G.K/RTKlive/

Profesori dhe analisti amerikan, Edward Joseph tha se Kosova ka humbur një mundësi historike për anëtarësim në Këshillin e Evropës. Në një intervistë për “Lajmet e fundit” në RTK ai tha se sfida kryesore e Kosovës është përfitimi i legjimitetit të saj ndërkombëtar duke hyrë në organizatat ndërkombëtare.

Joseph tha se Kosova duhet ta bëjë Asociacionin e komunave me shumicë serbe.

“Pra ky është realiteti, Kosova duhet ta bëjë Asociacionin e komunave me shumicë serbe. Mund të kemi mendime të ndryshme, edhe unë kam mendim tim por nuk është se ka shumë rëndësi kjo. Ajo që ka rëndësi është që Kosova të ecë përpara. Pra statuti i hartuar nga Bashkimi Evropian duhet të shkojë në Gjykatën Kushtetuese menjëherë ose Kosova nuk do të bëjë hapa përpara. Pra kjo i bie që do të ecë mbrapa”, tha Edward Joseph.

Ai tutje theksoi se Kosova ka ende kohë për këtë gjë sepse Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës nuk ka marrë vendim përfundimtar.

“Por mesazhi ishte shumë i qartë dhe vjen nga të gjithë miqtë e Kosovës. Dhe prap e kuptoj atë që mund të quhet rezervë, e kuptoj poashtu edhe në anën e Serbisë së kush është Aleksandër Vuçiqi. Por kjo ka të bëjë me Kosovën që merr fatin e vet në duart e veta, pa marrë parasysh çka bën Vuçiqi dhe është qenësore që të ecët përpara.

Joseph mes tjerash tha se ka një mësazh të veçantë për krerët e shtetit kosovar.

“Unë parashikoj që ose kryeministri Kurti ose presidentja Osmani ecin përpara dhe dorëzojnë statutin që ka përkrahjen e BE-së për Asociacionin dhe bën një hap përpara, unë do të parashikoja që ose ose kryeministri Kurti ose presidentja Osmani do të nominohen për Çmimin Nobel për Paqe”, theskoi analisti amerikan.

Glauk Konjufca/

Në 25 vjetorin e zhdukjes me dhunë të intelektualit të shquar dhe atdhetarit Ukshin Hoti nga ana e aparatit shtetëror të Serbisë, kryetari i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjuca e cilësoi atë njeri të pathyeshëm, që me kurrizin drejt na mësoi e frymëzoi se si duhet atdheu dhe si luftohet për të deri në çlirim.

Në shtëpinë-muze në Krushë të Madhe të Rahovecit, kryetari Konjufca tha se Ukshin Hoti atdhedashurinë e kishte të rrënjosur thellë në zemër. Ai tha se Hoti ishte prej intelektualëve të rrallë që popullin e donte ashtu siç i ka hije çdo atdhetari, përderisa edhe fatin e ndau bashkë me atdheun.

I pari i Kuvendit theksoi se Ukshin Hoti e ngriti një popull në këmbë, për të kërkuar liri e republikë, duke qenë i pari në protesta, i pari në demostrata.

“Jemi këtu sot për të kujtuar jetën dhe veprën e njërit prej patriotëve dhe intelektualëve tanë të rrallë, që ka dhënë kontribut të jashtëzakonshëm për çlirimin e Kosovës, por edhe i cili ka lënë trashëgimi të jashtëzakonshme intelektuale, konceptuale dhe teorike për popullin tonë”, theksoi kryetari Konjufca, duke shtuar se Ukshin Hoti i përmbledh virtytet më të larta që i nevojiten një personaliteti për t’u konsideruar figurë e kompletuar intelektuale dhe kombëtare.

Duke lartësuar figurën dhe kontributin e Ukshin Hotit, kryetari Konjufca tha se vepra e tij është busulla jonë, udhërrëfyesi që do frymëzojë të gjithë ata që janë pjesë e proceseve politike e shoqërore, jo vetëm të Kosovës, por të kombit shqiptar në tërësi.

Në këtë ceremoni nderimi e përkujtimi nga një fjalë rasti mbajtën edhe kryetari i Komunës së Rahovecit, Smajl Latifi dhe i biri i Ukshin Hotit, Andin Hoti.

Nga Frank Shkreli 

Ja u mbushën dy vjet që u nda prej nesh gazetari dhe Kryeredaktori i gazetës Dielli në Shtetet e Bashkuara, organ i të famshmes Fedratës Pan-Shqiptare Vatra.  Një mik e koleg i dashur dhe i nderuar për mua dhe të gjithë ata që e kanë njohur, u nda papritmas nga kjo jetë. Sot, dy vjet më vonë, largimi i tij për në amshim na duket edhe më i dhimbshëm se iku kur ishte në një moshë që ende mundte dhe donte të kontribonte e të zhvillonte veprimtarinë e vet edhe për një kohë të gjatë në të ardhmen, në fushën e publicistikës dhe gazetarisë së lirë në interes të së Vërtetës. 

Unë për veten, Dalipin e kam pasë një koleg dhe përkrahës të çmueshëm dhe mik të përzemërt!  Komuniteti shqiptaro-amerikan ka humbur një mbështetës të papërtueshëm të aktiviteteve kulturore këtu në Amerikë, por mbi të gjitha kemi mbetur pa një shtyllë të fortë të gazetarisë shqiptare në mërgim dhe në mbarë botën shqiptare.  

Dalip Greca për 12 vjet udhëhoqi me profesionalizëm, korrektësi dhe ndershmëri gazetën ‘Dielli’, ndërsa ndikimi i tij në Vatër dhe kontributi i tij i jashtëzakonshëm në orgnizatën më të vjetër të komunitetit shqiptaro-amerikan do të mbetet trashëgimi e tij, sidomos ndihma e tij në ringjalljen e gazetës historike ‘Dielli’, kur e mori në dorë. Puna e gazetarëve atdhetarë si Dalipi, nuk njohin bjerrje. Puna e tij për ringjalljen e gazetës ‘Dielli’ në veçanti dhe të ‘Vatrës’ në përgjithësi, shihet dhe pranohet, gjërësisht, tanimë si diçka me rëndësi në dobi të komunitetit shqiptaro-amerikan dhe të interesave historike të shqiptarëve dhe të Kombit, të cilit Dalipi ia kushtoi jetën, mundin dhe djersën e tij për 12-vjet, si Kryeredaktor i Gazetës Dielli të Amerikës.

Në këtë 2-vjetor të kalimit në amshim të Dalip Grecës, në vend të fjalëve të mia, që i kam shprehur edhe në të kaluarën me raste të tjera, për Vatrën e Diellin dhe rolin e tij, dëshiroj që me këtë rast, në kujtim të Dalipit, të sjell disa komente vlerësuese të Profesor Ernest Koliqit — për të cilin Dalipi fliste me respekt — botuar në revistën Shëjzat, (Nentor-Dhjetor, 1959) —  me rastin e 50-vjetorit të themelimit të gazetës Dielli, të cilën Dalipi e drejtori me profesionalizmin më të madh gazetaresk.  

Profesor Ernest Koliqi, shkruante se gazeta Dielli nuk ishte thjesht një gazetë vetëm për shqiptaro-amerikanët.  Koliqi ka vlersuar rolin historik të gazetës Dielli, duke theksuar se, “Kush kujdeset, pak a shumë për historinë e vendlindjes, e di rolin kryesuer që ka luajtun kjo fletore në lëvizjet kombëtare.  Ajo e nisi punën e vet me kryefjalën fatlume të Nolit, ‘Një Shqipëri për Shqiptarët’, një moto kjo me të cilën shprehet ai, “Noli ia ndjelli të mirën Atdheut dhe Ora e Kombit mbas pak vjetëve ia fali gjindes shqiptare – tekembramja — një truell të lirë ku ajo të rronte e të zhillohej si mbas prirjeve të veta landore dhe shpirtënore.”  Duke pasur parasysh rolin historik të Vatrës dhe Diellit, për të cilin fliste Ernest Koliqi, Dalip Greca e ushtroi këtë rol me dinjitet dhe atdhedashuri. 

Në vazhdim të editorialit kushtuar 50-vjetorit të Diellit të Vatrës, Ernest Koliqi e ka cilësuar veprimtarinë historike të Vatrës e të Diellit, si një “varg tubzash epiko-lirike”, duke nenvijuar se gazeta Dielli, “përcolli besnikërisht ngjarjet shqiptare dhe botërore të asaj periudhe, gjithmonë e gatshme për të mbrojtur qendrimet e shqiptarizmit”. 

Në komentin me titull, “Pesëdhjetëvjetori i Fletores “Dielli”, botuar në revistën Shëjzat të vitit 1959, Profesor Ernest Koliqi u jep meritën më të madhe për veprimtaritë historike të Diellit dhe të Vatrës, “Dy kampionëve të mëdhej të shqiptarizmit, At Fan Noli dhe Faik Konica…si gërshetuesit kryesorë të veprimtarisë së shkëlqyeshme të Vatrës dhe vatranëve”, por pa harruar, shton ai, as veprimtarët e tjerë të shumtë të Diellit e të Vatrës, si, “Kost Çekrezi, Kristo Floqi, Kol Tomara, Kristo Kirka, Bahri Omari e Sotir Peci”, e të tjerë gjatë dekadave e deri më sot. 

Kësaj liste të këtyre patriotëve, të cilët  përemendte Koliqi — në këtë 2-vjetor të kalimit në amshim, dëshiroj, t’i shtoj edhe emrin e ish-Kryeredaktorit të gazetës Dielli, Dalip Grecës, duke u bashkuar me fjalët e editorialit të Ernest Koliqit mbi rolin e Vatrës dhe të gazetës Dielli, shkruar më 1959, me shpresën se, “Bashkatdhetarët e Amerikës, të cilët dijtën të ndërtojnë këtë qëndër të fortë atdhedashunie – duhet sidomos sot të jenë në naltësinë e misjonit historik që u përket, mbasi jetojnë e veprojnë në prehën të Demokracisë së Madhe Amerikane, në dorë të cilës është fati i botës, e prandej edhe i vendit tonë.”

Në këtë përvjetor të kalimit në amshim, Familjes së Dalip Grecës, Vatrës, gazetës Dielli dhe të gjithë vatranëve i drejtoj përdhimtimet e mia më të sinqerta për mikun dhe kolegun tim dhe të shumë shqiptaro-amerikanëve, pa dallim, me të cilët Dalipi veproi e bashkpunoi me të gjithë e si është më mirë.

Frank Shkreli

Vatra historike e shqiptarëve të Amerikës pat organaizuar një darkë në nder të Dalip Grecës, Editorit të Diellit dhe punëtorit të palodhshëm të Vatrës, për të celebruar daljen e tij në pension.

Takimi im i parë me Dalip Grecën ishte një intervistë kur ai punonte si editor i gazetës shqiptaro-amerikane Illyria, mars 2005. Ç’prej atëherë kemi mbetur miq e kolegë. Të falënderoj për respektin, miqësinë dhe bashkpunimin, Dalip Greca!

Poetesha lirike korcare Arsinoi Zengo Kallco ka lindur në Dardhë të Korçës, pas mbarimit të arësimit 

të hershëm, Arsinoi dhe familja e saj, emigrojnë në

vendin helen, ku mbaroi edhe shkollën e mesme  në Janinë,  Greqi. Ka mbaruar studimet e larta për mësuesi, Cikël i Ulët, pranë Universitetit “Fan Noli”, Korçë.  Prej 11 vitesh punon si kontabiliste te Posta Shqiptare. 

Pasioni për artin, letërsinë dhe poezinë kanë shndërruar Arsinoin, në një poete lirike të admiruar nga dashamirësit e poezisë të cdo moshe. “Dashuri dhe ca pika shi” është libri i  pare i saj me poezi kryesisht të  ndjera e lirike. Poezia e Arsinoit eksploron kompleksitetin e dashurisë dhe dehjes nga dashuria,   përmes reflektimeve të poetes dhe botës përreth saj. Lidhja e Arsinoit me botën njerëzore, natyrore dhe hyjnore shërben si një metaforë për përvojat  jetësore, 

emocionale, dhe sociale. Toni bisedor, muzikaliteti i vargut lirik, dhe gjuha e thjeshtë e poezisë krijojnë një ndjenjë intimiteti dhe dobësie femërore.  Imazhet lirike janë konkrete dhe ndjellëse, duke kapur përvojat shqisore dhe gjendjen emocionale të poetes. Struktura e poezisë, me rreshtat e saj të shkurtër dhe me pauzat e shpeshta, imiton mendimet ngurruese dhe soditëse të poetes. 

The lyrical poetess Arsinoi Zengo Kallco was born in Dardhë of Korça. After finishing her primary education.

Arsinoiu and her family immigrate to Hellenic country, where, she completed high school in Ioannina, Greece. Then, she graduated as a teacher of elementary education, at “Fan Noli” University, Korçë.  She is married and has a son. She works as an accountant over eleven years, at the Albanian Post. 

 Passion for art, literature and poetry has transformed Arsinoi into a lyrical poet admired by poetry lovers of all ages. “Love and some raindrops” is her first book of mostly sentimental and lyrical poems. 

Arsinoi’s poetry explores the complexities of love and drunk on love, through the poetess’ reflections on the world around her. The Arsinoi’s connection to the human world and the natural world serves as a metaphor for her emotional experiences. The poetry’s conversational tone, the musicality of the lyric verse and simple language create a sense of intimacy and vulnerability. The lyrical imagery is concrete and evocative, capturing the poetess’ sensory experiences and emotional state. The poetry’s structure, with its short lines and frequent pauses, mimics the poetess’ hesitant and contemplative thoughts.

-I will love you forever

In the labyrinths of my heart, 

The more I’ve sought you 

I, the pursued, who madly ran,

In love with stars and the night, 

But then …then I just slowed down! 

The skies just opened up, as never been, 

We felt being stripped of our feelings,

Riding over the golden horseshoes, 

You and me were meant,

The king and queen of that night!  

Love dancing with me again, 

Our lips together, close together, 

I will love you…love you forever, 

Let them say, she’s a crazy one! 

I made peace with God, that night, 

I just said: “God, if my love is a sin, 

Then let me die, if I must, 

Please forgive me, God! 

Forever I will love him, no matter what! 

Unë do të dua”

Në labirintet e zemrës të kërkova
Vrapova… vrapova mallin tërbova
Me yjet natën dashurova
Pastaj…pastaj qëndrova!

Qiejt ishin hapur si kurrë ndonjëherë
Ne kishim zhveshur ndjenjat
Kalëroje me patkonj të artë
Ne mbretër ishim atë natë!

Me mua vallzonte dashuria
Dy buzët bashkuar përgjithmonë
Unë do të dua…do të dua
E le t’më thonë e marrë grua!

Me zotin bëra paqe kët’ natë
në është dashuria mëkat i thashë
Atëherë le të vdes s’më vjen keq aspak
Unë… do ta dua më fal o At!

-Dark shades of life 

The world is most scary, 

A world of trouble, grey and cloudy,

It’s all I see. 

People walking around with their head down, 

Everyone seem utterly bewildered, 

No bread, no meal on their table, 

Ah, only their suffering souls!  

Sleep calls, as night falls gently,

The knife runs over some dried steaks, 

A hungry child cries, his stomach is empty, 

“Dear Mom, give me bread, just a little bit!  

The poor orphan, a fatherless child, 

He needs to grow up and work hard, 

Nothing, no one and no where to go, 

He just grabs the ax cutting some twigs, 

No more school, no more homework,

No more tests, ah this misshaped world!  

Just cheer up, speak up, and speak out, 

Please, do not abandon the poor’s,  

Show your humanity and love, 

You, -statesmen and the forever riches,

Give to those, who’re forced to flee this land!   

In the other world, what should you confess?

Hell could no longer hold your soul, 

Just run, and catch the time, 

And give to those, with no mouth!  

Me too, I want to learn more, 

Like my folks, I search for 

A warm hearth, where 

I may read the books,  

And then, 

Thank you forever and ever! 

“Ngjyra të errëta jete “

Botë tepër e frikshme
Botë me halle e stuhishme
Njerëz kokë ulur të hutuar
Vatra pa bukë shpirtra trazuar!

Nata troket ngadalë gjumin thërret
Dy thela të thara një thikë i pret
Fëmija mban barkun zë e thërret
Nënë e dashur pak bukëz më jep!

Jetimit të mjerë që babën se ka
I duhet të rritet se askund nuk ka zë
Sëpatën rrëmben ca drurë të thatë
As shkollë as dije ahhh botë e ngratë!

Flisni bërtisni të varfrit mos braktisni
Ku shkoi njerëzia dhe dashuria
Ju pushtetarë dhe pronarë
Jepuni atyre që braktisjen kanë marrë!

Në botën e dyte ç’farë do rrëfeni
Shpirtin tuaj nuk do e mbaj as ferri
Ndaj vraponi sa keni kohë
Jepuni dhe atyre që nuk kanë gojë!

Dua dhe unë të mësoj
Si shokët e mi të kërkoj
Një vatër të ngrohtë ku të lexoj
Ngahera tju falenderoj!!!

-Time’s whistles 

I’ve grown a lot over the years,  

I wish I could stop the time, 

To bring back the sweetness

Of those years,  

To open again, the gates of my heart!

 A crying child that stutters,  

Mom’s tears, as waiting up for him, 

The wrinkles in the daddy’s forehead, 

The sweat drops like waterfall stream. 

Grandmother bent on the knees,  

With a bundle of twigs on her back, 

Grandfather holding a cane in his hand

“Grandpa’s girl, hurry up! It’s getting too late”

Clock hands spinning so fast, 

Today mom and Dad fled to a foreign land, 

My grandpa, who repeatedly said me to “hurry up”, 

He’s gone and never came back, 

Maybe it’s time, he did! 

I’ve grown up over the years, 

I saw my kids growing up so slowly, 

The old rusty gate was left open, 

And Grandpa’s cane, 

It’s still hanging on the wall! 

“Fishkëllimat e kohës”

Ndër vite jam rritur shumë
Kohën kam dash ta ndal
Ëmbëlsinë e viteve të risjell
Portat e zemrës të çel!

Belbëzimet e fëmijës që thërret
Të qarat e nënës kur e pret
E mbasandaj babën me ballin rrudhash
E djersët si ujvarat e rëke ujrash!

Gjyshen e kërrusur gjer në gju
Shkarpat ngarkuar pak atje e pak këtu
Gjyshi bastunin mban në dorë,
“Çupa e gjyshit nxito se u bë vonë”

Akrepat vërtiten me shpejtësi
Sot mam’ e bab’ kanë ik në mërgim
E gjyshi që më thosh të nxitoja
Iku s’u kthye se ashtu donte koha!

E rritur jam unë ndër vite
Fëmijët ngadalë shikoj të rriten
Portën e hekurt që rinte e hapur
Sot e ndryshkur e bastunin që ri varur!

-I recall with delight, years of my youth! 

My youth’s gone with spring, 

The souls wandering around, 

A call of longing for beauty 

The girl becomes a woman!

Hey beautiful youth, 

Take my hand, now and forever, 

Let’s smile and laugh together,

Don’t try to run and hide from me, 

Don’t forget, I was even

Your precious one!  

Don’t you remember, when 

You loved combing my hair, 

A floral dress wearing me,

Sweetly singing over my shoulder, 

And caressing my tender skin!  

Hey, beautiful youth, 

You know, how I remember you, 

With a guitar on my lap, 

And strum on its strings, 

The verses of Poet, I’d still sing! 

It said that youth remains 

Hidden in the soul, 

And I believe this, 

If you don’t sing for love, feel,

 As you didn’t live the youth…

Hey, beautiful youth… beautiful youth!

-“Me ëndje kujtoj ty rini”

Rinia shkoi me pranverën
Shpirtrat shtegëtuan
Malli për të bukurën thërret
Vajza u bë grua!

Më zgjat dorën moj rini
Qeshu bashkë me mua
Ç’më shkon anash në fshehuri
Harrove që isha e preferuar!

Më vije atëherë, flokët m’i zbukuroje
Merrje fustanin me lule
Mbi shtat sa bukur ma këndoje
Lëkurën e njomë ledhatoje!

Ahhhh moj e bukura rini
E di si të kujtoj?
Me kitarën mbi prehër telat i shkumoj
Vargjet e poetit do të këndoj!

Thonë që rinia është në shpirt
Dhe unë këtë besoj
Po nuk këndove për dashuri
Kurrë rini mos jeto!

Rini e bukura rini…

-My Spring Muse

I told you to come with spring,

When the birds build nests

In the morning, when sun starts to rise,  

And the flowers dance in the breeze… 

I wish the silent dances,   

Together hand in hand 

With the thirst quenched wet lips, 

Nectar of love, we drink…

Thought, you’re coming with spring,  

When the echo be heard in the mountains,  

Where the rivers happily roared, 

Sung love ballads over centuries!

I became a butterfly, always being first,  

With my arms wide open, 

Nothing could stop me, even the night, 

That falls around us, 

Living the magic of the fire nights, 

As golden roses that bloom in spring…

“Muza ime pranverore”

Thashë të vije me pranverën
Kur zogjtë ngritën foletë
Në mëngjeset kur dielli zgjohej
Fllade lulesh përqafohen!

Sa doja të vallëzonte heshtja
Bashkë të zënë pas dore
Në buzët e etura e të njoma
Nektarin e dashurisë pikoje!

Thashë të vije me pranverën
Kur jehona maleve oshëtinte
E lumenjtë buçisnin të gëzuar
Pasqyronin në shekuj dashuritë!

Flutur u bëra të vija tek ti e para
Krahët kisha hapur s’më ndali as nata
Magjinë përjetonim netëve të zjarrta
Me pranverën çelën tjera lule të arta!

Written in Albanian by Arsinoi Zengo Kallco 

Translated from Albanian into English,

 By Raimonda Moisiu 

Dr. Nikollë Loka/

Pas krijimit të shteteve kombëtare dhe zhvillimit të nacionalizmit te popujt e krishterë, filloi të zhvillohet nacionalizmi edhe te popujt myslimanë të Perandorisë Osmane. Shteti osman bëri disa përpjekje dhe realizoi disa projekte për të parandaluar nacionalizmin te myslimanët joturq. Abdyl Hamidi II qëllimisht dhe me vetëdije u përpoq të krijonte një perandori uniforme, të përbërë nga myslimanë, të cilët duhet të ishin të bashkuar në synimet e tyre dhe në besnikërinë ndaj Sulltanit si Kalif. Në shërbim të këtij synimi ishte themelimi i shkollës së fiseve për fëmijët e krerëve dhe integrimin tyre në strukturat administrative të shtetit, si pjesë e një elite fisnore me vlera islamike osmane dhe moderniste. Sulltani përdori të gjitha mjetet për të penguar bashkimin e shqiptarëve dhe u tregua shumë i vëmendshëm në zvarritjen dhe kundërshtimin e të gjithë kërkesave të tyre me karakter etnonacionalist. Shteti osman e pa arsimin si pjesë të pandashme të përpjekjeve për të theksuar përkatësinë e përbashkët fetare të shqiptarëve me turqit dhe thellimin e ndasive në mes shqiptarëve me fe të ndryshme, me qëllim parandalimin e zhvillimit të etnonacionalizmit shqiptar.

Hyrje

Gjatë sundimit të Abdyl Hamidit II, panislamizmi i mbështetur nga shteti ofroi një mundësi të madhe për të rindërtuar një identitet që mund të riparonte krenarinë e thyer të muslimanëve dhe u përdor si një ideologji që do të bashkonte arabët, kurdët, shqiptarët dhe myslimanë të tjerë, të cilët kishin filluar të shfaqnin tendenca separatiste. Në interes të Perandorisë, Sulltani e kishte bërë të detyrueshëm arsimimin në gjuhën turke ose arabe te myslimanët, pavarësisht nga prejardhja e tyre kombëtare. Shpresohej se një frymë e njëtrajtshme feje dhe gjuhe shtetërore do të mund të krijonte një barrierë ndërmjet elementëve të krishterë e myslimanë. Duke pasur parasysh strukturën dhe gjeografinë komplekse shoqërore, prezantimi i otomanizmit si identiteti kryesor për komunitetet e ndryshme të Perandorisë, shumë prej të cilave kërkonin autonomi të shtuar dhe madje sovranitet territorial, ishte një masë e llogaritur që shteti osman qe i detyruar të ndërmerrte. Qeveria osmane jo vetëm u ndesh me rebelimin e krishterë, por pakënaqësia u shtua dhe brenda shoqërisë myslimane.

Përballë separatizmave etnonacionaliste dhe kërkesave rajonale për autonomi, reformatorët brenda shtetit dhe më gjerë e panë arsimin e centralizuar si një mjet për të izoluar dhe çrrënjosur fenomenet e rezistencës etnonacionale dhe fetare dhe për të integruar komunitete të ndryshme në një shoqëri të përbashkët, shumëkombëshe ose kozmopolite, moderne osmane. Në fillim të viteve 1860, Ahmed Xhevdet Pasha kishte kërkuar krijimin e xhamive dhe të shkollave kuranike me qëllim të civilizohej popullsia dhe të përforcohej respekti ndaj parimeve të islamit. Për të penguar zhvillimet e pritëshme nacionaliste, Porta e Lartë dërgoi në vilajetet shqiptare, në vitin 1898, zyrtarë nga Ministria e Arsimit Publik si dhe “ulema” të zgjedhur nga Zyra e Sheh-ul Islamit. Fakti që “ulematë” iu bashkuan kësaj sipërmarrje tregon përdorimin e arsimit fetar si mjet “shkombëtarizimi” ose rëndësinë që shteti osman po tregonte për transmetimin e islamit dhe formimin e besnikërisë ndaj shtetit osman. Sulltan Abdyl Hamiti II u angazhua që me anë të arsimimit t’i integrojë në shtet fëmijët e elitave myslimane joturke, për t’i bërë ata nënshtetas besnikë të Perandorisë. Shpresohej se një frymë e njëtrajtshme feje dhe gjuhe shtetërore do të mund të krijonte një barrierë ndërmjet elementëve të krishterëve e myslimanë.

Ekziston një varg arsyesh sociale ekonomike e politike të forta që nuk lejonin të flitet për një përputhje të interesave të masave të gjëra të popullsisë me ato të rretheve sunduese osmane. Kryengritjet e viteve ’30-’40 shërbyen si tharm për zgjimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që shpuri në lëvizjen kulturore dhe politike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë periudhë, në shoqërinë shqiptare po ndodhnin ndryshime. Elita myslimane shqiptare, e cila kishte përfituar shumë nga regjimi i Abdyl Hamidit në këmbim të besnikërisë së saj, u zëvendësua nga një elitë e re intelektuale-nacionaliste shqiptare, e cila bëri thirrje për reforma në dobi të gjithë shqiptarëve. Emiddio Licursi e përshkruan nacionalizmin shqiptar si të “shumëzëshëm”, ndryshe nga lëvizjet e tjera nacionaliste në Ballkan.

Pas vitit 1878, qëllimi kryesor i Abdyl Hamidit II ishte që ta ruante integritetin territorial të shtetit osman. Duke e kuptuar se arritja e këtij qëllimi kërkonte unitet të brendshëm, Sulltani kërkoi të krijonte një ndjenjë të re të solidaritetit politik të bazuar mbi fenë e përbashkët të myslimanëve. Ai e shfrytëzoi autoritetin qendror të tij, dhe e përdori fenë si një vegël ideologjike për ta bashkuar dhe për ta shndërruar komunitetin fetar në një komunitet politik – domethënë në një entitet mysliman osman. Humbja e territoreve pas Traktatit të Berlinit të vitit 1878 bëri që etnia shqiptare të bëhej grupi më i rëndësishëm mysliman në Ballkanin osman dhe shqiptarët të fitonin një vend të veçantë në politikën osmane.

Copëtimi ndërmjet vilajeteve të ndryshme ua mohonte trojeve shqiptare karakterin e tyre etnik shqiptar dhe i mbante shqiptarët të varur dhe në lidhje me Perandorinë Osmane. Stambolli nuk e pranonte ekzistencën e shqiptarëve si komb, por duhet thënë se në këto pozicione qëndronin edhe disa qarqe nga paria e shqiptarëve që ishin të lidhur me interesa të shumëfishta me Portën. Aristokracia shqiptare ishte mbyllur në gëzhojën e vet të vilajetit dhe nuk kishte arritur në homogjenizimin e saj politiko-kombëtar. Ajo mbeti tradicionale brenda sferave të interesave të veta, duke mos e kapërcyer murin e pashallëkut.

Sipas George Walter Gawrych, duket se Abdyl Hamiti II u mbështet mbi disa familje shqiptare me influencë, siç ishin ato Toptani dhe Vlora, si edhe te krerët lokalë të vilajetit të Kosoves. Ai u mundua të zhvillonte rrjetin e xhamive dhe të shkollave. Ne fakt, në vitet 1880, iu dha një mbështetje e veçantë financiare zhvillimit të arsimit fillor në vilajetin e Kosovës dhe të Shkodrës. Në administratën osmane, ngritja e shkollave publike vlerësohej si njëri prej çelësave për të ruajtur rendin dhe sigurinë në vilajetin e Kosovës, po aq i rëndësishem sa edhe vendosja e njësive ushtarake dhe ndërtimi i rrugeve. Abdyl Hamidi II arriti të influencojë në krijimin e një fraksioni religjioz dhe konservativ të shqiptarëve muslimanë, i cili nuk e mirëpriste idenë e bashkimit të Shqipërisë në një provincë të vetme që kishte propozuar Abdyl Frashëri. Porta e Lartë nuk mund të përballonte shfaqjen e një zhvillimi kulturor kombëtar dhe laik midis shqiptarëve myslimanë, duke krijuar bashkësi me shqiptarët e krishterë dhe, si rrjedhojë, shfaqjen e një interesi të veçantë kombëtar. Mbështetur në sistemin e mileteve, në çështjen e arsimit në gjuhën amtare, Perandoria Osmane i trajtoi shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë. Shqiptarët myslimanë i konsideronte si një nga komponentët e saj, ndërsa shqiptarët e krishterë si “pakica ortodokse dhe katolike”. Gjuha e mësimit në shkollat e hapura nga shteti, që frekuentoheshin kryesisht nga myslimanët, ishte turqishtja.

Por, me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar. Gjuha thuri unitetin e brendshëm shqiptar dhe përforcoi një identitet shqiptar të dallueshëm nga osmanët dhe fqinjët e tyre sllav dhe grek. Shqiptarët ishin mbledhur dhe kishin krijuar një Komitet Shqiptar të Reformave, i cili i dërgoi një memorandum Vezirit të Madh në korrik të 1896-s, në emër të krishterëve dhe të myslimanëve, duke protestuar kundër ndarjeve që ekzistonin në Perandorinë Turke, sipas të cilit të krishterët ortodoksë shqiptarë konsideroheshin si grekë ose sllavë, sipas vendit ku kishin lindur: në jug apo në veri myslimanët konsideroheshin si turq dhe katolikët si latinë. Edhe përkundër asaj se myslimanët e Ballkanit u përkasin tri grupeve të mëdha dhe disa më të vogla gjuhësore e etnike, ata politikisht janë konsideruar si një komb mysliman unik.

Sistemi fisnor te shqiptarët.

Toskëria dhe Gegëria kishin përjetuar kushte të ndryshme zhvillimi. Shoqërisë toske i mungonte organizimi fisnor, ishte më e integruar në sistemin perandorak dhe më e lidhur me botën e jashtme. Një numër i vogël familjesh të pasura myslimane formuan gurin e themelit të sundimit osman në Shqipërinë e Jugut, pasi dhanë më shumë njerëz për elitat otomane. Ndërsa shoqëria gege ishte e përbërë nga fise, disa prej të cilëve ishin fetarisht të përzierë, katolikë dhe myslimanë. Kjo përzierje i çoi zyrtarët otomanë në përfundimin se besnikëria fisnore në mes malësorëve shqiptarë dominon mbi përkatësinë fetare.

Pjesa më e madhe e rrjeteve të solidaritetit dhe të pushtetit ndërtoheshin rreth personazheve, “krerëve” që ia dilnin mbanë të kishin ndikim në shoqëri, duke përdorur lidhjet farefisnore, por edhe lidhjet në bazë fshati dhe krahine. Ata ishin të pasur dhe influenca e tyre matej me numrin e “pushkëve” që ata mund të nxirrnin, do të thotë me numrin e njerëzve që ishin të gatshëm t’u shkonin pas. Nëpër kuvende ishin ata që i merrnin të gjitha vendimet.

Në kohën e Sulltan Abdyl Hamidit II krerët e malësive veriore nuk kishin edhe aq frikë, se mos qeveria osmane ndërmerrte kundërveprime, aq më tepër që secili prej tyre kishte ndonjë lidhje në gardën personale shqiptare të Sulltanit. Një pjese të madhe të këtyre krerëve, Sulltani u kishte dhënë çifligje në pjesë të ndryshme të Perandorisë, tituj, ofiqe etj. duke i lidhur me interesa të shumëfishta me shtetin osman. Në ato kushte, forcat progresive shqiptare të kohës ishin të detyruara të vepronin në dy drejtime: Të zhvillonin luftë në nivel politik kundër shtetarëve osmanë dhe të zhvillonin luftë në nivel lokal kundër krerëve të fiseve, të cilët, më shumë se për unitetin dhe tërësinë territoriale kombëtare, ishin për ruajtjen e interesave fisnore në rajonet ku ishte e fortë tradita fisnore e organizimit, si dhe mbështetjen e çdo politike perandorake që nuk kërcënonte interesat e tyre. Abdyl Hamidi II dhënien e privilegjeve për krerët e rëndësishëm shqiptarë e kishte pjesë të politikës së tij për të ruajtur rendin dhe qetësinë publike në trevat shqiptare, që po përballeshin me kërcënimet e shovinistëve fqinj. Qëndrimi i butë dhe dhënia e privilegjeve, bënë që mjaft krerë, sidomos në Kosovë, të mbeteshin për shumë kohë besnikë ndaj tij, megjithëse Sulltani nuk pranoi asnjë nga kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Këta krerë kishin vënë në plan të parë interesat e veta dhe pastaj ato të kombit që i përkisnin.

Shqiptarët ishin të integruar në sistemin otoman, por disa drejtues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare po shikonin për një strategji shkëputjeje, pasi po e shikonin kolapsin e Perandorisë si të afërt. Ata ishin kombi i parë me shumicë myslimane që kërkuan autonomi ose pavarësi, ndërkohë që hapësira etnike shqiptare në brendësi të Perandorisë Osmane ishte pa ndonjë status të veçantë, të drejta autonome, privilegje etnopolitike etj. Kundër programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, turqit përdorën arsimin, duke mos lejuar mësimin e gjuhës shqipe në shkolla, pasi kështu sipas tyre shqiptarët do të orientoheshin në identitete të veçanta, në themel të të cilave do të ishte feja. Në një periudhë afatgjatë shqiptarët myslimanë, pa të drejta mësimi në gjuhën e tyre do të asimiloheshin në turq. Shqiptaret do të shihen si një shtyllë mbajtese e Perandorisë Osmane në këtë pjesë të Evropës.

Në shtetin osman, si në të gjitha vendet në modernizim gjatë shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Historia e arsimit u përjetua pothuajse si një nëntitull i historisë politike, pasi ndryshimet që ndodhën në fushën politike nuk vonuan të reflektojnë mbi arsimin dhe institucionet arsimore, të cilat u shndërruan në vende ku transferohen dhe adoptohen ideologjitë kombëtare, përtej të qenit thjesht vende për socializim, marrje njohurish dhe përvetësim aftësish. Në funksion të përpjekjeve për të penguar rritjen e vetëdijes kombëtare te pjesa myslimane e shoqërisë shqiptare, Abdyl Hamidi II i pranoi shqiptarët në shkollën (Aşiret Mektebi), që fillimisht ai e kishte ngritur për shkollimin e bijëve të krerëve fisnorë arabë. Ky institucion intrigues solli fëmijët e udhëheqësve fisnorë me ndikim nga periferitë në qendrën perandorake, në Stamboll, për t’i edukuar ata dhe më pas për t’i integruar në strukturat e shtetit osman. Përmes kësaj shkolle, edhe djemtë e krerëve shqiptarë do të shkolloheshin dhe do të forconin ndjenjën e besnikërisë ndaj shtetit, si dhe do të fitonin poste, grada, tituj dhe privilegje. Sulltani preferoi t’i afronte shqiptarët, të cilët ai i konsideronte një forcë besnike dhe të besueshme, absolutisht e nevojshme për mbarëvajtjen e sundimit osman në provincat evropiane.

Pranimi i nxënësve shqiptarë në Shkollën e fiseve (Ashiret Mektebi)

Ndonëse shkolla fisnore u hap për fëmijët e fiseve arabe, pas një kohe të shkurtër në shkollë u pranuan edhe fëmijët kurdë. Kjo ngriti edhe çështjen e përfshirjes së fëmijëve shqiptarë. Më 12 korrik 1898, në një propozim të dorëzuar Abdyl Hamidit II vihej në dukje se Shqipëria e Veriut kishte nevojë për reforma dhe ishin bërë sugjerime të ndryshme për reformat që do të kryheshin. Pranimi i djemëve të krerëve shqiptarë në shkollën e fiseve (Ashiret Mektebi) tregoi mënyra të reja bashkëpunimi të autoriteteve osmane me këta krerë. Sulltan Abdyl Hamiti II ishte plotësisht i vetëdijshëm për rëndësinë gjeopolitike në rritje të vilajeteve shqiptare për mbijetesën e Perandorisë dhe, duke ndjekur shembullin e reformatorëve të mëparshëm, donte që përfitimet e arsimit publik të arrinin në të gjitha territoret.

Valiu i Kosovës kishte kërkuar që kuota e dhjetë studentëve për krahinën e tij të rritet së paku në dymbëdhjetë. Në gusht, Ministri i Brendshëm informoi Vezirin e Madh se krahinës së Manastirit iu caktua një kuotë prej katër studentësh, dy për Dibrën dhe dy të tjerë për Elbasanin, por kërkesat ishin për më shumë. Mytesarifi i Dibrës kishte informuar në Stamboll se pesëmbëdhjetë krerët e fiseve kishin kërkuar që djemve të tyre t’u jepej privilegji për të ndjekur shkollën.

Dokumenti më i vjetër që mund të identifikohet në lidhje me pranimin e nxënësve shqiptarë në shkollën e fiseve është i datës qershor 1902. Në shkresën e dërguar nga Serkâtib-i Hazret-i Şehiryârî Tahsin Pasha nga Zyra Kryesuese e Bibliotekës së Pallatit Yıldız, thuhej se regjistrimi i fëmijëve të fiseve shqiptare ishte parë i përshtatshëm me dekretin e Sulltanit dhe këtë vit do të pranoheshin 20 studentë. Kjo shkresë e Tahsin Pashës paralajmëronte hapjen e dyerve të Shkollës së siseve për fëmijët shqiptarë.

Në dokumentin e datës 14 korrik 1902, të Ministrisë së Arsimit ishte bërë shpërndarja e 20 nxënësve shqiptarë që do të regjistroheshin në atë shkollë sipas madhësisë dhe rëndësisë së krahinave: 10 nga Kosova, 4 nga Shkodra, 4 nga Manastiri dhe 2 nga Janina. U dhanë udhëzime që nxënësit shqiptarë, duhet të ishin në Stamboll në fillim të gushtit. Shpenzimet e udhëtimit, ushqimit dhe të gjitha shpenzimet e tjera të nxënësve që vinin nga vilajetet shqiptare ishin të diferencuara: nxënësve që vinin nga Kosova do t’i jepeshin 685 kurushë; nxënësve nga Shkodra 890 kurushë; nxënësve nga Manastiri 570 kurushë dhe nxënësve që vinin nga Janina 650 kurushë.

Gjatë procesit të regjistrimit të kandidatëve u ishte premtuar atyre se “do të marrin grada të larta dhe shpërblime të mëdha; do të kishin shenja të ndritshme në rrobat e tyre; do të dërgohen në vendlindjet e tyre një herë në vit”. Gjatë procesit të përzgjedhjes, ishte bërë dhe kontrolli mjekësor i studentëve, për të përcaktuar ata që janë të prirur për mësim dhe stërvitje; ata që janë fizikisht rezistent ndaj ndryshimeve të motit; ata që janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj tuberkulozit dhe sëmundjeve të tjera, të cilët duhet të pajisen me dokumentet mjekësore përkatëse.

Dokumentet arkivore tregojnë se shqiptarët treguan interes për Shkollën e fiseve. Gjatë vitit 1902 ishin bërë kërkesa për pranimin e djemëve të Mahmut Xhelaldin Efendiut dhe Xhejlan Sefedin Agës; të djemëve Ismail, Faik, Hajredin dhe Ferid të Shefki Gjilanit; Rashid e Tahir të Mahmud Agës; regjistrimi i katër kandidatëve nga Elbasani dhe Dibra në vilajetin e Manastirit. Në shkurt të vitit 1905 u kërkua regjistrimi i djemëve të Ali Zyberit nga Gjakova; të Haxhi Ali Agës nga Mitrovica; dy kandidatëve nga Shkodra; të Ahmetit dhe Hamzait, përkatësisht djalit dhe nipit të Haxhi Ali Agës nga Mitrovica; të Mahmud Sali Efendiut, nipi i Gosmir Hoxhës nga Gjakova. Ndërsa në vitin 1907 ishte kërkuar regjistrimi i gjashtë djemëve nga Plava dhe Gucia; regjistrimi i Abdylhamitit dhe Xhevdetit, djem të Sulejman Bej Gjylbegut nga Shkodra; regjistrimi i Jahja Bejzade Neshetit nga Janina; të Adil Efendiut, djalit të Shukri Beut nga Dibra etj. Duket theksuar se asnjëri nuk ishte pranuar, me të njëjtin argument se ishte plotësuar plani prej 20 vetësh për vilajetet shqiptare.

Pavarësisht nga këto refuzime, duket se një grup i dytë shqiptarësh ishte pranuar në atë shkollë në vitin 1904. Po kështu, më 17 dhjetor 1906, Veziri i Madh Ferid Pashë Vlora, i shkroi Sulltanit, që djali i njërit prej të njohurve të tij nga Janina të lejohej të ndiqte shkollën, e cila u miratua nga Pallati më 9 prill 1907. Nga shënimet në amzën e shkollës del se në vitin 1902 u pranuan 32 shqiptarë; në vitin 1905-20 studentë shqiptarë dhe në vitin 1906-1 student, gjithsejt 53 studentë shqiptarë nga të katër vilajetet.

Ndër problemet e tjera që lindën në shkollë përmendet bashkekzistenca e studentëve arabë, kurdë dhe shqiptarë në shkollë, që kishte krijuar probleme me sigurinë në shkollë. Në fakt, herë pas here shpërthyen përleshje në mes të studentëve, prandaj për sigurinë e shkollës u vendosën forca të ruajtjes së rendit: një oficer, katërmbëdhjetë ushtarë, një komisar policie dhe tre xhandarë, që qëndronin vazhdimisht brenda shkollës. Megjithëse shkolla duhet t’i dërgonte studentët në shtëpi çdo vit, pas vitit 1894, pushimet jepeshin çdo dy vjet. Për të ulur shpenzimet dhe për të thjeshtuar procesin, studentët kthehen nga pushimet bashkë me kandidatët e sapo regjistruar nga krahinat e tyre.

Shkolla e fiseve i pranoi shqiptarët në vitet e zhvillimeve të vrullëshme, kur territoret shqiptare po rrezikoheshin nga shovinistët fqinje, prandaj shqiptarët, të bindur në dobësimë e Perandorisë Osmane, kërkuan t’i marrin vetë në dorë fatet e tyre. Përballë rrezikut, shqiptarët u bashkuan në mbrojtje të trojeve kombëtare, duke forcuar bashkëpunimin e tyre, çfarë nuk u prit mirë nga Stambolli, i cili vazhdoi me politikën e kulaçit e të kërbaçit, duke kombinuar dhënien e privilegjeve për krerët me përdorimin e dhunës kundër forcave kryengritëse shqiptare.