Satirë nga Rafael Floqi/

Në një vend ku kërkimi shkencor përmban më shumë mistere se një roman kriminal, qeveria shqiptare ka hedhur në konsultim publik një draft ligji për Shkencën dhe Kërkimin Shkencor. Tani, studiuesit janë të ftuar të mbushin kafenetë dhe tavolinat e bisedave për të diskutuar një projektligj që duket se ka më shumë lidhje me politikën sesa me shkencën.

Imagjinoni një këshill kombëtar të shkencës, të drejtuar nga Kryeministri vetë, me pesë ministra të tjerë për ta mbështetur. Ky këshill, sipas autoriteteve, do të orientojë dhe miratojë politikat e kërkimit shkencor. Po nëse i besojmë shkencëtarëve, ky duket më shumë si një grup i njohur si “Qeveria Këshillon Qeverinë”. Ndërsa po diskutojnë për “të ardhmen e shkencës”, ne e dimë se në të vërtetë po planifikojnë se si të rrisin ndihmën për… vetveten!.  

Në një botë ku çdo fjalë është e pashmangshme dhe çdo mendim është i paefektshëm, Hoxha, si kryetar i Konferencës së Rektorëve, ka dalë në skenë si mbrojtës i shkencës, duke thënë se drafti qeveritar “është deklarativ dhe nuk zgjidh asgjë.” Me sa duket, në vend që të ofrojmë një rregullim për shkencën, do të krijojmë një anomali të saj—në një përpjekje për të rregulluar atë, do ta mbushim me më shumë kaos.

I vendosur në mbrojtjen e Kushtetutës, ai akuzon qeverinë se po përpiqet të kalojë një ligj që jo vetëm shkel lirinë e kërkimit shkencor, por gjithashtu ngatërrohet me ligjin për Arsimin e Lartë—si një rrobë që i përputhet dhe pastaj vendoset përmbys. “Kemi kërkuar pezullim të procedurave parlamentare,” thotë ai, si një avokat që proteston për një proces gjyqësor që ka vendosur të hedhë poshtë të gjithë logjikën. 

Përfundimisht, Hoxha na fton të mendojmë: nëse të gjithë këta ligjvënës janë si arkitektë të pabesë që ndërtojnë mbi rërë, si mund të presim që shkenca të qëndrojë e fortë?

“Pse duhet që Kryeministri të jetë në krye? A është ai ndonjë lloj Galileo modern?” –,thonë shkencëtarët  duke ironizuar rreth rëndësisë që i jepet pozitës së kryeministrit. Një pyetje e shkëlqyer: A është e nevojshme që vendimi përfundimtar mbi eksperimentet shkencore të kalojë në duar të politikës?

Sipas burokratëve të AKKSHI-it kjo është përpjekje për të mbushur boshllëkun. Kjo është një çështje këndvështrimi! Epo, ndoshta këndvështrimi do të ndihmojë që të gjithë të shohin se në fakt qeveria e “këshillon” shkencën, dhe me sa duket, shkenca është një instrument për të realizuar politikat e saj.

Por le të flasim për financimin: Shqipëria ka një buxhet prej 5.5 milionë euro për kërkimin shkencor, që është rreth 0.08% e PBB-së. Ky është një shifër aq e vogël sa duket se financimi i kërkimit shkencor është një punë për hobi, ndoshta për ata që duan të bëjnë eksperimentet e tyre në garazh! 

E po, ndoshta pas një periudhe kohe, ndihma për kërkimin shkencor do të rritet në 1% deri në vitin 2030. Rritje fantastike! Çfarë do të bëjmë me gjithë atë buxhet? Do të blejmë ca “mikroskopë” të rinj për laboratorët?

Ndërkohë, studiuesit bëjnë thirrje për rritjen e kapaciteteve të kërkimit shkencor për të tërhequr fondet e BE-së, të cilat, për të qenë të sinqertë, do të ishin më shumë se një ëndërr për Shqipërinë. 

“Duhet të kemi kapacitete për t’i thithur këto fonde”, duke e ditur se për të arritur këtë, do të duhet shumë më tepër se një projektligj i shkruar me entuziazëm, përveç një ekip pune që mund të shkruajë projekte, jo vetëm broshura të bukura.

Pra, nëse ndonjëherë mendoni se shkenca ka nevojë për ndihmë, kujtoni: në Shqipëri, kërkimi shkencor është një art që po e përjetëson politikën. Ndaj, përderisa qeveria po “këshillon” shkencën, mundësitë për të krijuar diçka të vërtetë janë po aq të pakta sa buxheti i kërkimit. 

Një e vërtetë e hidhur: në vend të inovacionit, ndoshta ne po bëjmë mbledhje që AI të na zgjedhë një Ashtanj kryeministër. Dhe kështu, me këtë projektligj, duket se Kryeministri Rama po e vendos veten për të marrë çmimin Nobel për shkencë! 

Sepse, në fund të ditës, në Shqipëri, gjithçka është një eksperiencë shkencore… përveçse kur bëhet fjalë për financimin e kërkimit!

Dr. Erion Dasho/

Pas 11 vjetësh qeverisjeje të dhunshme të Rilindjes dhe Boratit, shqiptarëve u kanë mbetur shumë pak mjete për të bërë opozitë.

Akaparimi i pushtetit ekzekutiv, legjislativ dhe juridik, kontrolli i plotë mbi ekonominë nëpërmjet oligarkëve, opozita e përçarë me kuaj troje të panumërt, kryetari i burgosur i opozitës së vërtetë, deputetët opozitarë të dëbuar nga Kuvendi, pushtimi i medieve, censurimi i rrjeteve sociale, aleanca me narkotrafikun dhe krimin e organizuar, etj., kanë topitur ndjenjën e protestës së “votuesit gri” dhe qytetarit të paangazhuar politikisht.

Ky është problem i jashtëzakonshëm, sepse një opozitë e dobët nxit abuzivitetin e pushtetit dhe eliminon llogaridhënien. Fatkeqësisht, përvoja e çdo vendi tregon se ky proces shndërrohet në rreth vicioz dhe përfundon me eliminimin e opozitës së vërtetë dhe vendosjen e diktaturës së plotë.

Pikërisht këtë po mundohet të shmangë Partia Demokratike, pra që opozita e vetme që i ka mbetur shqiptarëve të mos dorëzohet dhe të kthehet në një dekor të pushtetit, sikundër u ka ndodhur partizave të reja e të vjetra dhe lëvizjeve soroiste.

E parë në këtë kontekst, edhe vetë socialistët (e kam fjalën për socialistët dhe jo për rilindësit) duhet të ishin pardje në protestë. Mungesa e opozitës i prek edhe ata vetë, pasi abuzivizmi me pushtetin nuk bën dallim midis tyre, demokratëve dhe qytetarëve të paangazhuar politikisht.

Nga ana tjetër kemi jo vetëm pushtetin që u mundua të ndalte protestën, që më pas u mundua me dhunë e gaz lotsjellës ta shtypte atë, por edhe mediat e blera dhe analistët e oborrit.

Qëllimi i tyre si gjithmonë është relativizimi i rëndësisë së protestës, nënvlerësimi i shkallës së pjesëmarrjes dhe, në përfundim, shpallja e saj e dështuar.

Boratë dhe puthadorë!

Protesta nuk dështoi! Edhe sikur një demokrat dhe opozitar i vetëm të marrë pjesë në të, protesta është sukses!

Në Tienanmen, një njeri i vetëm ndali vargun e tankeve! Kaq mjafton për të dërguar mesazhin se njerëzit mund t’i frikësosh, por protestën nuk e vret dot.

Ajo protestë dhe mosbindje e së hënës, ajo foto e djegur e Boratit, Enverit të sotëm të shqiptarëve, tregon se demokratët kanë qënë, janë dhe do të jenë aty.

Ata që përmbysën para 34 vjetësh etërit gjaksorë, do të përmbysin sot edhe bijtë hajdutë.

Ju do të jepni llogari për çdo qindarkë të vjedhur dhe për çdo shqiptar të dëbuar bë këta 11 vjet!

Koha për dhënie llogari është sot!

Nga AGRON JAHA/

Shkrimtari dhe studiuesi Jusuf Buxhovi ka shënuar me veprën e tij kapitale ‘Kosova” vërtet një kthesë në historiografinë shqiptare. Kjo kthesë ka të bëj në rend të parë me ndërrimin e paradigmës studimore në rrafshin e interpretimit apo botëkuptimit modern të proceseve historike. Vepra ‘Kosova’ na paraqitet me një kualitet të ri prezantues, të cilin unë do ta quaja shtjellim sintetik. Proceset historike nuk shihen më vetëm si procese thjesht politike apo të izoluara nga ndikimet e faktorëve të natyrave tjera, ato shihen dhe trajtohen në ndërveprim të vazhdueshëm dhe jo monokauzalisht apo fatalisht.

Autori na dëshmon jo për të parën herë jo vetëm mendimtarin e spikatur të letrave shqip, por edhe punëtorin e madh të dijes e shkencës.

Njohuritë e tij universaliste e radhisin atë detyrimisht, pa asnjë hamendësim a pikëpyetje, në traditën e pashkëputur të eruditizmit postrilindas, e bëjnë atë një lloj Humbolti apo enciklopedisti modern.

Me kontributin e tij të nduardurshëm Buxhovi ka kohë që është shndërruar në një epiqendër poliedrike, në një institucion referencial për gazetarinë, publicistikën dhe studiuesit e kulturës e historiografisë ilire-shqiptare.

“Kosova”, e ribotuar në pesë vëllime paraqet një vepër kapitale, apo më saktë një vepër enciklopediste dhe analitike të përmasave kombëtare e ndërkombëtare. Me botimin e saj tashmë edhe në anglisht, si dhe receptimin relativisht të shpejtë nga bibliotekat dhe universitetet në disa vende perëndimore do të shërbej pa mëdyshje si një burim informacioni, konsultimi e studimi.

Madje, duke pasur parasysh edhe validitetin dhe realibitetin e lartë dokumentues e shtjellues si dhe numrin e madh e të larmishëm të burimeve të konsultuara, ‘Kosova’ e Buxhovit lirisht mund të cilësohet si një enciklopedi e historisë ilire-shqiptare.

Vëllimi i parë – Antika, po ashtu mund të klasifikohet edhe si libër hyrës në historinë universale të lashtësisë dhe antikës evropiane. Kjo natyrisht e diktuar nga faktografia relevante historike, e cila si qendër tradicionale (nga e cila kanë pikënisjen të gjitha zhvillimet kulturore dhe historike me peshë të lartë specifike) ka territorin iliro-thrakas përkatësisht korpusin e kapshëm historiko-kulturor Dardan-Trojan-Hetit.

Këto zona kulturore përgatisin edhe brumin e parë, nga i cili në fillimet e Antikës do të lindin Etruskizmi, Helenizmi dhe Romakizmi si sistemet më komplekse kulturore të organizimit shoqëror në historinë botërore për kohërat antike.

Duke paraqitur rrugëtimin historik, sidomos të Dardanisë Antike, Buxhovi skicon me gjuhën e argumentit shkencor edhe rolin e madh të elementit protoilir në lindjen e helenizmit klasik, por edhe formimin dhe mbajtjen në jetë të Perandorisë Romake.

Roli i Dardanëve shihet në këtë kontekst nga autori me plotë të drejtë si themelor apo kauzal.

Jo vetëm burimet primare antike, edhe shënimet e mëvonshme, pastaj gjetjet arkeologjike në territorin iliro-thrakas, vërtetojnë fondamentalisht konceptin e autorit mbi rolin vendimtar kulturo-prodhues dhe kulturo-përcjellës të subtratit iliro-thrakas në tërësi, dhe përbrenda këtij e subsubstratit dardan si superqendër inicuese dhe krijuese.

Autori, sidomos në pjesën hyrëse, sqaron e përshkruan me elegancë dhe akribi të rrallë studimore jo vetëm historikun e studimeve albanologjike, por edhe vonesën e tyre të kuptueshme si pasojë e realitetit gjeopolitik mas shpërbërjes së Perandorisë Osmane dhe krijimit të shteteve të reja nacionale. Vërtetimin e vonuar të lashtësisë ilire-shqiptare autori e klasifikon si njërin nga faktorët e rëndësishëm, ndoshta më të rëndësishmin, për copëtimin e tokave shqiptare nga fuqitë e kohës dhe shtetet kristiane ballkanike.

Këtë kuadër kauzalitetesh do ta plotësoja me një analizë formale të faktorëve që kanë përcaktuar dinamikën gjeopolitike të kohës, nga e cila mund të ekstrahohet faktori themelor konvertimi në masë i shqiptarëve në fenë islame, sidomos gjatë shek XVII, dhe nivelin e lartë kolaboracionist me pushtetin osman.

Kjo solli fillimisht rreshtimin e gabueshëm në anën e të “Sëmurit të Bosforit”, e më vonë edhe vonesën evidente në organizimin e lëvizjes nacionale. Rreth kësaj problematike do të thellohem në analizën time për vëllimin mbi Perandorinë Osmane të autorit.

Autori na jep një pasqyrë të gjerë mbi historinë e studimeve albanologjike, duke filluar nga filozofi Lajbnic, pastaj eruditi Han, Ksylenderi, Bopi, Mylleri, Gisemini, Luisini, Kondoni, Zhaku, Krispi, D’anzheli, Katapano, Klodin, por edhe autorët modern si Ndreqi, Vlora, Frashëri, Matje, Stipcevic, Zheji, Çabej, Demiraj etj,

Pajtohem plotësisht m vlerësimin e merituar që autori i bën sidomos punës shkencore të studiuesit P. Zhejit mbi vërtetimin e numrit të lartë të njësive morfemike elementare me polivalencë të lartë fjalëformuese në gjuhën shqipe.

Autori zotëron me nivel të lartë analitik punën me burimet antike, vlerësimin e tyre real historik, interpretimin, harmonizimin faktografik dhe ekuideor me studimet moderne. Duke filluar nga Heziodi, vazhduar me Homerin, Herodotin, Izokratin, Thukiditin, Platonin, Aristotelin, Vergjilin etj., autori na ofron vërtet një enciklopedi të tërë citatesh, referencash e shpjegimesh të dobishme.

Angazhimi i autorit për një vazhdimësi pellazge-ilire-shqiptar qëndron në përputhje të plotë faktografike me burimet antike, por edhe me rezultatet e studimeve albanologjike. Shkëputja e studimeve albanologjike nga ato të shtresimeve ilire dhe protoilire dhe përpjekja e dështuar e disa studiuesve kombëtar e ndërkombëtar, sidomos e të ashtuquajturit Rrethi i Vjenës, dhe një mori studiuesish tjerë, deri në nivelet universitare në Tiranë e Prishtinë, që trashëgiminë dhe lashtësinë shqiptare ta reduktojnë e minimizojnë si njërën nga temat e studimeve ballkanike, ku shqipja futet në një grup me gjuhët e sllavëve juglindor, neogreqishten dhe rumanishten, marrin përgjigjen përfundimtare si tentativa joshkencore, e të politizuara skajshmërish.

Vepra e Buxhovit është nga përgjigjet më të mira e të fuqishme kundër politizimit të historisë.

Herodoti në veprën e tij etnografike ‘Historia’ thoshte se “Dikur dikush ishte shumë i madh, kurse sot është tejet i vogël”. Kjo ndoshta do të ishte tragjedia e historisë ilire-shqiptare, e cila ende trajtohet padrejtësisht si një fëmijë jetim përgjithësisht nga shkenca historike botërore, me pak përjashtime.

Libri “Kosova” në pesë vëllime i Buxhovit paraqet për momentin materialin më adekuat dhe më të plotë për mësimin e historisë ilire-shqiptare.

Jusuf Buxhovi: “Kosova”I-V. Botues “Faik Konica” dhe “Jalifat Publishing”, 2015.

Analizë nga Rafael Floqi/

Dhuna në Lindjen e Mesme, greva masive e punëtorëve të porteve të Bregut Lindor dhe Bregut të Gjirit, dhe shkatërrimi i uraganit Helene goditën të gjitha vetëm pesë javë para zgjedhjeve presidenciale të vitit 2024.

Uragani Helene dhe stuhi të tjera hodhën më shumë se 40 trilionë galonë shi në pjesën më të madhe të SHBA-së Juglindore – duke përfshirë dy shtete kyçe të lëvizshme – në fund të muajit të kaluar. Numri i të vdekurve kaloi 180 këtë javë dhe qindra njerëz janë ende të zhdukur ndërsa përpjekjet e shpëtimit vazhdojnë.

Vetëm disa ditë më vonë, më shumë se 45,000 punonjës të porteve në portet përgjatë Lindjes dhe Bregdetit të Gjirit dolën në grevë, duke nisur një ndalesë të madhe të punës që tashmë po ndikon në ekonominë amerikane dhe po prish zinxhirin e furnizimit. Por sindikata që përfaqëson 45,000 punonjës të porteve të SHBA-së në grevë në portet e bregdetit Lindor dhe Gjirit arriti një marrëveshje të enjten për të pezulluar një grevë tre-ditore deri më 15 janar, për t’i dhënë kohë për të negociuar një kontrate të re. Kjo duket si një farë çlirimi për fushatën.

Sindikata, Shoqata Ndërkombëtare e Longshoremen, do të rifillojë punën menjëherë. Përfundimi i përkohshëm i grevës erdhi pasi sindikata dhe Aleanca Detare e SHBA, e cila përfaqëson portet dhe kompanitë e transportit detar, arritën një marrëveshje paraprake për pagat, thanë sindikata dhe portet në një deklaratë të përbashkët. Një person i informuar për marrëveshjen tha se portet e ëmbëlsuan ofertën e tyre të pagave nga rreth 50% gjatë gjashtë viteve në 62%. Personi nuk donte të identifikohej sepse marrëveshja është ende në provë. Çdo rritje pagash duhet të miratohet nga anëtarët e sindikatave si pjesë e ratifikimit të një kontrate përfundimtare.

Sindikata hyri në grevë herët të martën pasi kontrata e saj skadoi në një mosmarrëveshje mbi pagën dhe automatizimin e detyrave në 36 porte që shtrihen nga Maine në Teksas. Greva erdhi në kulmin e sezonit të blerjeve të festave në portet, të cilat trajtojnë rreth gjysmën e ngarkesave nga anijet që hyjnë dhe dalin nga Shtetet e Bashkuara.

Largimi ngriti rrezikun e mungesës së mallrave në raftet e dyqaneve nëse zgjaste më shumë se disa javë. Megjithatë, shumica e shitësve me pakicë kishin grumbulluar ose dërguar artikuj herët në pritje të grevës së punonjësve të portit.

Të dyja këto dy fatkeqësi amerikane u shpalosën ndërsa konflikti në Lindjen e Mesme u intensifikua këtë javë. Irani lëshoi ​​të paktën 180 raketa në Izrael të martën, duke e quajtur sulmin një hakmarrje për një seri goditjesh kritike që Izraeli ka lëshuar kundër Hezbollahut në Liban në javët e fundit dhe vrasjen e një udhëheqësi të Hamasit në Teheran në korrik. Sulmet iraniane erdhën disa orë. pasi Izraeli tha se kishte nisur një inkursion të kufizuar tokësor në Libanin jugor, duke e shtyrë rajonin gjithnjë e më afër një lufte gjithëpërfshirëse.

Ekspertët e shkencave politike paralajmërojnë se konvergjenca e këtyre tre krizave mund të ketë ndikim në vendimet e votuesve.

Kur ndodhin ngjarje të tilla si katastrofat natyrore dhe krizat gjeopolitike, votuesit zakonisht fajësojnë ose shpërblejnë partinë përgjegjëse, në varësi të mënyrës se si shpërthen ai kaos. Partia në pushtet – Demokratët, në këtë rast – zakonisht fajësohet për ngjarje negative të jashtme përpara zgjedhjeve, gjë që do ta vinte nënpresidenten Kamala Harris në rrezik më të madh, sesa ish-presidentin Donald Trump.

Megjithatë, këto zgjedhje nuk janë fare tipike. Trump u qëllua në vesh gjatë një atentati në mes të korrikut. Menjëherë pas kësaj, Presidenti Joe Biden njoftoi se do të tërhiqej nga gara pas një debati katastrofik në qershor. Më pas, muajin e kaluar, prokurorët federalë akuzuan një njeri tjetër për një atentat tjetër kundër Trump.

Për më tepër, amerikanët nuk po zgjedhin në mes një presidenti tradicional në detyrë dhe një sfiduesi. Opsionet e tyre përfshijnë një ish-president dhe një nënpresidente aktuale, gjë që Randall Adkins, një profesor i shkencave politike në Universitetin e Nebraska Omaha, tha se do të komplikonte më shumë se si këto kriza aktuale do të ndikonin në dy fushatat.

“Unë mendoj se do të jetë shumë e vështirë për votuesit që të kuptojnë një mesazh të qartë dhe të marrin pikëpamjet e kundërta nga të dy kandidatët për këto çështje,” tha Adkins.

Por kjo nuk do të thotë që elektorati amerikan nuk po i kushton vëmendje. Në sprintin e fundit deri në ditën e zgjedhjeve, votuesit priren t’i shohin forcat globale përmes një lenteje politike, dhe situatat e pakontrollueshme bëhen shpejt pika diskutimi politike.

Përafërsisht katër javë pas zgjedhjeve presidenciale, është vërtet e vështirë të ndash ngjarjet globale nga politika e ditës, gjë që është për të ardhur keq, sepse këto janë ngjarje globale që ndikojnë në jetën e njerëzve të vërtetë.

Debati i zëvendëspresidentëve midis senatorit JD Vance dhe guvernatorit Tim Walz të martën në mbrëmje u ofroi të dy kandidatëve një platformë për të adresuar krizat. Pyetja e parë e natës kishte në qendër dhunën mes Iranit dhe Izraelit. Në përgjigjen e tij, Vance tha se Irani kishte marrë asete të pa ngrira nga “administrata Kamala Harris”, duke u përpjekur ta përshkruante atë si më përgjegjëse për veprimet e Amerikës sesa Biden. Nën udhëheqjen e Trump, tha ai, kishte “paqe përmes forcës”.

Zëvendësi i kandidatit Trump gjithashtu shkoi pas rekordit të Harris për imigracionin dhe inflacionin, duke thënë vazhdimisht se ajo nuk kishte arritur të miratonte ndryshime ekonomike gjatë kohës që ishte në detyrë. Walz, nga ana e tij, punoi për ta pikturuar Trumpin si kandidatin e kaosit dhe Harrisin si zgjidhjen e qëndrueshme.

“Ajo që kemi parë nga zëvendëspresidentja Harris është se kemi parë një udhëheqje të qëndrueshme,” tha ai kur foli për Lindjen e Mesme. “Ne kemi parë një qetësi që është në gjendje të tërheqë nga koalicionet, t’i bashkojë ato, duke kuptuar se aleatët tanë kanë rëndësi.”

Konflikti në rritje midis Izraelit dhe Iranit ngre shqetësime për politikën e jashtme dhe shkatërrimi i uraganit Helene ka lënë të shkatërruara pjesë të mëdha të Juglindjes Amerikane. Por një krizë ekonomike e krijuar nga greva e punonjësve të portit që do të prishte vërtet garën presidenciale, kjo sepse çështja nr. 1 që amerikanët thonë kur flasin me anketuesit është ekonomia. Dhe portet e prekura tashmë po e ndjejnë ndikimin: më shumë anije me kontejnerë janë ankoruar se zakonisht, dhe analistët në JPMorgan vlerësojnë se mbylljet mund të kushtojnë 5 miliardë dollarë në ditë.

Ka shumë prova se kur njerëzit janë të pakënaqur me ekonominë, ata fajësojnë partinë presidenciale në detyrë. Republikanët zakonisht kanë dorën e sipërme në çështjet ekonomike mes votuesve, por ka prova në rritje se politikat e Harris për këtë çështje kanë filluar të ndikojnë tek amerikanët.

Dhe ndërsa greva e punonjësve të porteve mund të sjellë telashe për Harris, është gjithashtu kriza e vetme e të triave që ka ndonjë shans real për të përfunduar përpara ditës së zgjedhjeve dhe ajo u zgjidh përkohësisht.

Lufta në Lindjen e Mesme ka shumë të ngjarë të përkeqësohet përpara se të përmirësohet, dhe pastrimi i uraganit mund të zgjasë vite. Por portet mund të arrijnë një marrëveshje përpara se votuesit të shkojnë në qendrat e votimit.

Përfundimi i grevës mund t’i japë Harris një mundësi për të festuar; ne mund të imagjinojmë një foto të saj duke shtrënguar duart me punonjësit e porteve të buzëqeshur. Por pavarësisht se si do të evoluojnë krizat aktuale në javët e ardhshme, zgjedhjet presidenciale përfundimisht do të vendosen nga një numër i vogël votuesish në një numër të vogël shtetesh.

Dhe partishmëria intensive e vendit do të thotë gjithashtu se ngjarjet e jashtme thjesht nuk prekin votuesit aq shumë sa dikur. “Unë mendoj se në nivelin presidencial tani, ndoshta 19 nga 20 njerëz e kanë vendosur tashmë. Në vitin 2020, Biden fitoi zgjedhjet falë më pak se 45,000 votave në tre shtete kryesore, Arizona, Georgia dhe Wisconsin.

Duke pasur parasysh se sa afër kanë qenë garat presidenciale të kaluara, nëse edhe disa mijëra votues në rrethet kryesore e gjejnë veten të energjizuar nga lufta në Lindjen e Mesme, të zemëruar nga ndikimi i grevës së punonjësve të porteve ose të lënduar nga Helene, krizat mund të lëvizin gjilpërën në nëntor.

Ajo që ka më shumë rëndësi tani është mënyra sesi mesazhet e kandidatëve do mbërrijnë në komunitetet specifike të ndikuar nga këto kriza. Ndërsa ato në shtetet e Karolinës së Veriut dhe Gjeorgjias mund të jenë më të përqendruar në pastrimin e uraganit, ndërsa votuesit në Michigan që duhet të fitojnë mund të jenë më të shqetësuar me dhunën e vazhdueshme jashtë shtetit.

Administrata Biden-Harris do të ishte e mençur të projektonte me kompetencë të qetë në javët në vijim po të mundte. Ndërkohë, fushata Trumpit do të vazhdonte mesazhet e saj, duke promovuar Trumpin si kandidatin e forcës dhe Harris si kandidaten e dobët.

Cilit mesazh do t’i përgjigjen më shumë votuesit, do të bëhet e qartë vetëm në ditën e zgjedhjeve.

Kosta Nake/

Uitman është poeti më i madh demokrat amerikan, simbol i njeriut me dinjitet dhe shpirt të lirë, trumbetar i vëllazërimit brenda një populli dhe mes popujve, mbështetës i luftrave të popujve për çlirim nga skllavëria ose pushtuesit dhe adhurues i paqes në botë si shprehje e unitetit universal të ngritur mbi ura antitpodesh të shumta. E kam lexuar dikur botimin e parë të këtij vëllimi, një lexim i shpejtë dhe i parakohshëm, që nuk kishte lënë gjurmë përveç titullit, kurse në këtë lexim të dytë e ndjeva madhështinë e poetit dhe të veprës së tij, m’u duk sikur gjeta dhe burimin ku kanë pirë disa nga poetët tanë të shquar. Për të zbuluar themelet e kësaj madhështie i bëra edhe një lexim tjetër të shpejtë për të përforcuar ato që kisha parë dhe për të vëzhguar ato që kisha kaluar nxitimthi. Uitman është poet i apostrofave të fuqishme që të zgjojnë nga letargjia e jetës monotone, ta ngjethin mishin, ta ngrenë moralin, të vënë në lëvizje. Apostrofat janë brumi poetik i patosit ose frymës që i japin vlerë qenies njerëzore. Ato kanë qenë tipar i poezisë së re shqiptare të viteve ’60, kur shoqëria jonë ishte ende nën efektin e idealeve të larta dhe e atmosferës plot shembuj njerëzish idealistë. Shoqëria e sotme pragmatiste, individualiste dhe egoiste i ka hequr poezisë bazamentin e këtyre shpërthimeve të sinqerta dhe përbashkuese dhe apostrofat uitmane e pakëta mund të shkaktojnë habi, e shumta mund ta bëjë për të qeshur një kategori njerëzish që lundrojnë mbi anijet e drogës, të armëve dhe prostitutave.

Shpërthimi i parë apostrofik, që më tepër ka funksionin e nxemjes para vrapimit, ndodh te poezia “Vite të modernëve”:

“Vite të modernëve! Vite të të parriturve,

Horizonti juaj po ngrihet – e shoh tek hapet për drama më madhështore…

Gjithë këto ëndrra ethesh ekstatike, o vite!

Ëndrrat tuaja, o vite, si ma përshkojnë zemrën…

Amerika dhe Europa e rritur po veniten, tërhiqen si hije prapa meje,

E parritura më vigane se kurrë, po marshon, po marshon mbi mua.” (f.45-46)

Shpërthimi i dytë vjen te poezia “Europa”:

“O shpresë e besë!

O mall i patriotëve të arratisur!

O mizëri me zemra të brengosura!

Ktheni sytë nga fitorja dhe niseni prap luftën…

Liri! Të tjerët le ta humbin shpresën në ty.

Po unë kurrë nuk do të dëshpërohem!” (f.62-64)

Si shpërthim i njëpasnjëshëm, liria do të thirret edhe te poezia “Franca”:

“O liri! O shoqja ime!…

O më duket se era e lindjes po na sjell marshimin triumfal kundrejt lirisë.” (f.66)

Poezia “Lotë”, edhe pse e pakët në vargje, ka një ngarkesë të madhe apostrofike:

“O stuhi, që linde, u rrite, e turresh poshtë e lart zallit,

O stuhi, natë e marrë e tmerrshme! O furtunë e tërbuar!

O hije që je ditën aq e hijshme e me sjellje të mira, me fytyrën të qetë e çape të rregullt,

Po natën kur shpëton dhe nuk vë re se ç’ka,

O atëherë ç’oqean i çliruar lotësh! Lotësh! Lotësh!” (f.74)

Te poezia “Rrihni, daulle, rrihni!” grishja duket sikur të rrëmben edhe ty si lexues:

“Rrihni, daulle, rrihni! Bini, bori, bini!

Nga dritaret, nga dyert buçima të futet me forcë, pa mëshirë… Rrihni, daulle, rrihni! Bini, bori, bini!

Mbyteni zhurmën e tregut, mundeni poteren e rrotave të udhës…” (f.99)

Te poema “Kënga e udhës së madhe” apostrofës qëndrore “o udhë e madhe” u shtohen edhe elementë të tjerë që lidhen me të:

“Erë, që më jep frymë për të folur!

Kodrina që më kapni mendimet e shpërndara dhe u jepni trajtë!

Dritë që më mbështjell me gjithë sende me rreze të njëllojtë!

Shtigje me të përpjeta e tatëpjeta në çdo krah të udhës!

Besoj se keni plot gjëra të padukura, sa fort ju dua!” (f.125)

Apostrofa qëndrore është ndërtuar si bashkëbisedim:

“O udhë e madhe, ku udhëtoj, mos po më thua: Mos më lerë?

Mos po më thua: Mos guxo! Po më le, më humbe!”

Mos po më thua: Jam përgatituar, jam sheshuar, nuk më mposhtin, qëndro me mua?

O udhë e popullit! Të përgjigjem: Nuk trembem prej teje, por të dua,

Ti ma shpreh veten time më mirë nga sa mund ta shpreh unë vetë…” (f.126)

Te poema “Kur çeli jargavani vjet në oborr te porta”, apostrofat marrin brumë nga natyra për t’ua gatuar njerëzve:

“O yll vigan që re në perëndim!

O hijet e natës! O natë krye e pikëllimit!

O yll i madh që perëndove! O muzg i zi i zi që na fsheh yllin!

O duar që m’u lidhët! O zemër që m’u bëre copë-copë!

O re mizore që më rrethon e më burgos shpirtin!” (f.150)

“O zë që rrjedh i lirë, i rimë, i dhembshur!

O çlirimtar i egër i shpirtit tim! O këngëtar i mrekullueshëm!” (f.156)

Te poema “Trumbetari misterioz” apostrofa fokusohet te heroi i paralajmëruar:

“Kumbo, trumbetar, lirisht e qartë, po të ndjek…

Kumbo, trumbetar, dhe për sytë e mi të çelur…

Kumbo përsëri, trumbetar, dhe tema jote qoftë,

Ajo që pushton gjithë botën…Dashuria…

Kumbo përsëri, trumbetar, përgjo luftën…

Tani, trumbetar, bjeri këngës sate të fundit,…

Këndomi shpirtit tim, ngjallma shpresën e vdirë,

Forcoma besimin e dobët, jepmë vegimin e së ardhmes,

Më jep përfytyrimin dhe gazin e saj.

O këngë ngazëllimi e lumturie! (f.162-165)

Poema “Kënga e gëzimeve” përbën një nga shpërthimet më të mëdha e më të fuqishme apostrofike që përimton të gjitha gëzimet e jetës dhe fton në ansamblin e tyre elementë materialë dhe shpirtërorë:

“O zëra kafshësh! O shkathtësi dhe balancim i peshqve!

O pika pika shiu të derdhura në këngë!

O dritë dielli, lëvizje të valëve të shprehura në këngë!

O fllad i njomë i kripur…

O lundrim nëpër lumenj!…

O gëzim i shpirtit tim, i pangopur, i shpejtë si vetëtima!…

O shëtitje të këndshme nëpër ara e kodrina!

O fletë e lule gjethesh të rëndomta!…

O gëzime të inxhinierit në lokomotivë…, të kalorësit e kalorëses…,

të zjarrfikësit…, të mundësit…, të oratorit…, të nënës…, të rritjes e përtëritjes…, të luftës me balenat…, të bujkut…, të shokëve…, të ditës së bukur…, të muzikës së ëmbël…, të drekës së begatë…, të shëtitjes vetmore…, të mendimit mbi vdekjen…, të idealit të dashurisë së mirë… (f.181-189)

Të së njëjtës natyrë me këtë poemë janë dhe apostrofat e poezisë “Këngë për të korrat 1867”, por ndryshe nga të tjerat, më solli afër kopshtin poetik të Dritëro Agollit:

“O tokë që s’ke zë, lejomë të flas unë!

O të korrat e vendit tim! O verë me prodhim të pasur

O tokë e murrme pjellore, e mburrisur, dorëhapur pa kufi!

Një vjershë po të thurr e të këndoj.” (f.192)

Poezia “O yll i Francës!” e ka apostrofën të shpallur që në titull dhe ftillohet:

“O yll i zbehtë i rrahur!…

O anije e Francës, e sprapsur e dërmuar!” (f.211-212)

Kryepoema e vëllimit është “Këngë për veten time” që ka gjithçka për të ilustruar stilin dhe vlerat e një poeti, rrjedhimisht ka një inventar të pasur apostrofash:

“Pushtomë, o natë gjizhveshur! Pushtomë, o natë magnetike…

Qesh, o tokë epshore me frymë të freskët,

O dashuri e zjarrtë që s’të shpreh dot me fjalë!..

O erë e shpejtë! O hapësirë e kohë!…

O grimë rini! O elasticitet që përherë e zgjatim!

O burrëri e pjekur, e përmbajtur, që lulëzon e plotë…”

Dhe dy vargje për ta përmbyllur me kopshtin Agollian:

“Tokë! Duket se diçka pret prej meje;/Folë, moj plakarushë, ç’të mungon?” (f.270).

2.

Uitman është arkitekt i enumeracionit, mjeshtëri që bie në sy fund e krye këtij vëllimi poetik dhe karakterizohet jo vetëm nga shumëllojshmëria e leksikut ndërtimor, por edhe nga intesiteti i ndryshëm i përdorimit të vargjeve enumerativë. Kjo veçori stilistike ka patur ndikim të madh në letërsinë botërore, posaçërisht në letërsinë moderne shqiptare, si një mundësi e jashtëzakonshme për të rrokur sa më shumë vend në kohë e hapësirë, por edhe për një përimtim të mjediseve dhe karaktereve, mundësi që mund ta realizojnë me sukses vetëm talentet sipërane.

Enumeracioni nuk është një figurë stilistike e kërkuar, ajo madje mund të jetë si kërkesë e brendshme e përmbajtjes së poezisë siç ndodh te “Falënderje pleqërishte” ku njeriu duket sikur do të bëjë një deklarim, pasi ka mbledhur një ngarkesë të madhe emocionale që ka nevojë të shkarkohet. Përse është ky falenderim? “Për shëndetin, për diellin e amëshuar, për ajrin e rimë,/Për jetën…/ Për kujtimet e paçmuarshme…/ Për gjithë ditët e mia…/Për fjalët e mira, përkëdheljet, dhuratat nga vise të huaja,/Për vatrën, për verën e mishin, për ngjatjetimin që më sjell gëzim…/ Për gjithçka që rron, për dashurinë, punët, fjalët, librat, për ngjyrat e format,/Për gjithë njerëzit e palodhur, të vendosur, trima, që sulen të mbrojnë lirinë…”

Vendin e parë në këtë vëllim e zënë enumeracionet emërore që mund të ngjishen brenda një vargu apo që shtrihen në disa vargje të njëpasnjëshëm.

“O t’u bësh ballë natës, erës, etjes e urisë, talljes, së keqes e disfatës…” (f.17) “Klithma, zjarr, gjak, vdekje, dehje, marrëzi.” (f.200)

Enumeracionet emërore mund të organizohen kuptimisht si skuadra artizanësh a mjeshtërish, si: zdruktar, murator, lundërtar, detar, këpucar, kapellar, sharrëxhi, pendar, etj, siç ndodh te poezia “Dëgjoj tek këndon Amerika”; ato i ngjajnë një inventari me grupe artikujsh siç ndodh te poezia “Bota nën ujin e detit” ku shquhen grupet e bimësisë ujore, ngjyrat e gjallesave të ujit dhe kafshët e mëdha. Enumeracioni me profesione rimerret edhe te poema “Këngë për veten time”: tavanxhiu, piloti, gjuetari, tjerrësja, tipografi, makinisti, kalldrëmxhiu, piktori, dirigjenti, lopari, konduktori, etj.

Anafora është një figurë stilistike që sakrifikohet për t’i dhënë forcë të veçantë enumeracionit. Ajo mund të jetë një emër, siç do të ilustrohet më poshtë, mund të jetë lidhëzë, përemër, mbiemër, pjesëz, etj. P.sh. te poezia “Salut au monde” përemri “ti” përdoret 22 herë si ananforë, te poema “Këngë për veten time” anafora “duke” përdoret 11 herë, “më kot” 9 herë, “dhe” 9 herë, “përjetë” 6 herë, “i kënaqur” 5 herë, etj.

Te poema “Kënga e gëzimeve” enumeracioni në rrafshin sintaksor përftohet nga togfjalësha që paraprihen nga anafora “gëzimi” pasuar nga përcaktorët “i shokëve, i ditës, i drekës së begatë, i të menduarit, i shëtitjes vetmitare, i idealit.” I njëjti ndërtim ndeshet te poema “Kënga e sëpatës” që paraprihet nga anafora “figura.”

Enumeracionet emërore që duket sikur luftojnë për titullim kampion në këtë vëllim janë ai për pjesët e trupit të njeriut te poema “Këndoj trupin elektrik” dhe ai për veglat e punës dhe lëndët e ndërtimit te poema “Kënga e sëpatës”; grupi i parë ka një vështrim anatomik prej doktori dhe përmenden rreth 70 të tilla të grupuara sipas vendndodhjes apo sipas funksionit. P.sh. pjesët e kokës: “Krye, qafë, leshra, veshë, kërmillëzat, daullet e veshëve…” ose te dora: “kyçet e nyjet e dorës, pëllëmbë, gishti i madh, tregonjësi, thonjtë…” Grupi i dytë ka rreth 40 njësi pa ndonjë organizim strikt: “Shata, grabuja, cfurku, kalemi, karroca, sharra, çekiçi, sqepari, turjela, karrigia, tryeza, kadja, rrota e fuçisë, deriçka, korniza, dyshemeja…”

Dy vargje enumeracionesh të ndërthurrur si gërshet përshkojnë në dy faqe poezinë “Salut au monde” ku përmenden shumë popuj të botës dhe disa emra gjeografikë. Sa keq që poeti nuk e ka identifikuar mes tyre Shqipërinë dhe shqiptarët!

Poema “Kënga e udhës së madhe” ka disa vargje enumeracionesh emërorë për njerëzit që kalojnë në udhë, për objektet që ndesh ndanë udhës.

Enumeracioni ndihet edhe në fjali pyetëse që shenjohen me anaforë si te poezia “Vite të modernëve”:

“Mos po kuvendojnë gjithë kombet?

Mos do të ketë vetëm një zemër gjithë lëmshi i dheut?

Mos po formon njerëzimi vetëm një masë?”

Por mund të jenë edhe pyetje me karakter ndërtimor të ndryshëm, si te poema “Kënga e udhës së madhe”:

“Ky mall përse është?

Këto mendime në errësirë përse janë?

Përse ka burra e gra… që ma ndezin gjakun?

Përse kur më largohen, më mpihen e më bien flatrat e gëzimit?…

Ç’është që papandehur shoqërohem me të huaj?…

Ç’më bën të jem i lirë për vullnetin e mirë të një guaje a të një burri?”

Shkalla më e lartë është përftimi enumerativ i apostrofave te poema “Kënga e gëzimeve”:

“O zëra kafshësh! O shkathtësi dhe balancim i peshqve!

O pika pika shiu të derdhura në këngë!

O dritë dielli, lëvizje të valëve të shprehura në këngë!

O fllad i njomë i kripur…O lundrim nëpër lumenj!…”

Enumeracionet foljore kuptimisht kanë aftësi shkallëzuese:

“O stuhi që linde, u rrite, e turresh poshtë e lart gjatë zallit…” (f.74) “O trumbetar, më duket se jam unë vegla që po lot,/Po m’i shkrin trutë e zemrën, m’i loz, m’i heq e m’i ndryshon pas qejfit.” (f.165) “Përplaset, goditet, plagoset, po mbahet sa kohë ka frymë.” (f.168) “Të ofendojnë, të torturojnë, të hedhin në burg.” (f.178) Enumeracioni foljor më i pasur i jep bukuri të veçantë poemës “Kënga e gëzimeve” me folje të mënyrës lidhore që kryesojnë fillimin e çdo vargu: të shijosh, të ndjesh, të vëresh, të vesh në betejë, të dëgjosh bataretë, të shohësh si bien e si vdesin njerëzit, të shijon të egrën shije të gjakut, të kënaqesh me plagët dhe vdekjen e armikut…”(f.185) Kurse te poema “Këngë për veten time” foljet e mënyrës lidhore paraprihen nga lidhëza veçuese “as”:

“Nuk do t’i marrësh nga dorë e dytë a e tretë,

As do të shohësh me sytë e të vdekurve,

As do t’i ushqesh me fantazma librash,

As do t’i shohësh me sytë e mi

As do t’i marrësh gjërat prej dorës sime.”

Edhe pse me një përdorim më të kufizuar, nuk mungojnë ndërtimet mbiemërore që mund të tingëllojnë edhe si enumeracion epitetesh si te poezia “E para lule radhiqe”: “E freskët, e thjeshtë dhe e bukur,/ E çliruar prej robërisë së dimrit…/E rimë, e qetë, e artë si agimi…”, te poema “Këngë për të korrat 1867”: Nuk qenë ushtarë parade, të rinj, po veteranë/ Të lodhur e të thekur, të bukur, të fortë… të forcuar në shumë fushata, të farkuar në shumë beteja…” Enumeracioni i epiteteve kulmon te poema “Kënga e udhës së madhe”: “Shpirti udhëton…/I madhërishëm, hijerëndë, i hidhëruar, i vetmuar, i mashtruar, i marrë, i turbulluar, i dobësuar, i pakënaqur,/I dëshpëruar, krenar, i dashur, i sëmurë, i pritur mirë, i pritur keq nga njerëzit…”

3.

Uitman krijoi poezi me varg të lirë dhe çdo varg mëton të mbajë një ngarkesë të plotë mendimi, kjo bën që hapësira fizike e faqes së librit të jetë e pamjaftueshme për shtrirjen e tij, prandaj vazhdon edhe në hapësirën vijuese. Në këtë rast, përveç kryeradhës, kufijtë e poezisë ndahen nga kufijtë e prozës me anën e përdorimit të shpeshtë të anaforave dhe përdorimit të rrallë të epiforave, pastaj përforcohet edhe me përsëritjen brenda strukturave poetike.

Kur flasim për prozën, nganjëherë veçojmë brenda saj fragmente ose copa krejt të pavarura që kanë një ritëm të ndryshëm ligjërimi, kanë një përqëndrim më të madh figurash stilistike dhe i quajmë proza poetike. Tek Uitmani ndodh një dukuri e kundërt, ka fragmente poemash ose poezi të veçanta që mund t’i quajmë poezi prozaike. Kjo ndodh sepse Uitmani operon me mjete të prozës, siç janë rrëfimi i një ngjarje, evokimi i së kaluarës, portretizimi i një karakteri njerëzor ose i një sendi natyror, pikturimi me fjalë i një peizazhi apo i botës së gjallesave.

Së pari, ka rrëfime që pësojnë metamorfozë duke ndryshuar skeletin nga rreshta në vargje. Poezia “Oskeola” është një rrëfim poetik për çastet e fundit të jetës së heroit të njohur mbështetur mbi foljet që enumerojnë veprimet sipas radhës: “…u ngrit në shtrat e ndenji më bythë,/Veshi uniformën ushtarake, ngjeshi brezin,/Drodhi dollakët rreth pulpave…/Vendosi me kujdes në brez thikën që përdorte për skalpet,/U ngrit përgjysmë, buzëqeshi dhe në heshtje secilit i dha dorën/ Dhe ra i drobitur mbi shtrat…/ndaloi vështrimin tek e shoqja e te fëmijët e vegjël, vështrimin e fundit.”

Te poezia “Më kujtohet” që në titull paralajmërohet një rrëfim, përsëri për çastet e fundit të jetës së dikujt, këtë herë një karrocier, por jo të shtratin e vdekjes, por gjatë procesionit të varrimit: “Të gjallët zbresin nga karrocat, katafalku hapet,/Arkivolin e nxjerrin, e shpien te varri dhe e ulin,/E vendosin, kamxhikun e vënë mbi kapak dhe shpejt gropa mbulohet me dhe…”

Rrëfimi kulmon me një fragment nga poema “Këngë për veten time” për 412 djelmosha që u vranë trimërisht në Alamo të Teksasit:

“Asnjëri s’iu bind urdhrit që të gjunjëzoheshin,

Disa u turrën si të marrë, kot së koti, disa qëndruan në vend me kryet lart,

Pak u rrëzuan përnjëherë të qëlluar në tëmth a në zemër, të vdekur e të gjallë u përzien bashkë,

…Nja dy, gjysmë të vrarë, u përpoqën të tërhiqen barkazi,

Këta u vranë me bajonetë a me kondak dyfeku,

Një djalë akoma jo shtatëmbëdhjetë vjeç, e kapi vrasësin për gryke, por erdhën dy të tjerë e shpëtuan,

Të tre u bënë copë copë dhe u mbuluan me gjakun e djaloshit,

Më njëmbëdhjetë filloi djegia e kufomave…”

Poezia “Sikur të matesha dot” sjell autorë dhe heronj të veprave duke filluar që nga antikiteti grek me Homerin, Akilin, Ajaksin, Hektorin, duke kapërcyer te Shekspiri dhe karakteret e krijuara prej tij, Hamletin, mbretin Lir, Otellon dhe përfundon me afrimin në kohën e vet tek Alfred Tenisoni. Edhe tek poema “Kënga e sëpatës” ka një vështrim të shkurtër historik që lidh sëpatën me ndërtesat antike, liktorët romakë, ushtarët e vjetër të Europës, etj.

Së dyti, ka portretizime ku dalta ia lë vendin penelit. Portretizimi ndeshet edhe në poezinë shqiptare, te epika legjendare dhe te lirika popullore, por tek ne ato u ngjajnë rrëkezave që rrjedhin mbi xhamat e dritareve, kurse te Uitmani ritmi është i ngadalshëm. Tek poema “Këndoj trupin elektrik” ka një portretizim të bujkut që është njëkohësisht edhe peshkatar: “Njoh një burrë, bujk i thjeshtë, baba i pesë fëmijëve,/…Ky burrë kish pushtet e qetësi dhe bukuri trupore të mrekullueshme,/…Qe gjashtë këmbë i lartë, shkuar te të tetëdhjetat…/Pinte vetëm ujë, gjaku i shkëlqente kuqërushëm nëpër lëkurën e ndritshme të fytyrës,/Vinte për gjah dhe zinte peshq, vetë e drejtonte varkën…”

Poezia “Shoh një notar vigan të bukur” që në titull paralajmëron për një portret tjetër të një njeriu të thjeshtë: “Flokët e zes i rrinë derdhur mbi kokë…/I shoh trupin e bardhë, ia shoh sytë e patrembur…”

Kurse te poezia “Skuoja” sjell portretin e një gruaje indiane: “I kish flokët të zes, të drejtë, të ndritshëm, të ashpër, të përzier,/Çapin të lirë elastik, zërin të mrekullueshëm kur fliste,/Fytyrën e ritë e të lartë, gjymtyrët e plota, të zhdërvjellta…” dhe i vë kapak me vlerësimin maksimal: “Kurrë s’kisha parë të tillë bukuri të mrekullueshme e dlirësi.”

Poezia “Lokomotivës së dimrit” ka elementë të personifikimit dhe prej këtej kalohet në portretizimin e saj: “E veshur në hekur, të rreh me forcë zemra,/Trupi yt cilindrik i zi, tunxh i artë, çelik argjendi…/Klithma jote me frikë herë duke u rritur, herë duke humbur në hapësirë,/Feneri i madh në ballin tënd që lëshon dritë përpara…/Je tip i së resë, simbol i lëvizjes dhe fuqisë, puls i kontinentit…”

Te poema “Kur çeli jargavani vjet në oborr te porta”, pasi përmend tri gjëra pikante që pranvera i sjell autorit: jargavanin me lule, yllin e mëngjesit dhe kujtimet për ata që do, poeti bën edhe pikturimin leksikor të një peizazhi: “Ndërsa por rrija ditën dhe vështroja larg,/…Peizazhin e gjerë të vendit tim, me liqene e pyje,/Bukurinë ajrore të qiellit (pas motit me shtrëngatë e furtunë),/Kubenë e qiellit të ndajnatherës që po kalonte shpejt, me zërat e fëmijëve dhe të grave,/Dhe detin e tronditur me baticë e zbaticë, anijet si lundronin/…shtëpitë veç e veç, gjithkush në punë, me drekë e darkë dhe andrallat e ditës,/Rrugët se si gumëzhinin nga rrëmeti, qytetet e mbyllur në atë çast atje.”

Poezia “Lodra dashnore e shqiponjave” është një kundrim i dy shqiponjave që luajnë në qiell duke u kapur nga kthetrat dhe përfundon me vargun e gjatë: “Dhe prapë drejt përpjetë i ndejnë flatrat, të sigurta, në udhën e ngadalshme, të ndarë e të veçuar duke ndjekur ajo të sajën dhe ai të tijën.”

Në antitezë me dashurinë e shqiponjave poeti sjell skenën vrastare të balenës duke filluar që nga goditja e parë dhe përfundon: “Tek ngrihet rrjedh gjak, e shoh tek noton në rrathë më të ngushtë e më të ngushtë, duke çarë ujin shpejt, e shoh të vdesë!/Bën një kërcim plot dhimbje në mes të rrethit dhe rrëzohet në krah, pa lëvizur, në shkumbën e gjaktë.”

4.

Normalisht, analiza e një vepre fillon nga vlerat ideore që përmban, po në shoqërinë shqiptare të elektrizuar politikisht, kjo do të sillte kalimin me mospërfillje të vlerave artistike dhe efekti i leximit të veprës do të shkonte në drejtimin e gabuar; analiza e ideve mund të na egërsojë në shkëmbimin e mendimeve, kurse analiza aritistike na e zbut shpirtin. Gjithsesi, është çasti për të ilustruar me vargje disa elementë botëkuptimorë të Uitmanit.

Poezia “Veten këndoj” që hap vëllimin, është një sintezë e filozofisë së poetit dhe shpalosje e programit vetjak: “Veten këndoj – çdo njeri të veçantë, të thjeshtë,/Po them dhe fjalën demokraci, fjalën en-masse,/Këndoj fiziologjinë nga koka gjer te thembrat,/Jo vetëm fytyra dhe jo vetëm truri qenkan të denjë për muzën, them se të gjithë tupi është më i denjë;/Këndoj femrën në barazi me mashkullin,/Jetën pa fund, me dëshira, damarë e fuqi,/Gazmoren – e cila, nën ligjet hyjnore, u gatua për vepra më të lira,/Këndoj njeriun e kohës së re!”

Edhe pse u shkrua një shekull e gjysmë më parë, bie në sy optimizmi i poetit largpamës, optimizëm i mëkuar edhe nga natyra, që kulmon te poezia “Mrekullira”: “Sa për vete, nuk shoh veç mrekulllira;/Qoftë kur shkoj udhëve të Manhatanit/A vështroj tej çative kundrejt qiellit,/Kur endem zbathur anës detit, mu në zgrip të valës,/Ose qëndroj nën lisat e pyllit,/…Ose rri në sofër me nënën,/Kur shikoj njerëz të huaj përballë meje tek rrimë në tren,/A këqyr bletët si buhisin rreth kosheres, mëngjesit në verë,/ose kafshët kur kullosin në livadh,/…Ose bukurinë e perëndimit të diellit, yjtë që ndrisin aq heshtur e qartë,/A draprin e mprehtë të hënës së re në pranverë.”

Para së gjithash Uitmani ishte luftëtar i heqjes së skllavërisë dhe flamurtar i fitores mbi të, ai ishte këngëtari dhe frymëzuesi i lirisë. Të gjithë ata që e kanë lexuar këtë vëllim poetik, mund të kujtojnë sakaq fjalët lapidare nga poezia “Shteteve”: “Kundërshtoni shumë, binduni pak!” Kurse te poezia “Një revolucionari europian të mundur” ai nënvizon: “Kur lë liria vendin, nuk largohet e para apo e dyta, as e treta,/Pret sa të dalin të gjithë, ajo shkon e fundit,” rrjedhimisht pishtari i shpirtit të lirisë nuk shuhet asnjëherë. Kurse te poezia “Europa” ai konkludon: “S’ka varr dëshmori ku nuk rritet fara e lirisë, që përsëri të shtohet e shumohet.”Ja pse studiuesi Moikom Zeqo e quajti patriark të demokracisë amerikane dhe kod të veçantë profetik të saj.

Uitmani ishte poeti që e çmonte punën dhe shkroi me dashuri për të gjithë njerëzit e thjeshtë që ushtronin një zeje, apo kishin arritur të bëheshin mjeshtra në profesionin e tyre dhe nuk lodhet t’i numërojë të gjithë, një për një. Duke e parë këtë vëllim nga ky këndvështrim, mund ta quajmë si një himn për punën dhe njeriun e punës. Prej këtu gurgullon gurra e shpirtit të tij të lirë e demokrat, prej këtu buron sinqeriteti dhe optimizmi që përkthehet si besim tek e ardhmja. Këtu i ka rrënjët edhe dashuria për të gjithë popujt e botës, pa asnjë paragjykim racor e klasor dhe mishërohet në poezinë “Salut au monde” ku poeti u drejtohet drejtpërdrejt me fjalën “ti” banorëve nga vende dhe kontinente të ndryshme i udhëhequr nga aksiomat vetjake me peshë universale për njerëzit: “cilido prej nesh është i domosdoshëm” dhe për natyrën: “gjithë sendet janë të barabartë mes tyre, asnjë s’mund ta quajmë më të madh a më të vogël nga tjetri.” Sa humanizëm ka në poezinë “Ç’kujtoni se do shënoj, që mora penën në dorë?”, presim me siguri ndonjë hero të luftës, jo, “Do të shënoj dy burra të thjeshtë që pashë sot, në skenë, në mes të rrëmetit, ndarjen e miqve të dashur,/Njëri që mbetej, u var në qafën e tjetrit dhe e puthi me mall,/Tjetri që ndahej, shtrëngonte pas zemrës atë që i mbeti në krahë.”

Uitman ishte kundër luftës, por mbështetës i luftrave për çlirim dhe përparim duke hedhur vështrimin nga lëvizjet revolucionare në Europë. Poezia “Ndonëse këndoj gjithnjë bashkimin” mbyllet me vargjet: “E drejtë e fshehtë e kryengritjes,/O zjarr që dukesh e nuk shuhesh kurrë!”

Kjo tematikë e bën më të dukshme dhe mbresëlënëse tonin oratorik të mishëruar në përdorimin e apostrofave të shumta, këto dhe të tjera bëhen më të dukshme dhe të prekshme nga shfrytëzimi i mjeteve oratorike si përsëritja, anafora dhe epifora. Fund e krye vëllimit shpaloset shpirti i lirë i poetit dhe kjo shtrihet edhe në hapësirën që i përket religjionit. Uitmani ka qasjen e vet trascendenciale ndaj Zotit, te poema “Këngë për veten time” shfaqet mospajtues ndaj priftërinjve duke bërë një dallim të qartë mes tokës dhe qiellit, madje ngrihet me guximin sfidues: “Kënaqësitë e qiellit i shartoj dhe i shtroj nën vete, mundimet e ferrit i përkthej në gjuhë të re.” “E mbinatyrshmja nuk është kushedi se çë, unë vetë pres që të vijë koha të bëhem një nga perënditë.” Nga ana tjetër, te kjo poemë, sjell edhe një qëndrim pajtues: “Në çdo ditë s’ka orë, në çdo orë s’ka sekondë kur të mos shoh Perëndinë,/Në fytyrat e urrave dhe grave shoh Perëndinë, edhe në pasqyrën e fytyrës sime.”

Qëndrim kritik ka Uitmani edhe ndaj dhunës së aparatit shtetëror. Ai më duket sikur flet edhe për Shqipërinë e sotme kur te poezia “Mendime” shkruan: “Rri mënjanë e vë re dhe diçka më çudit thellësisht:/Që turma njerëzish venë pas disave të cilët nuk besojnë në njerëz.” Kjo largpamësi mund të ketë lidhje me prirjen që, pavarësisht evokimit të së kaluarës, audienca e tij të ishte e ardhmja.

Si filozof Uitmani shtron shumë pyetje që synojnë zbulimin e enigmave të botës, njëkohësisht përkufizon poetikisht edhe kategori të caktuara, siç bën për luftën dhe paqen, për punën dhe relaksin, për dashurinë dhe urtësinë, për trupin dhe shpirtin, për raportin e marrëdhënieve burrë e grua, etj. Mjaft kontraverse është qasja ndaj vdekjes te poezia me titullin po aq befasues “Kënga e vdekjes”:

“O nënë e zymtë që gjithnjë na afrohesh me çape të butë,

S’të ka kënduar kush një këngë miradije, të përzemërt?

Ta këndoj unë, pra, të lavdëroj ty mbi të gjitha,

Të them një këngë që kur të vish vërtet, të më vish pa drojë.”

Kredoja e tij humane dhe poetike merr përndritjen të re te poema “Këngë për veten time” ku ka një deklarim të drejtpërdrejtë nominal: “Jam Uollt Uitmani, një kozmos, bir i Manhatanit,/I harbuar, prej mishi dhe epshesh, ha, pi e pjell,” një deklarim që e dallon nga poetët mediokër që përpiqen t’u shiten lexuesve si engjëj; vështrimi dhe përjetimi i tij përfshin gjithçka në vërshimin e fuqishëm të antitezave: i ri dhe plak, mendjelehtë dhe i urtë, nënë dhe baba, banor i veriut dhe i jugut, nxënës dhe mësues, fillestar dhe me përvojë dhe përfundon me vargun lapidar “surb për vete ajrin, po le dhe për të tjerët.”

Kur flasim për vlera ideore, kemi parasysh ndikimin e vargut te lexuesi dhe kjo përmbushet jo vetëm me evokimin e ngjarjeve të rëndësishme nga Amerika dhe bota, por edhe kur thirren për shprehësi peizazhet e natyrës. I bindur për sinqeritetin e komunikimit me botën, ai përmbyll poemën “Këngë për veten time” dhe krejt vëllimin me vargjet që na kanë sjellë tek takimi ynë i sotëm:

“Po s’më gjete menjëherë, mos u dëshpëro,

Po s’më gjete në një vend, kërkomë te një tjetër,

Diku jam ndalur e po të pres ty.”

(Vëllimi poetik “Fije bari” i Walt Whitman,

shqipëruar nga Skënder Luarasi, ribotim i Argeta LMG, Tiranë, 1997)