Botimi i këtyre abetareve, nën terrorin e sundimin turk, ka qënë një punë e sforcuar që atdhetarët tanë e kryen me sukses, në më të shumtën e rasteve, jashtë atdheut nga diaspora patriote.

Përveç shkrimeve të prezantuara më sipër, janë edhe një numër jo i vogël i shkrimeve shqipe në arkivat italiane dhe të vendeve të tjera, që besojmë t’i publikojmë më vonë.

–Një nga prurjet tuaja më të reja është libri “Skendërbeu, letërkëmbimi me sulltanët”. Ku konsiston ky libër, çfarë të reje keni sjellë në historinë mesjetare për heroin Gjergj Kastrioti Skëndërbeu?

Këtë libër e kam botuar me rastin e kremtimit të 550 vjetorit të vdekjes së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skendërbeu, dhe e kam paraqitur në konkursin e organizuar me këtë rast, për librin anastatik më të mirë. Kam marrë në Arkivin Sekret të Vatikanit letërkëmbimin e Skendërbeut me sulltanët dhe letrën e Skendërbeut, dërguar Papës, nga Kepi i Rodonit, me datë 29 tetor 1462. Në ato letra shpalosen qartë aftësitë jo vetëm luftarake, por edhe diplomatike të Skendërbeut, në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ky libër është një shembull i mirë edhe sot për politikanët e rinj, për të marrë eksperienca se si duhet të jetë gjuha dhe komunikimi në marrëdhëniet ndërkombëtare midis shteteve.

-Gjuha shqipe, me bazë indoeuropiane, është një nga gjuhët më të vjetra, ndoshta e vetmja gjuhë më e vjetër e globit. Mendohet se pas themelimit të alfabetit në Kongresin e Manastirit të vitit 1908, ka nisur të shkruhet gjuha shqipe. Por, nga kërkimet tuaja, a jeni ndeshur me dokumente që faktojnë periudhën e saktë se kur është shkruar shqip?

Ka dokumente të pakundërshtueshme që edhe para vitit 1462 është shkruar në gjuhë shqipe, por me alfabetin latin. Shkrimi më i vjetër që është gjetur deri më sot i shkruar në gjuhën shqipe, është formula e pagëzimit e përmendur më sipër.

-Meshari i Gjon Buzukut i vitit 1555 zyrtarisht është libri i parë i njohur i përkthyer në gjuhën shqipe. Çfarë rëndësie ka ky libër në historinë e Shqipërisë?

Meshari i Gjon Buzukut është libri i parë i njohur i shkruar në gjuhën shqipe, por kjo nuk do të thotë që nuk ka patur edhe më parë libra të shkruar në gjuhë shqipe. Është jashtë llogjikës të pranohet që një prift në fshatin Bria të Krajës, të ketë marrë inisiativën e shkruarjes së librit të parë në gjuhën shqipe. Libri edhe ashtu siç është ka formë të rregullt dhe nuk mund të konfigurohej si i tillë po të mos ekzistonin modele edhe para tij. Besohet se motivi që e ka shtyrë Gjon Buzukun për shkrimin e këtij libri, ka qënë fryma e re e protestantizmit që po përhapej në Europën e shek.XVI, për të shkruar biblën në gjuhët nacionale të kombeve të ndryshme, pasi gjuha latine nuk kuptohej nga masat e gjera të besimtarëve. Edhe më vonë, klerikët e tjerë bënë çfarë ishte e mundur për të përhapur shkrimet shqipe dhe për të bërë të mundur mësimin e gjuhës së shkruar shqipe nga shqiptarët dhe të huajt, midis të tjerave, sepse duke mos njohur gjuhën shqipe, klerikët ishin të detyruar të merrnin një përkthyes për të dëgjuar rrëfimin e besimtarëve dhe fshehtësia e sekretit të rrëfimit nuk ishte e sigurt kur merrej vesh nga më shumë se një person. Rëndësia e dytë e këtij libri është që ne kemi në formë të dokumentuar gjuhën e folur në shekullin XVI, dhe është e mundur të studiohet në mënyrë shkencore leksiku i gjuhës shqipe të kohës. Ne nuk e dime se si e ka folur gjuhën shqipe heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skendërbeu. Sot, gjuha ka ndryshuar shumë dhe nëse do të kishim një libër të shkruar në gjuhë shqipe të asaj kohe, ne do të mësonim shumë gjëra për të folurën e gjuhës shqipe.

-Shqipëria ka qenë nën sundimin osman 5 shekullor, ku Porta e Lartë e ka penguar gjuhën shqipe dhe hapjen e shkollave shqipe. Nga ana tjetër kemi edhe përpjekjet e mëdha të patriotëve, të cilët nuk kanë rreshtur së lobuari për çlirimin e vendit dhe kanë luftuar që gjuha shqipe të mos humbasë. A ekzistojne dokumente se kur janë hapur shkollat e para shqipe, dhe ne cilat qytete?

Shkollat e para në Arbëri dhe në zonat përreth, ka të dhëna se janë hapur në shekullin e trembëdhejtë dhe më parë, pra rreth 800 vjet më parë. Për këtë ka burime të shkruara të sigurta dhe flitet se kanë funksionuar edhe universitete në qytetin e Durrësit dhe në disa qytete të tjera të Ilirisë mesjetare. Në atë kohë, arsimi ishte privilegj i të pasurve dhe ishte me pagesë. Bazat e arsimit modern që kemi sot i vendosën priftërinjtë benediktin në fillim të shekullit XVI. Në vitin 1502, ata paraqitën platformën e tyre për arsimimin e popullsisë bazuar në tre parime:

-Arsimi fillestar duhet të ishte falas.

-Duhet të ishte i detyruar dhe për të gjithë fëmijët.

-Duhet të kishte programe unike për shkollat fillestare.

Bazuar në këto parime, ka të dhëna se shkolla e parë në gjuhën shqipe është hapur në komunën e Letnicës, në Stubëll në vitin 1584.

Më vonë, në vitin 1632, në fshatin Gallatë të Kurbinit është hapur shkolla nga Gjon Kolesi. Në këtë periudhë u hapën edhe në Mirditë shkolla e Velës dhe ajo e Oroshit. Në vitin 1675, në fshatin Rrjoll të Malësisë së Madhe, Pjetër Bogdani ka hapur shkollën shqipe me mësues Marin Gjini. Në vitin 1698 gjendet e hapur një shkollë shqipe në Shkodër nga Fra Filipi dhe rreth vitit 1750, shkolla e Topanasë në qytetin e Shkodrës. Nëse marrim parasysh faktin se Pali nga Hasi dhe Pjetër Budi kanë shkruar poezi në gjuhën shqipe qysh para vitit 1620, dhe Frang Bardhi ka shkruar fjalorin Latinisht-Shqip në vitin 1635, duhet të besojmë se ka patur edhe shkolla të tjera në gjuhën shqipe përveç atyre që u përmendën më sipër, por duhen kryer kërkime dhe studime këmbëngulëse për të gjetur dëshmitë e nevojshme për këtë. Mbas viti 1479, turqit kishin pushtuar pothuajse tërësisht Ilirinë dhe deri në shek.XVIII, hapja e shkollave në qytete ka qenë e ndaluar. Prandaj, ato u hapën kryesisht në kishat e famullive në zonat fshatare si Kurbini, Pllana, Velja, Oroshi, Rrjolli etj. Është me rëndësi dhe interes për t’u shënuar se në mesin e shek.XVII, rreth vitit 1650, në Janjevë ka patur shkollë shqipe e cila përgatiste kandidatë për të vazhduar studimet në Kolegjin Ilirik të Loretos, të Fermos dhe të Kolegjit Urban të Vatikanit. Në vitin 1675 rezulton që në këtë shkollë të jetë një klasë me 25 nxënës, tre nga të cilët nga familja Bogdani e Hasit.

-Ju thatë se shkollat e para janë hapur nga klerikët. Përveç mesimit të gjuhës shqipe, kjo ka ardhur që shpiptarët të mos konvertoheshin në besimin islam për shkak të sundimit otoman. Ju nga zbulimet tuaja, çfarë kanë gjetur?

Në mesjetë, deri në shek.XVIII, shkollat në të gjithë Europën janë hapur nga klerikët. Kjo ka ndodhur sepse vetëm ata kishin personel të arsimuar për të mundësuar hapjen e shkollave.

Në Shqipëri, edhe në shek.XX, shkollat në Gomsiqe, Theth, Gjonpepaj dhe shumë vende të tjera shkollat fillore i kanë hapur klerikët si Shtjefën Gjeçovi, atë Nikoll Kolaj etj. Mbas shpalljes së pavarësisë, nga viti 1916 deri në fund të vitit 1918, nën mbikqyrjen dhe me ndihmën e Perandorisë Autro-Hungareze, u hapën në Shqipëri 432 shkolla në gjuhën shqipe. Austrohungarezët, në kuadri e Kultprotectoratit, ose e thënë ndryshe në kuadrin e përkujdesjes për mbrojtjen e kulteve në trojet arbërore, u kujdesën gjatë tre shekujve për kultivimin e gjuhës dhe kulturës arbërore. Tri ngjarje me shumë rëndësi për gjuhën dhe kulturën shqipe, hapja e Kolegjit Saverian të Shkodrës në vitin 1877, Kongresi i Manastirit i vitit 1908 dhe Komisia Letrare e krijuar në Shkodër në vitin 1916, janë realizuar me ndihmën teknike dhe financiare të Perandorisë Austro-Hungareze. Hapja e shkollave të para në Arbëri dhe Dardani, kishin rol të madh në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqipe, por zyrtarisht, ato nuk kanë patur qëllim për të frenuar islamizimin e shqiptarëve, edhe pse indirekt kanë patur një ndikim të tillë. Zyrtarisht, ato janë hapur për nevojat e shkollimit të klerikëve dhe për dhënien e liturgjisë në gjuhën shqipe, por, ato kanë patur ndikim të madh edhe në ruajtjen e identitetit dhe vetëdijes kombëtare. Rol shumë të madh në shkrimin dhe përpunimin e gjuhës shqipe, ka patur diaspora shqiptare dhe më së pari arbëreshët në Jugun e Italisë dhe në Siçili dhe më vonë, diaspora në Rumani, Egjypt dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

-Cilët ishin të parët që u bënë protagonistë në themelimin e gramatikës së gjuhës shqipe? Cili mbahet si babai i gramatikës së gjuhës shqipe?

Protaganistët e parë për hartimin e një gramatike të gjuhës shqipe në historinë mijëravjeçare të kombit tonë, janë dy klerikë nga Hasi, Ndre Bogdani nga fshati Gjonaj i Hasit, dhe Pal Zogaj nga fshati Bria i Hasit. Ka të dhëna të pakundërshtueshme se Ndre Bogdani e shkroi gramatikën e parë të gjuhës shqipe para vitit 1670 dhe Pal Zogaj e shkroi një gramatikë të gjuhës shqipe në vitin 1776. Fatkeqësisht nuk kemi asnjë kopje të asnjërës nga këto dy gramatika, por besohet se Pjetër Bogdani kur ka shkruar librin Çeta e Profetënve, të cilin e ka botuar në vitin 1685 në kolona në dy gjuhë, italisht dhe shqip, është ndikuar nga gramatika e shkruar nga xhaxhai i tij, Ndre Bogdani dhe nga fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit. Babai i gramatikës së gjuhës shqipe duhet të konsiderohet frati italian, Françesko Maria nga Leçe, i cili ka shkruar dhe ka arritur të botojë gramatikën që mban emrin e tij në vitin 1716. Kjo gramatikë përmban 228 faqe dhe për nga niveli shkencor, konkuron me çdo libër gramatike të gjuhës shqipe të shekullit XXI.

-Meqenëse gjuha shqipe është shkruar më herët sipas dokumenteve të zbuluara, a ka ekzistuar alfabet para atij të Manastirit 1908?

Po, kanë ekzistuar disa alfabete. Gjuha shqipe ka një numër të madh tingujsh ose fonema siç i quajnë gjuhëtarët dhe e bën të vështirë shkrimin e saj pa një numër të madh germash. Gjuha latine shkruhet mjafueshëm me ndihmën e 28 germave, kurse për gjuhën shqipe nuk mjaftojnë kaq germa. Megjithëse gjuha shqipe ka filluar të shkruhet së paku 800 vjet më parë, ajo në fillimet e saj është shkruar duke përdorur alfabetin latin, me disa shtesa nga germa të huazuara nga gjuhë të tjera. Me këtë problem është marrë në mënyrë të hollësishme studiuesi Robert Elsie dhe ai ka identifikuar 10 alfabete të gjuhës shqipe të përdorur para alfabetit të Kongresit të Manastirit. Besoj se lexuesit tanë janë të njohur me punimet e Elsit, prandaj nuk e shoh me interes të zgjatem në këtë pikë.

-A mund të bëni një krahasim midis diasporës së hershme shqiptare dhe asaj të sotme? Çfarë i afron apo i veçon këto diaspora në kohë të ndryshme?

Për të shkruar për diasporën shqiptare do të duheshin volume të tëra me libra, sepse nuk ka vend në të gjithë botën ku nuk ka banorë të kombësisë shqiptare. Në historinë tonë kombëtare, ndikim të dukshëm ka patur diaspora shqiptare, nga shek.XVII deri në vitin 1920. Në këtë periudhë, shqiptarët e vendosur në Stamboll, në Egjypt, në Rumani dhe sidomos në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kanë dhënë një ndikim shumë të madh në ngritjen e vetëdijes dhe identitetit kombëtar. Ata kanë formuar shoqata të cilat kanë bërë botimet e para në gjuhën shqipe, kanë botuar gazeta të cilat patën ndikim shumë të madh për zgjimin kombëtar, kanë mundësuar shkollimin e një numri të madh shqiptarësh me arsim bashkëkohor. Personat e shkolluar patën ndikim të madh në drejtimin e lëvizjes për liri dhe pavarësi të shqiptarëve. Janë për t’u përmendur në atë kohë persona si Spiro Risto Dine në Egjypt, vëllezërit Frashëri në Kostandinopojë, familja Gjika në Bukuresht, Fan Noli, Faik Konica dhe atdhetarë të tjerë në Boston. Arbëreshët e Italisë, me Jeronim de Radën dhe, më vonë, Luigj Gurakuqi dhe shumë të tjerë, të cilët bënë punë të madhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Terenc Toçi, në fillim të shek.XX punoi shumë për shpalljen e pavarësisë, i cili në prill të vitit 1911 formoi qeverinë e Kimzës në Mirditë dhe ngriti flamurin shqiptar. Preludi i të gjitha këtyre përpjekjeve ishte shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor 1912. Deri në shpalljen e pavarësisë, qëllimi kryesor i diasporës shqiptare ka qenë krijimi i vetëdijes kombëtare dhe çlirimi i vendit.

Mbas krijimit të shtetit funksional shqiptar në Kongresin e Lushnjes në janar 1920, diaspora ka marrë një karakter tjetër. Tashmë problemi kombëtar ishte zgjidhur, kufijtë u vendosën dhe diaspora merr më tepër rolin e një opozite demokratike, me qëllim vendosjen e sundimit të tipit perëndimor në Shqipëri, larg diktaturave dhe pushtimeve. Këtë rol e ka luajtur emigracioni shqiptar në kohën e Zogut kryesisht në Jugosllavi, Austri dhe Amerikë. Në kohën e pushtimit fashist dhe nazist të Shqipërisë, roli i diasporës ka qënë deri diku i pandjeshëm. Me vendosjen e regjimit komunist në vendin tonë, diaspora në vendet e Europës Perëndimore dhe në Amerikë është mobilizuar për demokratizimin e Shqipërisë, dhe ka dhënë kontribute të mëdha.

Mbas vitit 1990, diaspora ka shkëlqyer përsa i përket problemit të bashkimit kombëtar. Për çlirimin e Kosovës kanë dhënë kontribut të pashoq dhe janë mbledhur fonde të mëdha financiare në ndihmë të luftës në Kosovë, të njohura si kontributi i 3 përqindëshit. Edhe ardhja e shqiptarëve nga emigracioni për të marrë pjesë në luftën çlirimtare të Kosovës, është një shfaqje brilante që do të mbetet e paharruar në historinë e saj. Krijimi i Bataljonit Atlantik me efektiv tërësisht nga diaspora i nderon në jetë të jetëve ata që lanë punën fitimprurëse dhe familjet në emigracion në vendet perëndimore dhe Amerikë, dhe u radhitën në luftë çlirimtare, ku shumë prej tyre dhanë edhe jetën. Kjo do jetë në jetë të jetëve, nderi i diasporës!

The Inspiration behind the “The Shape of the Shadow” project…

by

Interview with Blerti Murataj: The Inspiration behind the “The Shape of the Shadow” project

By Nora Kalaja/

Well-known artist, colorist, and editor Blerti Murataj has created his own community space for artists, filmmakers, and musicians who are empowered and inspired by his creative vision. His art encourages the development of our inner sight and gives us a deeper appreciation for the world.

Blerti Murataj’s current art project is inspired by the game of absence, in this case, of the light, in a given urban and social environment. While the working title of the project is “the shape of the shadow”, its concept is a reflection of his innovative imagination that offers beauty in color and black and white.  

Blerti Murataj graduated from Art Academy in Tirana, in the department of Visual Arts in 1999. He continued his studies for Master of Fine Arts in Photography, Video and Related Media at the well known School of Visual Art (SVA) in NYC but dropped out of program in 2001 to pursue his professional dream. He has been living and working in New York City since 2000.

Blerti Murataj’s notable color grading works include: “Comedians in Cars Getting Coffee” of Jerry Seinfeld, Oprah’s “Master Class” series for OWN, “Bon Jovi: When we were beautiful” for ShowTime and Tribeca Film Festival, “Lady Gaga: Inside of the Outside” for MTV, and a list of commercial work for Nike, Verizon, McDonald, Honda, IBM, Sony, Grey Goose Vodka, just to name a few. Many of the projects he has worked on have received awards such as Emmy Award, The Clios, TED’s Ads Worth Spreading, NASA Honor Award etc., have aired in major US networks and have been part of official selection in film festivals throughout the United States.

In 2007 Blerti Murataj founded his own successful company “edit4 Inc.” dedicated to production, post-production, photography and design. (www.editfour.com)

Can you tell us a little bit about your career? How did you start your journey on this career path?

Blerti Murataj: Answering this question can take me forever to describe all my wonderful experiences. Many memories flow in my mind for each turn of the story in my life. Moving forward to film and video post-production, and lately color grading and finishing via edit4 Inc., my company, is for sure result of unavoidable desire to create and have that personal space, and the right team, to exercise it. 

Starting with production and then focusing more into editing the clips into a story and then applying finishing touches, developing the color palette like in paining, that is briefly my path.

What is most rewarding about what you do?

Blerti Murataj: It is working on projects that absorb you, traveling with them into areas of knowledge unknown before. For me this is a real treat. Also having the opportunity of viewing of what might be the highest quality of that artistic creation.

As a color grading artist or editor, which one of your previous projects do you consider your best work and why?

Blerti Murataj: Each project I have worked on has had its own challenges, concerning artistic expression or technical solutions, in terms of implementing pioneering technologies for the time of their production. Be it documentaries about Maya Angelou or Lady Gaga, journeying through American War of Independence or present-day America with comedians that make you think, visually tasting Grey Goose Vodka or fluid dancing of Honda robots, listening to “Living on the Prayer” in a surround sound or witnessing artists develop Tiffany unique masterpieces.

Can you tell us more about your involvement with the visual art projects?

Blerti Murataj: Sure. My education background is in visual arts. So, it is more than just involvement. It is a way I experience life.  Although I have to add that my work schedule has taken a toll in my creative process, not allowing me allocating more time on art projects. Therefore, many of the art projects I’ve worked on in the recent years, I feel, are more like archeological remains of a bigger work or vision.

What inspired the “The Shape of the Shadow” project concept?

Blerti Murataj: I would say it is the city of New York. The way the absence of light plays with architecture, urban environment and people. How invisible info, in a photo image for example, unlit part of it, not well defined, can alter the identity of the reality itself. It brings forth moments you can see stories developing in front of you. For this project I’ve mainly employed photography techniques.

What are your goals for the future?

Blerti Murataj: Firstly, my main desire is to make right the time allocation issue, providing more time for my visual art projects. Secondly, I hope that I can develop them to a point I, first of all, feel fulfilled or satisfied, which is a hard thing to do.

Interview with the Talented Actor and Director Xhustin Kristian

by

By Nora Kalaja/

Critically acclaimed director Xhustin Kristian when he is behind the lens, he creates masterpieces. After a prominent film career in Europe, he is continuing his successful journey in Untied States. His notable works include: “Lost Souls”, where he debuted as film director, and the popular TV Series “The double story” (Një dopio histori). 

Xhustin has played lead theater roles in “The Promise” and “Uraganet e Lirisë”.  He is expected to appear in a western film “Bastard” (award winning screenplay) directed and written by Tony Schweikle. 

As an incredible actor, Xhustin Krisitan makes movies more interesting thanks to his charm, delivery, and transformative ability to embody each character. 

Tell us a little about yourself, growing up and your passion. 

Xhustin Kristian: I was born and raised in Korca, a city of Albania, till 11 years old when my family moved to the capital, Tirana. Back then the biggest entertainment we had as kids was the TV watching cartoons. In my case, I would watch them daily and then perform them in front of the mirror. I believe the passion for acting was born within me.  In the following years, this passion became stronger till the point that I got completely immersed in all aspects of performance. 

What are you currently working on? 

Xhustin Kristian: It has been a really tough year because of Covid, so for now I am just trying to gain energy and creativity, in the meantime I am waiting for the next project, the feature film: “Bastard”.  

Tell us a little bit more about this film, what is it about, who else are you working with, and who is the director?  

Xhustin Kristian: The director is Tony Schweikle. Because of Covid-19, the project is making slow progress. “Bastard,” an award-winning screenplay, has been in 18 festivals so far such as: Montreal Independent Film Festival (semi-finalist), Venice Film Festival, NYC Tri-State Intl. Film Festival, Beverly Hills Film Festival (Finalist). I am looking forward to start after a long pause.

What is the most challenging role you have played and why?

Xhustin Kristian: I would definitely say Franc from drama “Promise.” During the show this character experiences a lot of emotional turmoil.  The difficulty comes in as one has to try and convey internal suffering to an audience and at the same time not show those feelings in an expressive way.

And the most fun one? 

Xhustin Kristian: The Voodoo drummer, from the movie “Sacrificial” was the funniest one.  There were a lot of improvisational opportunities to make the character silly.  Also, being amongst friends helps to let your guard down and have fun with the character.    

How has Covid influenced the film industry this year? What are some of the challenges and difficulties you have faced during the pandemic? 

Xhustin Kristian: Covid made a big impact on the global economy this year, and there are more setbacks that we will experience.  The film industry is one of the most impacted ones. A lot of projects have been either canceled or postponed. Finding work during the pandemic was really hard. Also working on these special conditions tend to reduce the efficiency during the performance. The art itself is expression and interaction, in one form or another, but it needs to be shown to the public and under “social distance” rules this mission became almost impossible.   

What television shows or show would you love most to be on?

Xhustin Kristian: Those ones that makes me travel through time, either back in the history or into the future. I always enjoyed the experience of working in a set far from reality.

If you weren’t acting what would you be doing?

Xhustin Kristian: Dancing, I guess. I can’t stay away of performances. I love music so dancing comes naturally to me. Rather than that anything related with traveling would be perfect. Even though I am flexible in many aspects of life, I have realized that I don’t do well with routine and closed spaces for a prolonged amount of time.

What’s your goal for this coming year?

Xhustin Kristian: I recently moved to US so for this coming year I would like to get in the industry as much as I can. The first steps are always the most difficult ones so I will do my best to have a good start.

What is your advice for aspiring actors? 

Xhustin Kristian: Believe in yourself and your passion.  Work for it tirelessly, never give up, and one day all that you wished to achieve will be realized. 

HARTA DIXHITALE E KRIMEVE TË KOMUNIZMIT

by

-HARTA QË RIKTHEU KUJTESËN E FSHIRË SHQIPTARE-

Blerina Gjoka, drejtoreshë e Fondacionit “Kujto” – Arkiva online e viktimave dhe krimeve të komunizmit, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, krijimin e Hartës Digjitale të Kujtesës ku shënjohen në hartën e Shqipërisë të gjitha vendet që janë përdorur si burgje, kamp-burgje, kampe pune apo kampe internimi, me qëllim për të rikthyer kujtesën e fshirë shqiptare për periudhën më të errët që ka kaluar Shqipëria. Fondacioni “Kujto” ka si synim kryesor dixhitalizimin e memories së komunizmit duke sjellë dëshmi dhe dokumente për krimet e komunizmit në Shqipëri. Me gazetaren Blerina Gjoka bisedoi gazetari i Diellit Sokol PAJA.

Nga e djathta: Blerina Gjoka, Agron Shehaj dhe Luli Progni.

NJË HARTË DIGJITALE E BURGJEVE DHE KAMPEVE TË DIKTATURËS KOMUNISTE NË SHQIPËRI

Kampi i Goses ne Kavaje…

Projekti për ndërtimin e hartës digjitale ku të shënjohen në hartën e Shqipërisë të gjitha vendet që janë përdorur si burgje, kamp-burgje, kampe pune apo kampe internimi, lindi si nevojë për të rikthyer kujtesën e fshirë shqiptare për periudhën më të errët që ka kaluar vendi në historinë e tij shekullore. Ky projekt u realizua nga fondacioni “Kujto”, i cili është themeluar 3 vite më parë me iniciativë dhe mbështetjen financiare të z.Agron Shehaj, një biznesmen i suksesshëm shqiptar dhe politikan i së djathtës. Fondacioni “Kujto” kishte si synim kryesor dixhitalizimin e memories së komunizmit duke sjellë dëshmi dhe dokumente për krimet e komunizmit. Gjatë këtyre viteve në Kujto.al janë publikuar profilet e më shumë se 50 mijë viktimave të diktaturës komuniste, të ekzekutuar, të burgosur dhe të internuar gjatë 45 viteve. Çdo ditë ne shtojmë profile të reja në bazë të dokumenteve apo dëshmive të familjarëve. Janë mbledhur dhe publikuar qindra dëshmi të ish-të përndjekurve politikë apo familjarëve të tyre në shërbim të ndërtimit të platformës së kujtesës për komunizmin. Janë dëshmi të gjalla të vuajtjeve dhe persekutimit nën terrorin komunist. Janë publikuar një mori dokumentesh arkivore që vërtetojnë krimet e komunizmit mbi popullsinë e pafajshme. Janë realizuar 9 dokumentarë mbi ngjarje dhe personazhe që kanë shënuar qëndresën antikomuniste. Kemi mbështetur dhe të rinjtë që t’i nxisim drejt njohjes së të vërtetës duke financuar një bursë master në Degën e Historisë për studimin e krimeve të komunizmit etj. Fondacioni ka financuar dhe ndërtimin e një memoriali përkujtimor në kamp-burgun e Qafë-Barit me rastin e 35-vjetorit të revoltës së këtij kamp-burgu duke marrë dhe inciatën për emërtimin e një rruge në qytetin e Fushë-Arrëzit “Revolta e Qafë-Barit” në kujtim të djemve që u vranë pas kësaj revolte. E bëra këtë panoramë për punën e fondacionit për të kuptuar qëllimin e punës tonë për të bërë atë që nuk e kanë bërë dot, ose nuk ka pasur vullnet për ta bërë, as institucionet shtetërore të ngritura për këtë qëllim.

TERRORI KOMUNIST I SHTRIRË NË TË GJITHË SHQIPËRINË

Gjatë punës tonë kuptuam se terrori komunist ishte shtrirë në të gjithë territorin e vendit duke e kthyer Shqipërinë në një burg të madh, ku përveç burgjeve klasike, funksiononin kampet e punës së detyruar që zhvendoseshin në çdo front pune ku regjimi kishte nevojë,  kamp-burgjet statike, si dhe kampet e internimit, fillimisht me tela me gjemba dhe më pas të hapura, të cilat i kishin kthyer të dënuarit politikë në skllevër pune. Harta e vendeve të vuajtjes lindi kësisoj si një projekt i ri i Fondacionit “Kujto” për të realizuar një punë të detajuar të skemës së internimeve dhe burgosjeve dhe për të shenjuar në hartë vendet që u përdoren për persekutimin komunist.  Me mbështetjen e Fondacionit Konrad Adenauer harta dixhitale e burgjeve dhe kampeve është bërë realitet me një website të dedikuar në shqip dhe në anglisht duke u bërë dhe një udhërrëfyes për studiuesit dhe lexuesit e huaj që kanë interes për periudhën e komunizmit në Shqipëri. Hartaekujtesës.al  sjell një hartë interaktive të burgjeve dhe kampeve të internimit, duke shënuar çdo vend vuajtje dhe përshkrimet përkatëse.

NGA BURGJET, TE KAMPET E PËRKOHSHME TË PUNËS DHE VENDET E INTERNIMIT

Mbi hartën gjeografike të Shqipërisë janë shënuar me simbolet përkatëse: Burgjet, Kampet e Përkohshme të Punës dhe Vendet e internimit. Duam të theksojmë, që duke qenë që flitet për një hartë, kriteri gjeografik ka qenë parësori në plotësimin e saj. Kështu, edhe pse në Shqipëri në vitet ’50, u krijuan Repartet e Riedukimit, të cilat emërtoheshin me një numër dhe i zhvendosnin të dënuarit sa nga një kantier në tjetrin, në Hartën e Kujtesës janë shënuar vendet ku kanë punuar të dënuarit politikë të këtyre reparteve që me emërtesën zyrtare numerike, publikut nuk do i thoshin asgjë. Në kategorinë Burgje bëjnë pjesë Vendet e Izolimit, “burgjet klasike”, ku të dënuarit nuk dilnin të punonin dhe Kamp-Burgjet, stacionet e përhershme të reparteve të punës, të cilat u ngritën përgjithësisht pranë minierave. Në kategorinë Kampet e Përkohshme të Punës, janë vendosur Kampet e Para të periudhës komuniste para krijimit të reparteve të riedukimit dhe Repartet e Punës, stacionet e përkohshme të periudhës së reparteve të riedukimit, ku ato merreshin me ndërtimin e një fabrike, blloku banesash, aeroporti etj. Megjithëse nga ana administrative, është po Kampi Nr. 2 që ndryshoi emërtimin në Reparti Nr.303, i cili fillimisht bëri punime, për një periudhë të shkurtër, në Peqin dhe, si përfundim, ndaloi përgjithmonë në Spaç, këto dy vende dënimesh, janë vendosur në kategori të ndryshme: Peqini, si një nga kampet e para të kampeve të përkohshme të punës, kurse Spaçi si kamp-burg. Dhe ky kriter është zbatuar në çdo rast, sipas specifikave përkatëse. Kategoria e tretë është Vende Internimi, që përmbledh vendet gjeografike ku dërgoheshin të internuarit dhe jo emërtesën zyrtare “vend internimi” që zëvendësoi në disa raste emërtesën “kamp internimi”. Kjo kategori përmban Kampet e Rrethuara të viteve të para dhe vendet e Hapura, ku internoheshin të dënuarit pas mbylljes së kampeve me tela me gjemba.

DOKUMENTE DHE DËSHMI E TË BURGOSURVE DHE TË INTERNUARVE

“Harta e Kujtesës” sjell gjithashtu Dokumente dhe Dëshmi të të burgosurve dhe të internuarve për ta bërë sa më të saktë dhe sa më të gjallë përfytyrimin për këto vende dënimi. Të dhënat për burgjet, kampet e punës dhe vendet e internimit janë mbledhur duke shfletuar Arkivën e Ministrisë së Punëve të Brendshme, disa fonde mjaft të pasura arkivore për këtë tematike në arkivin qendror të shtetit, studimet e deritanishme në këtë fushë, ku veçojmë autorin Kastriot Dervishi, botime të ISKK dhe shtëpive botuese me autorë ish-të dënuar politikë dhe dëshmitë e shumta që Kujto.al ka mbledhur gjatë këtyre viteve. Kjo veprimtari është gjithmonë në proces për ta pasuruar nga ana e përmbajtjes dhe për ta modernizuar nga ana e paraqitjes, Hartën e Kujtesës, hartën që nuk duhej t’i mungonte Shqipërisë. Fraza postulat, “Shqipëria ishte një burg i madh, nga i cili nuk dilje dot e në të cilin nuk hyje dot”, bëhet e prekshme kur sheh mbi hartën e vendit, vend-dënimet, kampet dhe burgjet. Shqipëria ishte një burg i madh, dhe qelitë e tij ishin shtrirë kudo. Anekënd në të gjithë hartën e vendit. Nga burgu i Pleqve në Zejmen tek ai për të miturit në Shën Koll. Nga Shën Vasili në jug te burgu i grave në Belsh, Harta e Kujtesës, shënjon të gjitha vendet që u harruan në 3 dekada, nga nevoja njerëzore për të harruar dhimbjen e nga dëshira çnjerëzore për të mohuar dhimbjen e të tjerëve. Ky projekt është ambicioz, nuk është afatshkurtër. Ai kërkon punë shkencore në vazhdimësi, mbledhjen e dëshmive dhe dokumenteve që vërtetojnë përmasat e paimagjinueshme të një krimi shtetëror që mbajti të burgosur shqiptarët për afro gjysëm shekulli. Informacionet historike krijojnë një imazh të qartë, se ku ishin vendosur, në çfarë kohe funksionuan dhe si ishte jeta dhe kushtet e vështira të punës në këto kampe.

30 VITE PAS RËNIES SË REGJIMIT KOMUNIST, ISH- TË PËRNDJEKUR E ISH- PERSEKUTORË PËRSËRI NË SKENË

E para, kjo hartë kujtese i duhet Shqipërisë për shenjën e pashlyeshme që diktatura komuniste ka lënë në shoqërinë dhe historinë tonë. E dyta, kur në sistemin arsimor në Shqipëri mungon tërësisht edukimi mbi diktaturën komuniste, po rritet një brez që nuk njeh të shkuarën dhe kujt më shumë se sa të rinjve u vjen në ndihmë kjo platformë online ku ata do të përballen me të vërtetën që u është mohuar në shkolla. Dhe e treta, dhe që është më e rëndësishme na duhet një hartë e tillë për të mos harruar. 30 vite pas rënies së regjimit komunist, shumë prej ish- të përndjekurve kanë ndërruar jetë. Vendet e kujtesës, janë zhbërë herë nga padija e herë nga mungesa e vizionit. Në një anë nevoja për të harruar, e në tjetrën nevoja për të mohuar, e ka kthyer vendin tonë në një skenë ku ish- të përndjekur e ish- persekutorë, janë pothuaj sërish në të njëjtat kushte; persekutorët si mohues të asaj që ka ndodhur e ish- të përndjekurit të pafuqishëm për ta ndryshuar realitetin. Para disa vitesh pati një debat publik për kampin e Tepelenës, ku historianë me emër dhe grada shkencore u munduan të relativizojnë përmasat e së keqes që kishte ndodhur në këtë kamp, ku me dëshmi është vërtetuar se kanë vdekur rreth 300 fëmijë, nga uria dhe sëmundjet. Ky debat tregoi se për një pjesë të shoqërisë, ai kamp nuk ka ekzistuar. Ajo që mohohej para ‘90-ës, vijon të mohohet edhe 30 vite pas lirisë. Në mungesë të vendeve të kujtesës e muzeve që e dëshmojnë të shkuarën e afërt, jo vetëm si respekt për viktimat, por edhe si ngjarje historike, me zhbërjen e vendeve të kujtesës, me shkatërrimin  e dëshmive, duket se 47 vitet e persekutimit u fshinë përgjithnjë. Me to, edhe varret.

HARTA E KUJTESËS SI DOMOSDOSHMËRI PËR TË MOS HARRUAR KURRË

“Harta Digjitale e Kujtesës” synon të krijojë një panoramë të qartë për të rinjtë shqiptarë, studiuesit vendas dhe të huaj, pasardhësit e të persekutuarve politikë, dhe për këdo që është i interesuar që të njohë dhe të krijojë një perceptim të saktë për këtë periudhë të errët të historisë së Shqipërisë. Shumë kampe janë sot pa asnjë gjurmë fizike, por ky udhëtim virtual e ndërton imazhin e tyre, duke u shënuar gradualisht si shenja vuajtjeje në të gjithë hartën e Shqipërisë. Në një kohë afatgjatë projekti synon të sjellë dhe një panoramë të jetës në burgje dhe kampe, ku sipas dëshmive dhe dokumenteve jeta e të dënuarve politikë ishte skllavëruese, ushqimi ishte i keq, ata nuk gëzonin asnjë të drejtë bazë të njeriut, ku fëmijët që lindnin ishin të dënuar që në djep të ishin “armiq të popullit”, etj.

Interview with Notable Writer and Director Andamion Murataj …

by

By Nora Kalaja/

Andamion Murataj is a prominent film writer and director, whose films have entertained, thrilled and enlightened for the past decade many movie fans in Europe and United States. He is considered as one of the brilliant filmmakers who is leading the way in the art of cinema. A mastermind with uncompromising cinematic vision and compelling storytelling. 

Andamion Murataj received The Silver Bear for the Best Screenplay at the prestigious Berlin International Film Festival (2011) for the feature film “The Forgiveness of Blood” shared with Joshua Marston. His movies exert a powerful influence on mainstream cinema, that sparks intellectual dialogue about film-history and cinematography. 

Andamion Murataj is a founder and director of Balkan Film Market and Albascript Workshops. He is also a member of international jury in many festivals across Europe. 

Andamion holds an MFA in Film and Electronic Media from American University in Washington DC. 

(GERMANY OUT) Preisträger Joshua Marston (li.) und Adamion Murataj mit dem Silbernen Bären (Bestes Drehbuch) für den Film -THE FORGIVENESS OF BLOOD- beim RadioEins Berlinale Nighttalk am Rande der 61. Internationalen Filmfestspiele in Berlin (Photo by snapshot-photography/ullstein bild via Getty Images)

Are you working on anything new?

Andamion Murataj: When I come to think of it, everything I am working at the moment it is naturally “new”. There are not only new stories or new projects that I am involve or trying to develop, but also are new angles or/and new takes, even on certain shelfed project that sometimes I happen to return and undust them. Times change, we change, hence new ideas and perspectives on certain things sometime happen to force us to get back to old projects changes and figure out new approaches.

What other projects do you have coming up?

Andamion Murataj: There are a few things piled up on top of the projects that couldn’t happen because of Covid. So as everywhere else, despite the lack of funding, 2021 is expected to have a boom of projects that are ripped for production. And, on top of those, there are also a certain stories and characters inspired from recent events, that I am developing right now, that will keep me busy for some time.   

From a storytelling perspective, has that advancement in technology resulted in better movies?

Andamion Murataj: Generally speaking, the advancement in anything, naturally has an impact and ultimately pushes everything forward, although the impact some time is not immediate. I believe there is a period of confusion, as it is of incubation and maturation. For one thing the technological advancement not only have tremendously democratized the media by giving the opportunity to express themselves on the palm of the hand to millions of content creators, but also have facilitated the tools and process of achieving great things with minimal effort. Still, so far these are not enough to result in better storytelling. Having said that I believe that eventually in the near future the development on the field of Artificial Intelligence will most likely revolutionize storytelling at its core and will have a tremendous impact in creativity as well as consuming of content.

What’s the mark of a good story for you?

Andamion Murataj: A good story moves you. It does not always please you, but it most definitely disturbs your peace, compelling you to react emotionally and rationally in more than one way.

What is your recipe when writing your movie characters?

Andamion Murataj: It would have been nice to have one that we all can follow, but unfortunately there are no such recipes, as there is no recipe on how to paint a good painting or a line of music… Often it takes the painstaking work of a surgeon to go under the skin of the character and let him be and reveal himself. Easier said than done!

What are some of your recent film projects?

Andamion Murataj: There are a handful projects that I am involved at the moment in various stages of development. One of these, “Man of the House” is in the advanced stage funding competition and hopefully going into production this year, and some other projects are on the earlier stages. It remains to be seen in which one of these I will be working for the long haul.

What does success look like to you these days?

Andamion Murataj: Well, I wouldn’t know that. I can only assume that for as long as you get to do what you love and love what you do, you are well on the path of living a pretty successful life, in a very personal sense. As with every path, there are ups and downs, twists and turns, but despite the troubles, if you still have the guts to keep the course, I think you are pretty set.

Has Covid-19 changed your plans in filmmaking this year? Has that been challenging for you?

Andamion Murataj: It would be interesting to find someone in the film business (or elsewhere for that matter) that can heartedly say that pandemic did not affect his plans. Film, being first and foremost a collective undertaking, depending in many, many, external factors is probably hit the hardest. The abrupt interruption of traditional theatrical releases, combined with the boom of online content platforms, is causing a “perfect storm” in transforming the film business as we know it. But, in the end of the day, telling stories will survive the changing nature of the business, and despite of the formats of the future, we will always need arts being painting music, films and literature… So, better than trying to figure out how to outsmart the currents, I would rather keep doing what I feel doing and try to do it best way I can.

What role have film festivals played in your life so far? How do you get the most out of them?

Andamion Murataj: After making a good film, opening to a good festival is of prime importance for the independent cinema. Attending a good festival doesn’t make your film better, but not attending, it surely makes it much harder to breakthrough. This is all more crucial for films coming from low output countries and especially critical for films in the languages that are not broadly spoken.

Nowadays festivals are for most part are attached to some sort of a film market and there is nothing better for publicity, sales and expanding network of collaborators. Festivals are not just the place for competition and accolades, but rather an awesome opportunity for launching new potential partnerships. 

What tips would you give to beginner filmmakers? 

Andamion Murataj: By now film world have seen about everything imaginable and this is discouraging. The only thing they have seen yet is YOU. And there is hope, so, find your voice and sound loud and clear. It might take time and work, but eventually you are not gonna be screaming in the desert… More than some “hope”, the odds are real that if you really find your voice and really have something to state, you will be heard. 

What does the future of film look like?

Andamion Murataj: The future feels pretty much like the past. In past twenty years the business has changed so rapidly, and is only propelling forward… Whatever looks advanced nowadays, it will be pretty obsolete in next twenty years. My first digital camera investment is no match for the quality of the camera of a mediocre mobile phone today. This is a losing battle that we always belong in the ancient world. What will surpass us, are not the formats, but rather the stories of our era. We will still care for the Ulises and his journey back home for a few thousand years to come…

What are your plans for the future?

Andamion Murataj: Surviving the pandemic for sure, not only in good health, but most importantly in good spirit. As every major disaster, this one too, will leave its scar on us. But, in the darkest hour flourishes the greatness of human spirit, and some of among us, through sacrifices or achievements will lead the way to a better future – such vital characters can’t go by unnoticed by film literature and other works of art. I am sure such stories and characters will also leave their mark….