Astrit Lulushi/

Fjalët janë të afta edhe për të ndryshuar rrjedhën e historisë. Ato mund të fitojnë luftëra ose t’i parandalojnë ato; mund të japin ngushëllim përballë vështirësive dhe të frymëzojnë të tjerët për bëma dhe zbulimet të mëdha; mund t’i lirojnë njerëzit, ose të paktën t’i vendosin në rrugën drejt lirisë.

Nga fjalët emocionuese të mbretëreshës Elizabeth I, në shekullin XVI, veçojmë:

“E di që kam trupin e një gruaje të dobët, por kam zemrën dhe stomakun e një mbreti, nëse mendoj se Parma ose Spanja, ose ndonjë princ i Evropës guxojnë të pushtojnë kufijtë e mbretërisë sime.”

Në 1588, ndërsa priste një pushtimin nga Armada spanjolle, Mbretëresha Elizabeth I iu drejtua trupave të saj të mbledhur në Tilbury, Angli. Elizabeta, e veshur me një fustan të bardhë prej kadifeje dhe me parzmore, hypur mbi një kalë gri, dukej si një figurë pothuajse mitike.

Ndërsa fjalimi i saj emocionues nuk ndikoi drejtpërdrejt në fundin e Armadës, anglezët kishin një besim të ri te mbretëresha e tyre, gjë që do të ndihmonte për ta bërë kombin e vogël një fuqi botërore.

“Jam i bindur se dielli është i palëvizshëm në qendër të rrotullimit të rruzujve qiellore, ndërsa toka rrotullohet rreth boshtit të saj dhe rreth diellit”, tha Galileo Galilei

Heliocentrizmi – ideja që Toka dhe planetët rrotullohen rreth diellit në qendër të universit – ka qenë që nga lashtësia. Por ishte Galileo ai që i pari siguroi prova duke përdorur një teleskop.

Në 1615, ai u hetua nga Inkuizicioni Romak i Kishës Katolike për besimet e tij të supozuara heretike dhe kaloi një pjesë të jetës së tij në arrest shtëpiak. Sot, ai konsiderohet babai i astronomisë vëzhguese, fizikës moderne dhe metodës shkencore.

“Jemi shumë të vendosur që këta të rrënë nuk do të kenë vdekur më kot – që ky komb, nën Zotin, do të ketë një lindje të re të litisë – dhe qeveria e popullit, nga populli, për popullin, nuk do të zhduket nga faqja e dheut”.

Më 19 nëntor 1863 – pak më shumë se katër muaj pasi ushtritë e Bashkimit mposhtën Konfederatën në Betejën vendimtare të Gettysburgut gjatë Luftës Civile Amerikane – Presidenti Lincoln mbajti një fjalim të shkurtër në nder të atyre që vdiqën në mbrojtje të lirisë.

Nelson Mandela mbajti fjalimin e tij “Unë jam i përgatitur të vdes” nga banka e akuzës si i pandehur në gjyqin Rivonia të vitit 1964, në të cilin ai dhe kundërshtarët e tjerë kryesorë të aparteidit dolën në gjyq me akuzat për sabotim, një krim që dënohej me vdekje. Fjalimi tre-orësh konsiderohet si një nga fjalimet më të mëdha të shekullit të 20-të dhe një thirrje për drejtësinë racore dhe idealet demokratike.

Mandela, megjithatë, u dënua me burgim të përjetshëm. Ai kreu 27 vjet të dënimit dhe katër vjet pas lirimit të tij në 1990, u zgjodh presidenti i parë me ngjyrë i Afrikës së Jugut.

See Insights and Ads

Create Ad

Like

Comment

Share

Rreth botimit të “Relatione Universale dell’origine, e successo della Missione Apostolica de Frati Min.ri Oss.ti Rifor.ti Del serafico P’rè S. Francisco nel Regno d’Albania” të Giacinto Sospello, sjellë në shqip nga Dr. Mark Planikaj, studiuesi i njohur i arkivave.

Nikollë Loka

Abstrakt

Etërit françeskanë nga Italia që kryen misionin e tyre jashtëzakonisht të vështirë në Shqipërinë qendrore-veriore në shekullin XVII, ne u detyrohemi edhe për relacionet e tyre që pasqyrojnë përditshmërinë shqiptare. Raportet përmbajnë përshkrime të territorit dhe të jetës së përditshme të popullsive ballkanike, statusit social dhe kulturor të popullsisë. Nga këndvështrimi antropologjik ato janë dokumente shumë interesante, me përshkrime të traditave dhe zakoneve si në jetën private dhe në jetën publike; ato fotografojnë struktura socio-politike me dallime të thella midis zonave; japin fillimet e para të përpjekjeve për shkrim-lexim, sado të kufizuara në sferën fetare, të dhëna për dinamikat e zhvillimeve politike ndërkombëtare dhe përplasjen e vazhdueshme midis Perandorisë Osmane dhe vendeve evropiane, mbi të gjitha me Republikën e Venedikut, dinamikë që kishte një peshë shumë domethënëse në jetën e misionarëve dhe motivoi martirizimin e tmerrshëm të disa prej tyre.

Një vështrim mbi Shqipërinë Qendrore-Veriore në shekullin XVII

Osmanët i pushtuan territoret nën emrin e fesë me synim përhapjen e islamit. Ideali i gazasë, luftës së shenjtë, nuk ishte vetëm një factor themelor për krijimin dhe zhvillimin e Dovletit Osman, por dhe vetë arsyeja e ekzistencës së tij. Por, xhihad nuk do të thotë të shkatërrosh medeomos botën e jobesimtarëve, Dar’l-harb, por para së gjithash ta nënshtrosh atë dh eta kthesh në Daru’l-islam(mbretërinë e vlerave të islamit). Pra, sulltanët e parë osmanë ishin kryesisht të interesuar për përhapjen e islamit dhe jo për plaçkën e përfituar nga lufta(Maksudoglü, 2017:57-58). A shprehet më qartë se aq dhuna e motivuar nga feja.

Gjatë pushtimit turk në shek. XV, shumë shqiptarë u detyruan të emigrojnë dhe katolicizmi u gjend kështu në kushte shumë të trishtueshme; klerikët ishin në një gjendje të braktisur, të paaftë për të kryer më detyrat e tyre dhe herë pas here të çrregullt. Pas pushtimit osman katedralet u shkatërruan ose u shndërruan në xhami, siç p.sh. në Lezhë ose Tivar më 1571. Ipeshkvijtë ose ikën në arrati, ose ranë në robëri osmane, prej së cilës zor se mund të shpëtoje. Dioqezat mbetën një kohë të gjatë jetime, ose vetëm sa mbuloheshin prej ipeshkvijve titullarë. Në Lezhë dhe Shkodër ipeshkvijtë u rikthyen vetëm duke u nisur prej vitit 1575, në Sapë prej vitit 1582, në Durrës prej 1640 dhe në Pult në vitin 1668. Të gjithë ipeshkvijtë e kishin selinë nëpër fshatra. Kur prej osmanëve u mor edhe ipeshkvia e fundit shqiptare në Tivar më 1571, izolimi ndaj Perëndimit u bë edhe më i dukshëm(Vrankić, 2016:66-67). Në ato kushte organizimi kishtar pësoi mjaft ndryshime në qendrat ipeshkëvnore, ku disa shuhen, e të tjera bashkohen, si dhe ndryshojnë apo dhe zhvendosen kufijtë ndërmjet tyre. Është një gjendje paqëndrueshmërie që vjen nga procesi i pashmangshëm i shpërbërjes dhe shuarjes nën presionin e islamizimit të popullsisë. Meshtarët e rinj përgatiteshin me pak arsim pranë famullive në gjuhën shqipe. Priftërinjtë u mësonin xhakojve të tyre vetëm sa të lexonin dhe pastaj ipeshkvinjtë, me shkakun se gëzonin privilegjin apostolik, në një kohë të shkurtër u jepnin urdhrat e shenjtë, pa iu bindur normës së Koncilit të Shenjtë të Trentos (Dokumente për historinë e Shqipërisë (1623- 1653), 2015: 453).

Veprimtarinë fetare në vend e mbajtën gjallë misionarët françeskanë. Në vitin 1585 kishin mbetur kuvendet e Sebastes me 10 fretër; të Lezhës 8 fretër; të Rubikut me 7 fretër; të Memlit me 7 fretër dhe të Kepit të Rodonit me 8 fretër, me një numër të përgjithshëm prej 40 fretërish. Dy vjet më vonë kishte 5 kuvende: Rubik, Lezhë, Sebaste, Kepi i Rodonit dhe Hajmel (Gonzaga, 1587: 931), por në vitin 1589 ishin shtuar edhe katër kuvende të tjera: i Velës, i Oroshit, Qafë Kërrabës dhe Kurbinit (Malaj,1998: 26)

Rreth relacioneve të Giacinto Sospello-s

Françeskanët kishin në zemër fatin e popullit dhe e kishin përqafuar plotësisht çështjen e tij. Të dëbuar në një anë, ata shkonin në një tjetër, shpesh të veshur si njerëz të thjeshtë dhe kalonin sa në një vend, në një tjetër, gjithmonë mes njerëzve, madje edhe nëpër burgje; ose nëpër male e shpella për të ngushëlluar e mbështetur kushedi sa të arratisur, duke pritur aty të qetësoheshin stuhitë dhe pastaj të ktheheshin për t’u ribashkuar në manastiret e dëmtuara, të cilat i rindërtuan me modesti, për të mos i lënë në mjerim(Sirdani, 2014:172). Gjatë predikmeve të tyre, misionarët u bënin thirrje edhe të konvertuarve në myslimanë që t’i kthehen fesë së “të vërtetë” siç e quanin ata katolicizmin. Ata mund të silleshin shpirtërisht në dy mënyra: Të mos bënin diskutime teologjike, por t’i afroheshin çdo krijese njerëzore me dashurinë e Zotit, duke e paraqitur veten si të krishterë, ose ta shpallnin fjalën e Zotit në mënyrë publike në përpjekje për të bindur të tjerët (Sammut, 2011:13).

Misionet françeskane morën përsipër detyrën e vështrirë të ruajtjes dhe të përtëritjes së besimit katolik ndër shqiptarë. Françeskanët vinin nga rajone të ndryshme të Italisë dhe për këtë arsye u përkisnin disa “Provincave”, në të cilat ishte strukturuar Urdhri: Piemonte, Veneto, etj. dhe në përfundim të misionit të tyre mund të ktheheshin në “Provincën” e tyre të përkatësisë(Nadin, 2022), ndoshta duke marrë me vete kujtime personale, që janë ruajtur në arkiva rajonale, jo vetëm ato romake, dokumente të çmuara për historinë e misioneve dhe në përgjithësi për historinë e Shqipërisë. Një dorëshkrim historik i tillë është zbuluar nga studiuesi i njohur i arkivave Mark Palnikaj, gjatë kërkimeve të tij në Bibliotekën e Bashkisë së qytetit të Fermos në Itali, të quajtur Biblioteca Civica “Romolo Spezioli”. Dorëshkrimi ka për autor misionarin Giacinto da Sospello, Vikar Apostolik i Shqipërisë dhe mban titullin “Relatione Universale dell’origine, e successo della Missione Apostolica de Frati Min.ri Oss.ti Rifor.ti Del serafico P’rè S. Francisco nel Regno d’Albania”. Libri kishte përfunduar në vitin 1652, në Perast, pranë Kotorrit në Mal të Zi, që në atë kohë ishte një qendër e rëndësishme e katolicizmit dhe përfshin periudhën kohore nga viti 1634 deri në vitin 1650(Jaçaj, 2022). Ai dorëshkrimi mbeti i pabotuar për 370 vjet dhe falë punës me përkushtim të Mark Palnikajt dhe me mbështetjen materiale të vetë atij, u botua vitin e kaluar në origjinal italisht dhe me përkthimin shqip.

Misionarët françeskanë, rrugës për në Shqipëri, qëndruan në Raguza, e cila pati rol kryesor në përgatitjen dhe mbështetjen financiare të misioneve të tyre. Francesco Bolizza-s sikurse del në korespondencën e tij, përdori lidhjet politike dhe tregtare për të ndërmjetësuar me oficerët osmanë në Shqipërinë që të garantonte sigurinë e françeskanëve. Nga këto letra del qartë se ai ishte në kontakt të ngushtë dhe të rregullt me sanxhak-bejlerët, agallarët dhe jeniçerët e Shkodrës, jo vetëm për shkak të rolit të tij në shërbimin postar, por edhe sepse ishte një figurë ndërmjetëse në tregtinë ndërmjet oficerëve osmanë dhe tregtarëve venedikas(Molnár, 2014:512).

Misionarët hynin në Shqipëri pothuajse në mënyrë ilegale. Ata niseshin nga Ankona, por edhe nga Venecia dhe, në shumicën e rasteve, arrinin në bregun lindor të Adriatikut me anije, duke u ankoruar në Raguzë (Dubrovniku i sotëm), një qytet nën mbrojtjen e Serenissima-s dhe prej këtu, përsëri nga deti ose nga toka kalonin në Budva dhe prej andej arrinin në Tivar (në Mal të Zi), selia e Arqipeshkëvisë, duke vazhduar më pas në vendet e misionit, ku ishin të destinuar në territorin shqiptar, apo edhe në zonat periferike në Maqedoni dhe në Kosovë. Vetë autori i relacionit, Fra Giacinto da Sospello e kishte nisur udhëtimin për Shqipëri nga Roma në vitin 1637 dhe kishte qëndruar me mission përmes peripecive të shumta deri në vitin 1650. Në vitin 1652, ai përgatiti relacionin(Nadin, 2022), që Mark Palnikaj e ka botuar në një libër.

Sospello e ka ndarë veprën në tri pjesë kryesore. Pjesa e parë prej 53 faqesh pasqyron veshtrimet personale të autorit mbi Shqipërinë dhe banorët e saj. Kapitulli I, trevat veriore të Shqipërisë, krahinat e saj dhe krishterimi;.kapitulli II, krishterimi i maleve të Shqipërisë; kapitulli III, cilësitë dhe zakonet e shqiptarëve nga origjina; kapitulli IV, mbi nevojën që ka Shqipëria për misionin apostolik; kapitulli V, rreth origjinës së misioneve apostolike të dërguar në Mbretërinë e Shqipërisë. Në pjesën e dytë, të titulluar “Relatione delle difficolta, succesi, gesti, frutti, traugli, e persecutioni, occorse nella missione d’Albania dall’anno 1634 sino all anno1650”, tregohet puna pesëmbëdhjetë vjeçare e misionarëve françeskanë dhe vështirsitë e tyre në Shqipëri. Kjo pjesë përmban të dhëna mbi gjeografinë dhe etnografinë e kësaj province, të perzier fetarisht. Të dhënat e misioneve françeskane janë të ndara në 16 kapituj të veçantë. Libri përshkruan historikun e 16 misioneve fetare, të kryera nga autori dhe misionarë të tjerë nga viti 1634 deri në vitin 1650. Aty përshkruhen përpjekjet që bënin misionarët katolikë për edukimin fetar dhe social të popullsisë shqiptare ku ata punuan.

Relacioni i Sosppello-s jep të dhëna të hollësishme për gjendjen e katolicizmit në veriun e Shqipërisë në shekullin XVII. Siç del nga relacioni, në atë periudhë kishte dy Arqippeshkëvi: të Durrësit dhe të Tivarit. Arqipeshkëvia e Durrësit ishte e zbrazët për më shumë se 150 vjet, pra që nga pushtimi turk deri sa u emërua Mark Skura për ta qeverisur atë. Edhe Arqipeshkëvia e Antivarit nuk kishte deri atëherë arqipeshkëv; bosh ishte edhe dioqeza e Shkodrës. Ndërsa në vitet 1635-1643, Frang Bardhin, e gjejmë si Ipeshkëv të Zadrimës, si pasues të xhaxhait të tij, të emëruar Arqipeshkëv i Tivarit.

Në libër jepet gjendja e mjerueshme e klerit vendës. Gjatë pushtimit turk (shek. XV), shumë shqiptarë u detyruan të emigrojnë dhe katolicizmi u gjend kështu në kushte shumë të trishtueshme; klerikët ishin në një gjendje të braktisur, të paaftë për të kryer më detyrat e tyre dhe herë pas here të çrregullt. Duke lexuar relacionin e Padre Giacinto Da Sospello del se ka raste të shpeshta të priftërinjve, që nuk i kishin vizituar kurrë famullitë e tyre “për të mos marrë përsipër vështirësitë e udhëtimit”, kështu që fshatra të tëra u braktisën plotësisht. Kishte raste të ndonjë vizite prej disa orësh, në një interval prej një ose dy vitesh dhe, në atë hapësirë ​​kohore, prifti detyrohej të kryente ritialet fetare në mënyrë të përmbledhur. Të tilla ishin kushtet. “Françeskanët ishin ata,- thotë Thallóczy, të cilët pas pushtimit turk morën në zotërim famullitë dhe manastiret e braktisura dhe të shpopulluara të benediktinëve; mbetën në roje dhe refugjatë në veri të Shqipërisë, edhe kur Europa nuk tregoi kurrë ndonjë interes për këtë vend dhe kur pushtimi turk bëri gjithçka për të shkatërruar çdo shenjë të krishterimit, ata arritën të mbanin gjallë fenë katolike deri në ditët e sotme”(Sirdani, 2014:172). Relacioni jep një pasqyrë të plotë të veprimtarisë misionare françeskane që nga rifillimi i misioneve dhe deri në vitin 1650, ku trajton me hollësi hospice e ndryshme: të Troshanit, të vendosur në rrëzë të malit të Kreshtës, në një vend të vetmuar dhe të Mirditës, që e kishte qendrën në Orosh; të Pultit të Epërm me qendër në Gash; hospici afër lumit Mat, midis Pdhanës dhe Zadrimës. Në vitin 1640, Fr. Cherubino, pasi u bë Prefekt i Misionit, e zgjeroi gamën e misioneve dhe mori ndihmë të re nga Roma, themeloi tri hospice të tjera në: Shas, Derven dhe Grudë; hospici i Dervenit, që vepronte në vendbanimet e fushës deri në Durrës, dhe nga ana tjetër deri në Mullet. Në male ai përfshinte të gjithë Bendën deri në Tomadhea dhe më tej deri në kufijtë e Dibrës së Sipërme, në Luginën e Sopotit, duke kaluar Vajkalin e Skënderbeut; hospici i shtatë u themelua mbi liqenin e Shasit, në një vend të shkretë, ku ishte kisha e Shën Pellegrinit, në distancë pothuajse të barabartë nga tre qytetet: Shkodër, Ulqin dhe Tivar.

Libri i Sospellos është një lloj historie jo vetëm e ngjarjeve dhe e rrjedhave që e cilësuan periudhën e përmendur në rrafshin fetar e shpirtëror, po dhe në atë shoqëror, politik, ekonomik, kulturor dhe arsimor në një hapësirë të madhe të Arbërisë. Libri pasqyron qartë pozitën inferiore të katolikëve krahasuar me myslimanët, para të cilëve duhet të ishin të nënshtruar dhe të bindur. Misionarët para se të vendoseshin në një vend merrnin takim me autoritetet e vendit dhe me klerikët vendës, pra ishin në rregull me ligjet dhe traditën e vendit, megjithatë ata u nënshtroheshin rrethanave rastësore, mund të arrestoheshin nga çdo zotëri turk, të goditeshin, madje dhe të vriteshin, prandaj gjatë misionit të tyre ata i merrnin parasysh të gjitha(Sospello, 2023:67). Misionarët dhe klerikët e tjerë ishin të pambrojtur dhe u nënshtroheshin pa shkak torturave të turqëve, siç ishte rasti me famullitarin e Pdhanës, At Andrea Karlanji(Sospello, 2023: 225-226). At Giacinto goditet me shkop nga një turk, vetëm për faktin se nuk ngrihet në këmbë kur kalon ai(Sospello, 2023:325). Në vitin 1636, misionarët kërcënohen në Mazrrek(Sospello, 2023:67). Në Gjakovë misionarët kishin paguar për lirimin e tyre. Në vitin 1637, ushtarët turq kihsin hyrë në uratoren e Trushit, duke i detyruar misionarët që të largoheshin(Sospello, 2023:116).

Një i krishterë ishte kapur në qytetin e Pejës nga turqit sepse kishte një borgj, dhe e kishin kërcënuar se nëse nuk do ta paguante t’u çonte vajzën, ndryshe do ta varnin. Dhe ai pranoi më mirë vdekjen për vete se dhunimin e të bijës(Sospello, 2023:265-266).

Të krishterët e konvertuar në myslimanë nganjëherë mbajnë qëndrim dashamirës, madje dhe praktikojnë disa rite të krishtera. Gratë e myslimanëve shkonin te misionari që të dëgjonin besimin e shenjtë dhe kishin devocion për virgjërën tejet të shenjtë që ato e quanin Mejreme(Sospello, 2023: 160). N

Kishte raste që myslimanët riktheheshin në krishterim në prag të vdekjes(Sospello, 2022: 111).

Popullsia shqiptare kishte bestytni, ndaj të cilave misionarët u desh të ndërhynin shumë, në mënyrë që t’i çlironin prej tyre(Nadin, 2021: 14).At Giacinto me Fra Bonaventuren shpëtuan në Perasht gra që I kishin lidhur dhe po I hidhnin në det, të përgojuara si shtriga. Priftërinjë gati kudo pagëzonin edhe fëmijët e myslimanëve, jo që të bëheshin të krishterë, por që të kishin shëndetin e trupit, të mos kishin erë të keqe, e të mos shqyheshin nga ujqërit.

Misionarët ishin pranuar përgjithësisht nga popullsia, por edhe nga autoritetet për shkak të anagzhimit të tyre si mjekë. Edhe myslimanët i merrnin misionarët për shërbime shendetësore dhe besonin në aftësitë shëruese të tyre.At Kerubini shëroi një të çmendur, të birin e Alisak Begut. At Giacinto kishte shëruar djalin e Hysen pashës së Pdhanës, i cili studionte për hoxhë.(Sospello, 2023: 230-231). Në Hospicin e Troshanit ndodhej edhe infermieri, Fra Felice. Edhe Fra Humile ishte infermier, që kishte shëruar shuëm të sëmurë(Sospello, 2023: 106-109). Në Pdhanë, një zotëri mysliman u kishte kërkuar misionarëve që të ngrinin një Hospic atje dhe të merrnin një infermier laik që të kujdesej për të sëmurët që vdisnin pa asnjë ilaç dhe kujdes (Sospello, 2023:128). At Kerubini ishte thirrur që të shkonte me një frat infermier në një fshat pranë Shkodrës, për të shëruar një mysliman që ishte çmendur, i cili ishte vëllai i njërit prej drejtuesve kryesorë. (Sospello, 2023: 156). Fra Kozimo, që ishte misionar në Shën Pelegrin, afër lumit Buna, ishte infermier i virtutshëm dhe i gjindshëm, si dhe shumë praktik në lëndën e kirurgjisë dhe në përgatitjen e ilaçeve dhe medikamenteve. Tek ai shkonin dhe zotërinj turq të Tivarit, Ulqinit dhe të Shkodrës(Sospello, 2023:288).

Por myslimanët, ashtu si dhe të krishterët besonin se Ungjilli kishte aftësi shëruese, vepronte kundër sëmundjeve, mbi fushat, vreshtat dhe kundër çdo pranie djallëzore dhe sëmundje (Sospello, 2023: 159). Ishte gjë e zakonëshme në të gjitha anët e Shqipërisë, që fretërit të thërriteshin nga të sëmurët që t’u lexohej Ungjilli dhe t’u shkruheshin letra, pavarësisht nëse ishin të krishterë apo turq.Një mysliman në Derven që i kishte dhënë tokën Misionit u sëmurë dhe At Antoni nga Spoleto që banonte aty i lexoi Ungjillin dhe ai ndjeu një përmirësim(Sospello, 2023: 285-286). Ka shumë raste të tilla që jepen në libër.

Edhe një herë për konvertimin e katolikëve në myslimanë

Administrata osmane provoi mënyra të ndryshme për të ruajtur sundimin e tyre mbi shqiptarët, veçanërisht duke u imponuar fenë myslimane shqiptarëve me anë të masave diskriminuese fetare. Sipas historianëve shqiptarë, islami u përhap më gjerësisht në Shqipëri se në viset e tjera të Ballkanit për shkak se mjetet e shtrëngimi i përdorur atje ishin më të mëdha. Me anë të betejave të organizuara për të nënshtruar të krishterët ortodoksë të Sulit, Himarës dhe krahinave të tjera që përfitonin nga njëfarë pavarësie, ai i detyroi shqiptarët të zgjedhin islamin për t’i shpëtuar mizorisë osmane(Daniel, 1990: 6-7). Nuk ka dyshim se gjatë kalimit nga oikumene latino bizantine në umetin multietnik mysliman, shumë njerëz u përballën me dhunën politike, paragjykimet fetare dhe brutalitetin ushtarak, që luajtën një rol të rëndësishëm Kopañski, 1997: 193). Përderisa greku më parë jepte lirinë se besimin, te shqiptarët mesatarisht ishte e kundërta. Shqiptari është i gatshëm të paguajë lirinë nga shtypja politike me çmimin e besimit të trashëguar. Kjo bindje ka gjetur shprehjen e saj në proverbin e njohur shqiptar “ku është shpata, është feja“(Hahn,1854: 35).

Për të gjykuar mbi konvertimin e katolikëve duhet marr në konsideratë gjendja e Shqipërisë Qendrore-Veriore në shekullin XVII. Armiqësia midis Shqipërisë katolike dhe Perandorië osmane çoi në shkatërrim të gjërë të zonave të rezistencës nga osmanët, midis viteve 1466-1479. Në Dibër e Mat midis dy të tretave dhe tre të katërtave të popullsisë u vranë soe u morën skllevër. Mbrojtësit e Drishtit, qendrës kulturore të kulturës katolike të Shqipërisë Veriore, të famëshme për shkollën e saj latine dhe priftërinjtë shumë të arsimuar u masakruan mu përpara mureve të Shkodrës. Pas rezistencës shqiptare, shumica dërmuese e objekteve të kultit u shkatërruan dhe pjesa më e madhe e klerikëve u larguan jashtë vendit apo u strehuan nëpër male. Në atë periudhë ishte vështirë të ishe katolik, për shkak të sakrificave që duheshin bërë, qoftë me pranimin e një statusi më të ulët shoqëror, ashtu dhe të diskriminimit të qartë ekonomik që shprehet me ngërkesën me më shumë taksa krahasuar me myslimanët. Në përgjithësi, presioni ekonomik që ushtrohej mbi të krishterët nëpërmjet taksës së xhizjes që ishte detyrimi që paguhej pasi nuk i nënshtroheshin shërbimit ushtarak. Me përkeqësimin progresiv të buxhetit të shtetit osman, gjendja ekonomike e të krishterëve u bë gjithnjë e më e rëndë dhe për pasojë ka qenë gjithmonë e më e fortë shtysa për të hequr dorë nga krishterimi dhe për të përqafuar islamin Sciarra, 1996:4). Taksat dhe detyrimet e rënda të një pushteti tiranik turk, angaritë e përbindëshme dhe shtërngesat e ulta nga zotërinjë feudal bëjnë që të krishterët “të humbasin jetën e përjetshme për jetën në këtë tokë. Në këto rrethana dhe kushte ka përfunduar Benda, pjesa më e madhe e Musisë, Bandisa, matia, pjhesa e Çermenikës dhe vende të tjera(Sospello, 2022:29). Nga Fusha e Durrësit disa të kristerë ishin larguar nga vendet e tyre dhe kishin shkuar në Turqinë e brendëshme, ku ishin bërë kolonë të zotërinjëve turq, punojnë tokën, duke jetuar në mjrim të madh bashkë me familjet e tyre(Sospello, 2022:8). Për të paguar taksat, banorët e Nënshkodrës ishin të detyruar të shisnin pjesën më të madhe të pasurive të tundëshme dhe të patundëshme e për këtë arsye kishin përfunduar në mjerim të madh e kështu, me vështirësi mund ta dallosh të pasurin nga i varfëri, fisnikun nga jofisniku, duke qenë se të gjithë kishin kaluar në mjerim dhe ishin të veshur me lecka(Sospello, 2022:4). Për të shpëtuar nga taksat, në Zadrimë ktheheshin në myslimanë, merrnin ndonjë myslimane për grua ose u japing myslimanëve vajzat për martesë(Sospello, 2022:153)

Ajo pjesë e klerikëve që vazhduan të shërbenin në vend e paguan devocionin e tyre me humbjen e jetës, çka nuk kishte si të mos ndikonte te besimtarët. Vrasjet e klerikëve ishin dukuri me të cilët njerëzit nuk ishin mësuar, prandaj shoqëroheshin me frikë dhe pasiguri. Katolikët shqiptarë në atë periudhë nuk kishte kush t’i mbronte dhe ata nuk kishin ku të ankoheshin për çfarëdo lloj dhune të ushtruar ndaj tyre. Arsyetimi historik për konvertimin u gjet në “natyrën agresive” të fesë islame, e shprehur në konceptin e luftës së shenjtë (xhihad). Me fjalë të tjera, konvertimet u konsideruan të kishin ndodhur nën detyrim – qoftë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë. Kështu, duke e paraqitur popullsinë vendase të islamizuar si viktimë të persekutimit(Minkov, 2004:64). Anastasia Zelyazkova e shmang me kujdes përdorimin e termit konvertim “vullnetar” në Islam duke adoptuar termat “shtrëngim i drejtpërdrejtë” dhe “indirekt” ose “ekonomik”. Detyrimi “i drejtpërdrejtë”, si konvertimi përmes institucioneve të skllavërisë dhe devshirme, shihet se ndodh “nën kontrollin dhe me pjesëmarrjen e qeverisë qendrore”. Në këtë formë konvertimi “mundësia e zgjedhjes personale, aq më pak, e vullnetarizmit, është plotësisht e përjashtuar”(Minkov, 2004:65). Edhe pse llojet e tjera të konvertimit nuk nxiten nga qeveria dhe duken në sipërfaqe si vullnetare, ato ende konsiderohen shtërngim “indirekt” për shkak të “integrimit të detyruar të popullit të pushtuar në struktura e mekanizmit perandorak.

Vetë historianët turq e përziejnë dhunën osmane me fenë. Në librin “Historia Osmane dhe institucionet I”, ku çdo pushtim të ri, të kryer me luftë, e konsiderojnë si “hapje ndaj islamit”(Maksudoglü,2017:170-196). Trajtime të tilla shoqërohen me kontradikta në arsyetim. Kështu, ndërsa flet për përhapjen paqësore të islamit, Mahmudoglü shkruan se “Fatih Mehmeti dërgoi Isa Beun, të birin e Evrenozit në krye të 40 mijë kalorësve, për t’u hakmarrë ndaj disfatës së shkaktuar nga shqiptarët, si dhe për të vazhduar misionin e përhapjes së islamit në këtë rajon(Maksudoglü,2017:168-169). Për t’u hakmarrë me ushtri, pra duke përdorur dhunën, njëkohësisht duke përhapur dhe fenë. Po si u përhapka feja në mënyrë paqësore nga ushtria që përdor dhunën(!)

Të konvertuarit e parë duket se kanë qenë robërit e luftës. Sipas Zelyazkovës(1990:150-151), konvertimi i popullsisë ballkanike nëpërmjet skllavërisë ishte karakteristikë e fazave fillestare të ekspansionit osman në Ballkan, një proces që zakonisht paraprihet nga përfshirja aktuale e një rajoni të caktuar në shtetin osman. Për të vërtetuar se përfundimisht shumica e skllevërve u konvertuan në islam, ajo tregon për praktika mes myslimanëve të devotshëm të lirimit të skllevërve, pas konvertimit të tyre dhe për tregtinë e gjerë osmane të skllevërve në kohët e mëvonshme(Minkov, 2004:66). Meqenëse pushtimi i territoreve shqiptare është bërë pas luftërave të ashpra, pushtuesit osmanë kanë përdorur forma brutale të shtypjes së rezistencës, ku krahas vrasjeve të meshkujve të aftë për luftë, është përdorur skllavërimi i pjesës tjetër të popullsisë. Skllavëria realizohej dhe përmes sistemit të haremit dhe devshirmesë.

Vajza të bukura, të marra peng mbylleshin në haremet burgje, ku dhe konvertoheshin në myslimane dhe pastaj shërbenin si objekte seksuale për sulltanët, vezirët dhe pashallarët osmanë. Në rastin e konvertimeve në islam nëpërmjet institucionit të devshirmesë, ithtarët e “teorisë së detyrimit” duket të jenë të saktë kur pohojnë se “konvertimi i detyruar në një shkallë të madhe ka ndodhur me të vërtetë”. Termi devshirme i referohet taksës qeveritare të fëmijëve meshkuj nga popullata jomuslimane, e vendosur periodikisht nga fillimi i shekullit të pesëmbëdhjetë e në vazhdim, e krijuar për të mbushur radhët e korpusit të jeniçerëve. Zhvillimi ishte një risi osmane; e rregulluar vetëm me ligjin sulltanor (kanun) dhe duket se është një shpërfillje flagrante e parimeve të ligjit islam që prekin statusin e dhimmit. Sipas çdo standardi, largimi i një djali nga familja e tij duhet të ketë qenë një ngjarje traumatike për të dyja palët(Minkov, 2004:65, 70), si për djalin dhe familjen e tij.

Martirizimi i klerit katolik

Në studime të ndryshme martirizimi është përshkruar si tregues i “shpërthimit të fanatizmit mysliman gjatë realizimit të islamizimit masiv”. Theksohet se martirëve u bënë presion dhe i torturuan për t’u konvertuar në islam dhe në fund i vranë sepse refuzuan ta bënin këtë(Minkov, 2004:84). Megjithëse veprimtaria misionare në Shqipërinë e shekullit XVII ishte një nga më të rrezikshmit në Gadishullin Ballkanik nën sundimin osman(Molnár,2014:512-513), ashtu si në shekujt e parë të krishterimit, përndjekjet nga turqit në Shqipëri nuk ishin gjithmonë intensive Sirdani, 2014:172). Persekutimi i katolikëve u intensifikua pas luftës turko-veneciane të vitit 1645, kur ata u konsideruan si armiq për shkak të marrëdhënieve të tyre me Papatin, Napolin dhe Venedikun. Në atë periudhë, kishte një presion në rritje nga turqit për të konvertuar të gjithë shqiptarët në islam Lederer, 1994:333).

Të krishterët mund të jetonin në Shqipërinë e sunduar nga osmanët vetëm si qytetarë të dorës së dytë; mund të përndiqeshin, burgoseshin dhe rriheshin. Më keq ishte pozicioni i klerikëve katolikë dhe sidomos i misionarëve, të cilët mund të akuzoheshin lehtësisht si “bashkëpuntorë të shteteve armike”, “spiunë” etj., të burgoseshin dhe të vriteshin me lehtësi. Falë gatishmërisë së tyre për flijim apostolik dhe qëndrueshmërisë, ata kishin marrë përsipër punën baritore-shpirtërore gjithëkund në shekujt vijues në territoret katolike ku kishin kryer punët baritore-shpirtërore. Mirëpo ky veprim u kishte kushtuar me vdekje martire shumë françeskanëve misionarë guximtarë. Kështu në vitin 1624 prifti i zellshëm Markus nga Kizanji, një fshat i cili sot nuk ekziston më, burgoset dhe pasi që ai refuzon kalimin e tij në islam vritet. Kufoma e tij, mbas një pagese që kishin dhënë besimtarët e tij për nxjerrjen e saj, varroset në famullinë e vendlindjes(Stadmüller, 1955: 404-429).

Dhuna ekstreme përdorej me raste, për të terrorizuar të gjallët, ndërsa rrahjet, burgossjet, djegiet e kishave dhe hospiceve, kërcënimet, grabitjet e klerikëve etj. ishin veprime të përditëshme. Në vitin 1639, P.Bernardo da Verona qe arrestuar dhe dërguar para Pashait të Gjakovës, ku pas presioneve për të ndryshuar fenë, meqë nuk kishte pranuar e kishin rrahur dhe ishte liruar kur të krishterët kishin dorëzuar 30 reale. Në Randësia disa burra nuk pranuan të bëhej turq, por duruan tortura të tmërrëshme(Sospello, 2022:143)Fra Bernardo Veronese dhe fra Gregori nga Novara ishin dërguar para kajmekamit dhe Kadiut, të cilët i kërcënuan se do t’i dënonin me vdekje dhe nga frika të krishterët paguan 30 reale e i liruan(Sospello, 2022: 147).

Mungesa e sigurisë në vend u linte dorë të lire elementeve kriminelë që për llogari të tyre të vinin dorë mbi klerikët. Kur vrasja ndodhte nga katolikë është dëshmi e degradimit të jetës shpirtërore të besimtarëve, pasi klerikët ishin aq të mbrojtur, sa asnjë besimtar nuk do të guxonte as ta kalonte nëpër mend vrasjen e tyre. Në vitin 1644, etërit françeskanë Paulo da Montova dhe Salvadore da Ofida u nisën nga Gruda për në Kelmend për të kryer atje shërbimin shpirtëror për popullsinë. Megjithëse ishin paralajmëruar nga banorët vendës që të mos shkonin se mund të vriteshin, ata kishin vazhduar udhëtimin nën shoqërinë e një gruaje të quajtur Margarita Deda, meqenëse burrat e Grudës kishin rënë në gjak. Dy fretërit kishin qëndruar te kreu i fshatit Prenk Nika, i cili mbante konkubina. Gjatë meshës dhe pas saj, të dy fretërit misionarë kishin kërkuar që të gjitha ata të cilët mbanin konkubina të liroheshin prej tyre dhe të respektonin martesën e ligjshme. Rrugës në kthim ata ishin vrarë për t’i grabitur ose pse u bënë shkaktarë që të dëbohej nga shtëpia e burrit ku ata kishin predikuar gruaja e pa kurorë. Në procesin hetimor që u zhvillua pas vrasjes, ishte dhe frati misionar Xhakomo da Sarnano, i cili vite më vonë do të martirizohej në tregun e Shkodrës(Malaj,2020:194).

Në vitin 1645, pas shpërthimit të luftës venediko -turke në Kretë(1645-1669), ipeshkvijtë katolikë të Durrësit, Shkodrës dhe Lezhës të nxitur nga Arqipeshkvi i Tivarit, ishin angazhuar në favor të venedikasëve. Plani zbulohet dhe dështon. Kjo ka qenë një arsye e re e për përndjekjen e popullsisë katolike. Me këtë rast, arqipeshkvijtë e Shkodrës dhe Sapës ishin detyruar të iknin në territorin venedikas, për t’iu shmangur vdekjes. Por dy françeskanë, Ferdinandi nga Abbisola dhe Jakobi nga Sarnano, që trimërisht qëndruan në Shkodër, i ngulën në hu të gardhit me urdhërin e pashait(Stadmüller, 1955: 404-429). Po kështu ishin vrarë edhe të tjerë. Nga viti 1620 deri në vitin 1750 janë vrarë 11 fretër vetëm në dioqezat e Pultit dhe Shkodrës. Shqipëria në shekullin e 17-të, shkollat shqipe dhe kleri katolik përballë sunduesve osmanë(Jaçaj, 2022). Mënyra e vrasjes së tyre, e bërë publikisht nga turma të irrituara apo të ekzaltuara, nga grupe të armatosura, apo dhe ushtarë që i sulmojnë shpesh gjatë takimit rastësor me ta nuk mund ta fshehin faktin se ishin të orekstruara nga zyrtarë shtetërorë, pasi vrasësve nuk u hyn ferrë në këmbë për krimet e kryera.

Marrëdhëniet ndërfetare

Me pushtimin osman dhe përhapjen e islamit, pasoi një formë unike e sinkretizmit fetar me krishterimit, islamit dhe paganizmit, i cili manifestohej më së miri në fenomenin e kriptokrishterëve dhe dëshirës për t’u ndarë sakramentet edhe të afrëmve myslimanë, si shenjë dashamirësie dhe lidhje farefisnore Vrankić, 2016:8). Katolikët nuk i kanë përfillur ndërhyrjet e klerikëve dhe martesat e përziera kanë qenë një dukuri e zakonshme në disa krahina. Populli kishte gjetur zgjidhje me tolerancë fetare në çështjet e koklavitura të këtyre familjeve. Në mes të tjerash, po përmendim rregullin e përgjithshëm që djemtë të mbanin besimin e t’et, kurse vajzat të nënës. Në relacionet e Giacinto da Sospello-s del se “turqizimi” ishte një dukuri e zakonshme dhe të turqizuarit e katolikët e mbetur jetonin së bashku në një familje” Stadmüller,1955:404-429), në një përzierje besimi, pasi i kishin të përbashkëta interesat, zakonet shoqërore, ndjenjat dhe shërbesat fetare. Muslimanët për shembull vazhdonin t’i ruanin traditat e krishtera. Nuk punonin të dielën, merrnin dhe jepnin vajza për martesë ndër katolikët, shkonin te Frati për të lexuar Ungjillin, kur kishin ndonjë familjaër të sëmurë. Kishte raste që fëmijëve u kishin vendosur dy emra, një mysliman dhe një të krishterë Kordinjano, 2011: 131).

Edhe kur islamizimi u përhap në vise të ndryshme të trevës malore, feja e re nuk mundi ta prishë vëllazërinë midis malësorëve. Në kushtet e luftës kundër sundimit osman e të diskriminimit të egër fetar, kërkohej një bashkëpunim i fortë ndërmjet malësorëve. Kësaj çështje i shërbente vazhdimi i lidhjeve martesore pa marrë parasysh besimin, si një faktor i rëndësishëm bashkimi. Ishin të shumta doket e zakonet e malësorëve (kumbaria, vëllamëria, etj.) që binin në kundërshtim të hapur me urdhrat e fesë. Kumbaria e martesës është më e vonë se ajo e flokëve, por megjithëkëtë malësorët edhe këtu nuk bënin dallim fetar. Ata zgjidhnin për kumbarë edhe ortodoksë e myslimanë(Ulqini, 2014).

Rastet e bashkëjetesës të evokuara këtu dominohen nga familje të përziera të formuara kryesisht nga gra katolike dhe burra myslimanë (burimet përmendin raste të rralla kur burrat katolikë martoheshin me gra muslimane, por zakonisht martesa të tilla çuan në konvertimin e këtyre të fundit në katolicizëm. Lidhja farefisnore e krijuar në këtë mënyrë midis familjeve myslimane dhe të krishtera. nënkuptonte detyrime të tilla si p.sh. pjesëmarrja në funeralet myslimane ose në festat dhe banketet e organizuara nga të afërmit myslimanë për përkujtimin e të dashurve të tyre që kishin ndërruar jetë. Festat e zakonshme nuk organizoheshin vetëm nga myslimanët; në fakt, disa burime i referohen zakonit të keq të shumë katolikëve për të organizuar festa për tre ditë për çdo të huaj (përfshirë myslimanët); një shoqërizim ritual që nuk merrte parasysh dallimet fetare. Duke iu rikthyer çështjes së martesave të përziera, mund të vërehet se shumica e burimeve i referohen atyre si në kundërshtim me kanunet kishtare, sidomos ato të miratuara nga Këshilli i Trentit(Chelaru,2011:307) Natyrisht, mund të jetë gjithashtu rasti që burrat muslimanë ishin të krishterë renegatë, të cilët dëshironin të mbanin të paktën gratë e tyre nën mbrojtjen e kishës romake(Chelaru,2011:30) . Kjo gjë i detyroi disa klerikë shqiptar si Gjergj Bardhi më 1632 e Frang Bardhi më 1637 të kërkonin nga Roma që të njihej realiteti i Malësive shqiptare.

Kisha katolike është orvatur që këto martesa të përziera t’i pengojë. Nëpërmjet një dekreti të posaçëm, më 1641 Kuria (SeliaShenjte, vër. e përkthyesit) ua ndaloi pagëzimin fëmijëve që kishin prindër myslimanë dhe më 1678 sinodi ipeshkvnor i Shkodrës ua ndalon shprehimisht, grave që jetojnë me “turqit” të marrin sakramentet(Bartl,2006). Myslimanët nuk duhet që të shërbenin si kumbarë në pagëzimin e fëmijëve. Martesat e grave të krishtera me burra turq duheshin konsideruar si thyerje kurore, urdhëroheshin që të ndaheshin, përndryshe do t’u ndaloheshin sakramentet. .(Sospello, 2023; 152). Klerikët në Gjakovë i kishin këshilluar vajzat e krishtera që më mirë të rrinin të pamartuara, sesa të merrnin myslimanë(Sospello, 2023;77).

Në kuvendin e parë të Arbnit më 1703 u vendos që të mos njihej e të mos kryhej asnjë martesë e katolikëve me myslimanë e me ortodoksë. Ndërsa kleri mysliman e pranonte martesën e një burri me një grua të krishterë, për ta kthyer në fenë islame; sheriati ndalonte martesën e një myslimaneje me një të krishterë. Përgjithësisht malësorët nuk i kanë përfillur ndërhyrjet e klerikëve dhe martesat e përziera kanë qenë një dukuri e zakonshme në disa krahina. Misionarët e huaj që shërbenin në vendin tonë i kanë akuzuar klerikët e thjeshtë vendas se ishin pajtuar me atë gjendje ku popullsia u binte ndesh urdhëresave të Romës. Ky qëndrim i klerit të ulët e kishte burimin në radhë të parë në faktin se ata kishin lindur e ishin rritur në atë mjedis, të shumtën e herës pa arsim fetar e pa nivel teologjik në krahasim me klerikët e huaj. Por klerikët e thjeshtë katolikë shqiptarë i kuptonin më mirë se kushdo tjetër rrethanat që kalonte shoqëria shqiptare e kohës(Ulqini, 2014). Shoqëria shqiptare kishte trashëguar diversitet fetar që me ndarjen e kishës së krishterë në ortodokse dhe katolike dhe sipas të drejtës zakonore shqiptare iu përgjigj kushteve të vendit tonë me popullsi fetarisht të përzier, praktikë që u vazhdua dhe gjatë pushtimit osman.

Libri “Relacion universal i zanafillës dhe I suksesit të Fretërve Minorë Observant të Reformuar të Atit serafik Shën Françeskut në Mbretërinë e Shqipërisë” që e sjell në shqip për herë të parë studiuesi Mark Palnikaj është një kontribut me shumë vlerë në historinë e Shqipërisë Qendrore-Veriore të shekullit XVII, duke dhënë pamjen më të plotë e më gjithëpërfshirëse të asaj shoqërie, e cila jetonte midis pushtimit dhe përpjekjeve për çlirim, midis asimilimit fetar dhe qëndrueshmërisë në fe, midis vuajtjeve dhe zhgënjimeve dhe forcës që vinte nga misionarët, të cilët ua përcollën të gjallë shembëllturën e Krishtit në kryq besimtarëve.

Bibliografi

Bartl, Peter. Kriptokrishtenizmi dhe format e sinkretizmit religjioz te shqiptarët. https://xn--cdaaa.academia.edu/ 44595621/Kriptokrishtenizmi_dhe_format_e_sinkretizmit_religjioz_te_shqiptar%C3%ABt_Peter_Bartl_P%C3%ABrktheu_Albert_Ramaj

Berisha, Anton Nikë. Një vepër shumëfish e rëndësishme e rrjedhës jetësore në arbërinë e viteve 1634 – 1650, https://exlibris.al/anton-nike-berisha-nje-veper…/

Chelaru, Rafael-Dorian. The Catholics from Ëestern Balkans under Ottoman rule: Betëeen Tolerance and Assimilation (17th-18th centuries)”, Medieval and Early Modern Studies for Central and Eastern Europ III, 2011.

Jaçaj, Eneida. Shqipëria në shekullin e 17-të, shkollat shqipe dhe kleri katolik përballë sunduesve osmanë, Gazeta “Dielli, 21 prill 2022, https://gazetadielli.com/shqiperia-ne-shekullin-e-17-te…/

Kopañski, Ataullah Bogdan. lslamization of Albanians in the Middle Ages, The Primary sources and the predicament of the Modern Historiography, Islamic Studies, Vol. 36, No. 2/3, Special Issue: Islam in the Balkans, (Summer/Autumn 1997).

Kordinjano, Fulvio. Shqipëria përmes veprës dhe shkrimeve të misionarit Italian At Domenico Pazi (1847-1914), vëll.III, botimet “Plejad”, Tiranë 2011.

Lederer, Gyorgy. Islam in Albania, Central Asian Survey Nr.13, 1994.

Maksudoglü,Mehmet, Historia osmane dhe institucionet, botimet “Alsar”, Tiranë 2017, f.170-196.

Malaj, Edmond. Martirizimet e klerit katolik gjatë shekujve XVII-XVIII të pushtimit osman në Shkodër e rrethina,Hylli i Dritës Nr.1, vjeti XL, Shkodër 2020

Minkov, Anton. Conversion to Islam in the Balkans, Kisve BahasÌ Petitions and Ottoman Social Life, 1670-1730, Brill, Leiden-Boston, 2004

Molnár, Antal. A Forgotten Bridgehead betëeen Rome, Venice,and the Ottoman Empire: Cattaro and the BalkanMissions in the Sixteenth and Seventeenth Centuries,Hungarian Historical Revieë 3, no. 3, 2014.

Nadin, Lucia. Il primissimo francescano che nell’Albania del secolo XVII imparò la lingua albanese. P. Cherubino da Trento.https://xn--cdaaa.xn--albanianes-57a.al/…/primissimo…

Nadin, Luçia, Françeskanët venecianë në Shqipërinë e shekullit XVII, Studime Filologjike, Nr.1-2, viti 2021.

Sciarra, Lino. L’islam in Albania, Oriente Moderno, 76(3),1996.

Sirdani P. Marin OFM, “Storia, religione e societa tra Oriente e Occidente(secoli IX-XIX)” Raccolta di saggi con studio introduttivo a cura di Attilio Vaccaro, Eparchia di Lungro, Argo 2014.

Sospello, Fra Giacinto da Relacion universal i zanafillës dhe i suskesit të misionit apostolik të fretërve minorë observantë të reformuar të atit serafik Shën Francescut në Mbretërinë e Shqipërisë, përgatitur për botim nga Mark Planikaj, Tiranë 2022.

Stadmüller, Georg. Die Islamisierung bei den Albanern, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Bd.3, München 1955.

Ulqini, Kahreman. E drejta kanunore shqiptare përballë të drejtës kanonike dhe sheriatit, https://xn--cdaaa.zeriislam.com/ artikulli.php?id=2771

Vrankić, Petar. Aktiviteti misionar në Shqipëri në dritën e sinodeve plenare shqiptare të shekujve XVIII dhe XIX, Shejzat Nr.1-2, janar-qeershor 2016.

Zelyazkova, Anastasia. The Spread of Islam in the Ëestern Balkan Lands under Ottoman Rule 15th–18th Centuries, Sofia, 1990

Artan Nati/

Filozofët politikë, nga Platoni e deri në ditët e sotme, e kanë përshkruar prej kohësh një cikël pothuajse të pashmangshëm të republikave. Ata bien dakort në një fakt se: Republikat degjenerojnë në forma më shtypëse, më pak përfaqësuese të qeverisjes, përpara se të duhet të ribëhen në diçka të re. Ndërsa njerëzit, me kalimin e kohës, bëhen apatikë për të mbikqyrur organizmat drejtuese të shtetit, korrupsioni dhe lakmia e të pasurve dhe të fuqishmëve mbushin boshllëkun. Sot, Shqiptarët ndodhen midis dy rrugëve rrënjësisht të ndryshme: një ideologji populiste që transformon vlerat e vetë vendit dhe një përpjekje për ta refuzuar atë dhe për të çuar Shqipërinë në Europën e vlerave demokratike-liberale. Sado e paprecedentë të ndihet kjo kohë, është një vendim aq i vjetër sa vetë demokracia. Mbi 2000 vjet më parë, Republika mbi modelin e të cilës u modelua Shqipëria u përball me të njëjtën zgjedhje. Edi Rama i kohës së tij, Jul Cezari, premtoi ta kthente Romën në një vend të lavdishëm të imagjinuar, por në vend të kësaj ndërtoi një fron, duke shkatërruar normat demokratike, duke injoruar kontrollet mbi pushtetin e tij dhe duke gërryer debatin politik. Roma zgjodhi të ndiqte Cezarin, duke e vendosur Republikën e famshme në një rrugë drejt shkatërrimit. Vetë Rama padyshim që do të shijonte çdo karakterizim si Cezari shqiptar, por ky krahasim është më i mallkuar nga sa mund të dëshironte ai dhe paraardhësit e tij. 

Ashtu si Rama, Jul Cezari ishte tashmë një personazh i famshëm kur morri postin më të lartë në Romë dhe i përbuzur nga pjesa më e madhe e klasës sunduese. Si drejtues, vazhdimisht ngriheshin pyetje për aftësinë e tij për detyrën. Ai nuk ishte një udhëheqës konvencional, ai operoi brenda një grupi krejtësisht të ri rregullash, duke përmbysur procedurat dhe duke e ndryshuar ligjin sa herë që ishte e nevojshme. Rama dhe paraardhësit e tij kanë rikonfiguruar rrënjësisht kufijtë e pranueshmërisë në politikën aktuale të Shqipërisë, duke zbuluar çarje në aftësinë e institucioneve për t’i bërë ballë ushtrimit të autoritarizmit.  Duke pasur parasysh mungesën e përhapur të realizmit në politikën shqiptare sot, është e qartë se republika jonë do t’i dukej Makiavelit si një rend i korruptuar, jo sepse të paktët e fuqishëm thyejnë rregullat ose sepse një fraksion përpiqet të minojë integritetin e zgjedhjeve, por sepse njerëzit janë “mashtruar ose janë detyruar të dekretojnë shkatërrimin e tyre”. Ndoshta pjesa më e rëndësishme e urtësisë së Makiavelit për kohën tonë është se republikat priren të bëhen oligarkike, duke u dhënë pak njerëzve të fuqishëm kontroll indirekt mbi qeverinë. A nuk ndodhi shkatërrimi i republikës tonë, pikërisht siç e kishin parashikuar Platoni e Machiaveli?

Pikërisht në 21 prillit 2008, oligarkia e vendit nëpërmjet dy kryetarëve të partive të mëdha, bënë një pazar privat për ndryshimin e Kushtetutës, duke vendosur sundimin personal në qeveri, parlament e parti si dhe në gjithë jetën politike dhe ekonomike të vendit. Drejtuesit kryesorë politik, si armiq në publik, por bashkëpunëtorë të maskuar në shumë amnisti krimesh dhe aferash korruptive të njëri-tjetrit, nëpërmjet një parlamenti kukull, caktuan me kushtetutë, që deputetët, nuk duhet t’i zgjedhë populli, por vetëm kryetarët e partive. Ky akt shënoi fillimin e fundit të demokracisë në Shqipëri, ashtu si Çezari i Romës i dha fund Republikës Romake dhe u shndërrua në perandor, edhe oligarkët tanë i hapën rrugën korrupsionit masiv, shkatërrimin e drejtësisë si edhe praktikisht eleminoi republikën e parë demokratike dhe fillimin e autokracisë. Nëse një shtet dëshiron të përjetësojë sundimin e një sunduesi ose ideologjinë e tij, ai thjesht mund të shtypë qytetarët e tij. Kjo metodë u përshtatet diktaturave të tipit komunist. Megjithatë, shtetet që veshin një rimeso të demokracisë janë më të zgjuara: ata abuzojnë me sistemin e tyre ligjor për të shtypur qytetarët në një mënyrë ‘ligjore’.

Ligji në Shqipëri është armatosur nga shteti si mjeti më efektiv i persekutimit të të gjithë atyre që janë kundër. Tani jemi në një situatë paradoksale ku dhunohen vlerat kushtetuese të shpallura nga shteti në emër të zbatimit të ligjit. Shteti shqiptar dhe agjencitë e tij të zbatimit të ligjit frikësojnë qytetarët dhe bizneset në emër të ligjit dhe kjo është tragjedia e vërtetë e demokracisë sonë.

Krijimi i një republike të re zakonisht nxitet nga faktorë të rëndësishëm politikë, socialë ose kushtetues. Kushtet e zakonshme që mund të çojnë në krijimin e një republike të re përfshijnë paqëndrueshmërinë e gjerë politike, krizat kushtetuese, pakënaqësinë publike me sistemin ekzistues ose nevojën për një qeveri më efektive dhe më stabile. Duket sikur Shqipëria i ka tejkaluar këto kushte dhe 33 vjet pas rrezimit te diktatures komuniste dhe fillimit te nje procesi quasi demokratik apo tranzicioni, është radha e një gjenerate tjetër për të marrë drejtimin. Dhe ka një ndjenjë të thellë keqardhjeje, mosbesimi politik dhe dëshirë të sinqertë për të bërë një fillim të ri tek të rinjtë. Nuk është rastësi që kohët e fundit kanë dalë disa parti dhe lëvizje të reja politike të drejtuara nga brezi iri që nuk ka lidhje direkte me ish- diktaturën. Shumë prej aktivistëve pretendojnë se Shqiperia ka nevojë për një sistem të ri politik pas 45 viteve të diktaturës komuniste dhe 34 viteve të tranzicionit. Një klase politike e cila  kohët e fundit ka humbur shumë nga popullariteti dhe besueshmëria e saj  për shkak të disa skandaleve korruptive si edhe degjenerit te shtetit demokratik por edhe mungeses totale te demokracise se brendshme te partive politike.

Shqiperia ndodhet në një moment kyc historik ku formimi i republikës së dytë është domosdoshmëri historike imperative. Ndryshimi I kushtetutës sidomos i nenit 68 si dhe sanksionimi me ligj i pavarësisëë së pushteteve dhe pastëërtisë së figurave. Hapi i parë është bërë me krijimin e SPAK dhe rezultatet janë te dukshme dhe frika e burgut ka rritur përgjegjshmërinë e zyrtarëve shtetërore. A do të kemi një republikë me një lider të fortë dhe klasë sunduese që i jep përparësi ruajtjes së shtetit, edhe nëse kjo nënkupton përdorimin e taktikave të pamëshirshme dhe dinake, apo një republikë demokratike liberale që respektonon të drejtat dhe liritë e individit si edhe sundimin e ligjit dhe jo të oligarkëve? 

Nga Gani Mulliqi/

Në vitin e largët 1978 kur ende isha student bashkë me nja 15 të rinjë të tjerë mu hapën dyertë e gazetës “Rilindja”. “Rilindja” ishte shtëpi e madhe në plotëkuptimin e fjalës. Shumë nga kolegët që ishin para nesh aty na pritën me dashamirësi. Për ne që ishim të rinjë një fjalë e tyre, një këshillë, e lëre më një ftesë për kafee në byfenë që ishte në katin përdhes, kishte rëndësi shumë të madhe. E, i gatshëm për të na pranuar në atë shoqëri ne që ende nuk i kishim mësuar të gjitha kthinat e Pallatit grandioz të mediave që sapo ishte ndërtuar, kjo do të thoshte shumë. Njëri prej tyre ishte edhe vet Jusufi, pra ai Jusuf Gërvalla, të cilin e njihja ka kohë nga shkrimet por edhe nga këngët e tij që po i dëgjoja në Radio Prishtinë. Unë deri atëherë nuk e kisha parë madje as në ekran dhe lere më ta kisha takuar ndonjëherë Jusufin. Një mesditë tek sa me kolegët Avniun (Spahiun) me të cilin kishim filluar punën në të njejtin konkurs dhe Binakun (Kelmendi) që e njoha aty po zbrisnim në byfee për kafe, në një tavolinë në qoshe ishte ulur Jusufi me gazetën dhe kafen që kishte vënë përpara. Sapo e vërejti Binakun na ofroi që të uleshim në tavolinën e tij. Unë nuk njihesha me te por pasi më prezantuan Binaku dhe Avniu, Jusufi më dëshiroi mirëseardhje në gazetë sikur të isha njohur me te shumë kohë më parë. “Mulliq, jeni nga Gjakova apo” – më pyeti? Që nga ajo ditë bashkë me Jusufin dhe kolegët Binakun, Avniun, Gjatën shpesh po pinim kafe së bashku. Me te kishe çfarë të bisedoje ndërsa bisedat kishin aq domethënje për ne. Ai kishte sensin edhe për humor, ai dinte të të bënte për vete me thellësinë intelektuale që kishte, ai dinte të përqonte porosinë e bisedës përtej asaj që fliste në një ndejë të rëndomtë kolegësh. Në fillim Jusufi ishte bukur i kujdesshëm për atë çka fliste, por duke u bërë edhe unë pjesë e atij rrethi shokësh, duke më njohur edhe mua çdo ditë e më shumë nisi të mos rezervohej siç ishte në fillim. Fliste më hapur për çështjet, për preokupimet që kishim. Porositë e tij për ne gazetarët e rinjë, veçmas për mua, kishin rëndësi shumë, shumë domethënëse. Ai të bënte për vete jo vetëm me bisedat si kolegë por edhe me shkrimet që ato ditë po bënte duke përcjellë çdo ditë trupën artistike nga Shqipëria që po shfaqte vlerat e saj artistike gjithandej në qytetet e Kosovës. Ato shkrime ishin aq të guximshme e aq analitike sa ne gazetarëve që sapo kishim nisur punën na entuziazmonte shumë. Koha ecën dhe unë pas ndonja një vit e gjysmë shkova në shërbimin ushtarak, përderisa Jusufi në ndërkohë ishte i detyruar të emigronte në Gjermani ku kishte vazhduar misionin e tij atëdhetar. Nuk e kisha takuar më Jusufin pas kësaj kohe, ndërkohë që unë isha kthyer nga shërbimi ushtarak. Shpërthimi i demonstratave të vitit 1981 ndryshoi shumëçka në shoqërinë kosovare por edhe në tërë shtetin e atëhershëm ku bënte pjesë edhe Kosova. Tek sa po shtohej aktiviteti politik jugosllav kundër kërkesave politike që kishin shpërfaqë haptas shqiptarët, opinioni kosovar po shfaqte interesim të shtuar për të qenë sa më i njoftuar me ato që po thuheshin e po gatiteshin për Kosovën. Kësisoji unë pas shpalljes së një konkursi intern në “Rilindje” u emërova korrespondent i rregullt i gazetës në Beograd, atëherë kryeqytet i federatës jugosllave. Isha vendosur në një hotel në qendër të qytetit meqë ende nuk isha sistemuar në ndonjë banesë. Mbrëmjen e 17 janarit të vitit 1982, në katin e 5-të të hotel M. i shtrirë në dhomën 505, gogja i përgjumër, po dëgjoja lajmet e fundit të ditës të RB të orës 24.00. Mu bë se më ra muri sipër kur dëgjova lajmin e trishtë se “sot në Untergrupenbach të Gjermanisë, në një konflikt mes njëri-tjetrit u vranë vëllezrit Jusuf dhe Bardhosh Gërvalla dhe Kadri Zeka, krerë të lëvizjes irredentiste të Kosovës në Perëndim…”. Mbeta i stepur, pa njeri për të ndërruar fjalë për këtë tragjedi që kishte goditur lëvizjen e shqiptarëve në shtetet e perëndimit. Jusufi ishte intelektuali më i shquar, organizatori më i suksesshëm ndër grupet e organizuara të shqiptarëve që po vepronin në Perëndim dhe njeriu që gati ia kishte arritur që të bashkojë ato në një lëvizje të vetme dhe me një udhëheqje unike. Por, mu për këtë, dora e UDB-së jugosllave ishte e gjatë dhe ajo dinte ku të godiste. 

Mbeta pothuajse tërë natën pa gjumë duke menduar se si do të gjendem të nesërmen në mesin e komentimeve të kolegëve të shumtë korrespodentë nga republikat jugosllave por edhe nga bota. Unë kisha qenë koleg i Jusufit në “Rilindje” dhe nuk do të befasohesha nga pyetjet direkte të kolegëve tjerë për ate që kishte ndodhur. Beogradi po tubonte atëherë qindra korespodentë nga vendi dhe bota dhe natyrisht kjo vrasje makabre nuk mbetej pa jehonë. Sa do që pushteti përpiqej ta mohonte se ishte autor i këtij krimi, pak ishin ata gazetarë të akredituar nga jashtë që i besonin fjalët e zyrtarëve shtetëror. E pranoj se në atë situatë që isha e kisha shumë të vështirë të përmbahesha. Jusufi kishte qenë shumë vite gazetar i “Rilindjes”, aty kishte bërë emër, aty kishte lënë shokët e tij kur ishte larguar, aty kishte brymosur shumë nga pikëpamjet e tij. Dhe unë kolegu i tij i dikurshëm i punës tash po gjendesha në një mjedis aspak miqësor, në një ambient njerëzish që atij i kishin përgatitë çdo ditë pak e nga pak kurthin me propagandën për “krerë të irredentizmit dhe separatizmit” e deri sa erdhën tek finalizimi i këtij akti makabër. 

“I vrau UDB-ja”, më tha të nesërmen një shqiptar tek po pinim kafen si helm at mëngjes të rëndë në hotel M. E kisha njohur vetëm pak ditë më parë dhe e kisha të vështirë edhe të heshtja por edhe të komentoj diç me një person që po shoqërohesha e në esencë e njihja dhe më njihte shumë pak. Heshta por kjo heshtje sa edhe vet dhembja për Jusufin po më godiste në shpirt. Kurrë si atë ditë nuk e ndjeja peshën e vargut të Migjenit “O sikur ta kisha një grusht të fortë…”. 

Atë ditë në Qendrën Ndërkombëtare të Shtypit, korrespodentët e mediave gjermanfolëse Viktor Maier dhe Kristin fon Kol bënë pyetje direkte se a qëndron UDB pas vrasjes së tre shqiptarëve në Gjermani siç po flitet në Perëndim? Ndjeva një lehtësim në shpirt pas kësaj pyetje që shtruan, ballë të tjerëve, kolegët gjermanfolës në atë ambient ku ishin tubuar korrespodentë të mediave nga vendi dhe gjithë bota. Kjo pyetje natyrisht se nuk pëlqehej nga ata që kishin organizuar vrasjen!