Nga Albert Vataj/

Një burrë shtatshkurtër, me kokën që e mban ulur sikur numëron hapat që hedh, kalon hyrjen kryesore të godinës trekatëshe; sendërgjon një përshëndetje që merr formë përmes zërit që i kumbon prej zhguallit të një timbri paqtues, teatralitetit të dorës dhe buzëqeshjes që shkruhet me shumë dëlirësi në portretin e tij. Pëshpërit ata hapa të lehtë në korridoret e selisë së Partisë Demokratike për t’u shterur nga shikimi në kthinat ku e shtegton për në zyrën e tij, gjysmëdrita e zvargët. Ky ishte rituali i përditësuar i politikanit, demokratit, themeltarit dhe drejtuesit të PD-së, Pjetër Arbnori. E ndërsa rrekemi të ravijëzojmë nëpërmjet një ndërmendje të vagullt portretin e këtij burri të pashoq, këtij fisniku që erdhi dhe u fik ndër ne si një pishtar, këtij intelektuali qëndrestar, kësaj pene të mendimit disident, këtij shpirti të kurajshëm e zemre delikate, veçse një mirënjohje e përunjur, kurrçka tjetër nuk bën fajde. Ai si erdhi iku, për të mbetur, jo një Shën Pjetër, por një dishepull i tij.

Ai është ndoshta nga të vetmit politikan që erdhi dhe iku pa marrë asnjë privilegj apo favor, pa kërkuar dhe pa u ankuar. E donin dhe e respektonin të gjithë, dhe kjo nuk ju ofrua si një privilegj por si një meritë, sepse diti të ishte i ndershëm dhe i paanshëm dhe kaq i mjaftoi të ishte i mirë deri në fund sepse nuk u përlye dhe nuk bëri pakte.

Sot 89 vite më parë, më 18 janar të vitit 1935 u lind në Durrës, Pjetër Arbnori, për t’u shuar në moshën 71-vjeçare më 8 korrik 2006 në një klinikë në Napoli, pas një sfide të pamundur me zemrën, e cila pushoi për t’ia ndalur rrugën për më tej, pas një hemoragjie cerebrale.

Tek Pjetër Arbnori, Partia Demokratike kishte të mishëruar udhëheqësin dhe themeluesin e saj të mençur, të vendosur, të shquar; letrat shqipe tek ai ngulmonin njërin prej kalorësve më të zëshëm të disidencës; shoqëria shqiptare, humanistin e madh, bashkëvuajtësin, simbolin e qëndresës dhe sakrificës së mbinjerëzores, “Mandelën” e Ballkanit.

Pjetër Arbnori, përkarshi krejt kësaj shpërfaqje mbetet i ngulmët si përfaqësuesi i denjë i letërsisë shqipe, asaj letërsie të shkruar në kushtet e terrorit. Ai do të mbetet një ikonë e historisë së re të pluralizmit shqiptar, përfaqësues dhe zëdhënës i shtresës më të nëpërkëmbur të shqiptarëve gjatë 50 viteve të diktaturës. Si politikan, ai formësoi një figurë dinjitoze në politikën e zallamahishme shqiptare, e vlefshme për t’u respektuar për ekuilibrin, tolerancën dhe vetëpërmbajtjen, derimsot e mbetur vetanake në mbamendjen e gjeneratës. Si deputet i plejadës së parë politike të viteve ’90, ai ishte dhe mbeti deri në fund pjesë e filozofisë liberal-demokrate, me frymë të theksuar sociale. Ndërsa, si kryetar i Parlamentit, ligjvënës, ai do të mbetet në kujtesën e të gjithëve si një personalitet që të kujton figurat më të ndritura shtet-formuese shqiptare.

Sa jetoi ia doli të mbushte me një densitet të lartë kumtues, golgotën e tij të mundimshme me shëmbëllimit më të përkorë të një vullneti lirie. Në këtë kalvar të stërgjatë që gjarpëronte nëpër skutat më të terrta të ferrit komunist dhe vërshimet e përbindshme të llavës së ngadhënjimit, ai mbeti shpirtshëlbyer. Prej nistores deri në të mbramë, Pjetër Arbnori mundi të sillte në jetë veprimtarin politik të zellshëm dhe të apasionuar, një krijues plot sqimë dhe dritëkungues, një njeri të ndershëm dhe të urtë. Jetoi fatin e tij tragjik pa u ankuar asnjëherë dhe pa lypur ndere dhe favore.

Rrugëtimi i korifeut

Rrugëtimi i Pjetër Arbnorit si korife i veprimit dhe mendimit, i zërit dhe kushtrimit nisi që kur ishte 14 vjeç, moshë që ndërmendet të jetë angazhuar në grupet ilegale të asokohëshme. Dy vjet e gjysmë studime në Fakultetin e Filologjisë dhe rezultatet e shkëlqyera, e përcaktojnë qartë pritshmërinë e tij dijetuese. Më tej, ai u hedh supeve të njoma barrën e rëndë të krijimit të një organizate social-demokrate, programin e së cilës e hartoi vetë. Prej këndej, i shkruhet me thëngjill të kuq fati i tij tragjik. Më 1961, arrestohet dhe dënohet me vdekje për agjitacion e propogandë. Pas njëfarë kohe, dënimi i zbret në 25 vjet burg. Si pasojë e aktivitetit të pas hekurave e nën zgjedhë, i shtohet dënimi edhe me dhjetë vjet për agjitacion e propagandë. Në gusht të vitit 1989 lirohet, duke mbajtur mbi vete 28 vite e gjysëm heqje lirie në burgjet famëkeqe të diktaturës. Merr pjesë që në fillimet e para të lëvizjes antikomuniste në Shkodër, e cila daton 25 vite të shkuara, më 14 janar 1990, kohë kur u shtri përdhe torsi prej betoni i diktatorit. Ajo kacafytje me komunizmin që përpëlitej në agoni shënon shkënditë e para të flakadanit të lirisë në qytetin verior. Ishte në grupin themelues dhe zgjidhet kryetar i degës së PD-së për Shkodrën gjatë periudhës 1991-1992. Veprimtarinë e tij politike e pasuron besimi i vullnetit të sovranit, zgjedhja deputet në kohështrirjen 1991- 2001, kulmim i së cilës është detyra e kryetarit të Kuvendit të Shqipërisë, 6 prill 1992- 24 korrik 1997. Përgjatë gjithë kësaj periudhe, Pjetër Arbnori dëshmoi vlerat më të epërme të një politikani bashkëkohor. Ai shquhej si rrallëkush për sensin e humorit dhe maturinë, tolerancën dhe urtësinë.

Nderet dhe vlerësimet

Përgjatë 71 viteve të jetës, Pjetër Arbnori është nderuar me titujt “Mësues i Popullit”, “Pishtar i Demokracisë”, “Qytetar Nderi” i qytetit të Vaut të Dejës. Gjithashtu, Asambleja parlamentare e vendeve frëngjishtfolëse, i ka akorduar titullin “Oficer i Madh i Urdhrit të Plejadës”. Presidenti i Republikës së Kosovës, Ibrahim Rugova, i ka dhënë medaljonin e argjendtë, “Nënë Tereza” dhe prerjen e artë “Georgus Castriotus-Scanderbeg” 27.11.1996. Instituti Biografik i Kembrixhit dhe Instituti Biografik Amerikan kanë futur biografinë e Pjetër Arbnorit në “Who is Who” të intelektualëve dhe në Fjalorin Biografik Ndërkombëtar botimi 26-27. Ka marrë medaljen e shekullit XX për merita. Akademia Kulturore, Romë i ka dhënë medaljen “Scodrinon” dhe diplomën 2001. Me Urdhrin “Nderi i Kombit”, dekorohet (pas vdekjes) më 28.10.2011 nga Presidenti i Republikës, Bamir Topi me motivacionin: “Personalitetit të shquar të Shkodrës dhe të gjithë Shqipërisë, simbolit të sakrificave mbinjerëzore nën persekutimin komunist, politikanit paqësor dhe shkrimtarit të talentuar, intelektualit vizionar e qytetarit fisnik, që gjithë jetën dhe veprimtarinë e tij ia kushtoi idealeve të mëdha të demokracisë, shtetit të së drejtës dhe të përparimit kombëtar”.

Galeria krijuese e Arbnorit shkrimtar

Profili i këtij personaliteti do të ishte i paplotë nëse nuk do të kumtohej krejtçfarë përbën galerinë e kreativitetit letrar të Pjetër Arbnorit, të cilën megjithëse ai do ta rendiste si sekondare, pas politikës, mbetet më e qenësishmja veprimtari. Tharmi i atij shpirti krijues mëtohet për veçantinë e vet te ditari sekret”Lufta për të mbetur njeri”, të cilin ka mundur ta mbajë larg flakëve të ferrit dhe makthit të qelive për 28 vite. Veprimtaria e botimeve e zgjatur në kohërendjen 1992-2000 nis me “Kur dynden vikingët”, novelë, 1992, për të vazhduar me romanin “Mugujt e mesjetës”, 1993; novelën “Bukuroshja me hijen”, 1994; “E bardha dhe e zeza” roman, 1995; “E panjohura” – Vdekja e “Gebelsit” novela, 1996; “Shtëpia e mbetur përgjysmë”, roman 1997; për të cilin Pjetër Arbnorit iu shtuan dhjetë vjet burg. Kolanën e tij krijuese e pasurojnë: Romani “Vorbulla”, 1997; “Letër nga burgu”, “Nga jeta në burgjet komuniste”, studime historike 1992; “Brajtoni, një vetëtimë e largët”, roman 2000; “Lufta për të mbetur njeri” – intervista 1990-2000 dhe “Andre Morua, Historia e Anglisë”, përkthim 1996. Shtresohet më tej ky humus i përtëritjes së vlerave të letërsisë dhe kumtimit me “10300 ditë e netë në burgjet komuniste”, 2003, (botuar në shqip dhe në anglisht); “Martirët e rinj në Shqipëri – i nuovi Martiri in Albania”, 2004, (botuar në shqip dhe në italisht); “Martirët në Shqipëri – The New Martyrs in Albania”, 2004, botuar në shqip dhe në anglisht). Për ta përmbyllur këtë punë vetëmohuese me përkthimet; Andrea Morua “Historia e Anglisë”, 1998; William Shirer “Ngritja dhe rënia e Rajhut të tretë” në dy vëllime, përkthyer në burg, në vitin 1988. Në ditën e lamtumirës, Dritëro Agolli shprehet se vlera e Pjetër Arbnorit, i cili vuajti 28 vjet burg në kohën e diktaturës, qëndron në radhë të parë tek vlerat e tij njerëzore. Ndonëse me një jetë tejet të vështirë, ai nuk i maste kurrë njerëzit me metrin e përkatësisë partiake, por me vlerat e tyre njerëzore dhe morale. Pjetër Arbnori është shkrimtari dhe figura e mbijetesës së intelektualit në kohëra të vështira. Eshtë vërtet e pamundur të ndash figurën e tij si shkrimtar me atë të njeriut human dhe të butë. I tillë ishte dhe mbeti, atëditë e sot. Ne e kujtojmë dhe i shprehim mirënjohjen më të thellë për krejtçfarë ai bëri.

Epilogu

Sot e përkujtojnë të gjithë ata, tek të cilët mungesa e tashsavitshme e këtij personaliteti ka lënë një bosh të thellë, por në veçanti, bashkëshortja dhe dy fëmijët. Arbnori duke u rikthyer nëpërmjet kësaj “In memoriam” ysht në vetëdijen e politikës pendimin për harresën, me të cilën ata e ndëshkuan. Por emri dhe vepra e Pjetër Arbnorit do të mbetet e gjithmonshme në kujtesën e atyre që guxojnë edhe sot të besojnë në idealet, të cilave ai iu dha me mish e me shpirt. Sepse ai besoi te vlerat si në të veçmet cilësi që e përkatësojnë dinjitetshëm vendin në përfaqësim dhe kujtesë.

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies – Budapest/

Ksomblla e veprës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, që ruhet në bibliotekën universitare ELTE të Budapestit është e vetmja ksombëll e kësaj vepre e njohur deri më sot që përmban edhe vitin e botimit të saj. Një e dhënë e tillë saktëson edhe shumë hamendësime të tjera dhe hap rrugë për shumë pista të tjera studimesh barletiane siç do të shohim më poshtë.

Viti i botimit të një prej librave më të rëndësishëm të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka qenë një prej elementeve munguese në të gjitha ksombllat e njohura deri më sot të këtij libri, gjë që i ka çuar të gjithë studiuesit ta marrin me hamendësim këtë të dhënë duke e nxjerrë atë në mënyrë të tërthortë nga përmbajtja apo nga elemente të tjera të botimit të tij. Sigurisht që hamendësimet e ndryshme kanë çuar në rezultate të ndryshme disa më kryesoret e të cilave do t’i përmendim në vijim. 

Rreth vitit të botimit të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, është debatuar dhe hamendësuar nga albanologë, historianë, bibliografë dhe specialistë të tjerë, shqiptarë e të huaj, por sigurisht që për aq kohë sa nuk kanë pasur në dorë ksombllën e Barletit ku viti i botimit jepet shprehimisht, duke ju dhënë fund të gjitha këtyre, njëherë e përgjithmonë.

Pra ishte viti i botimit një ndër arsyet kryesore se përse asnjë studiues, albanolog, historian, bibliograf apo bibliotekar, nuk është marrë seriozisht me këtë vepër, për të na ofruar diçka përfundimtare, të saktësuar. Të gjithë ata që duke u marrë me Gjergj Kastriotin Skenderbeun u është dashur të merren edhe me këtë vepër të Barletit dhe me kohën e botimit të kësaj vepre u është dashur të mjaftohen vetem duke shkruar ndonjë radhë, duke hedhur ndonjë ide, duke bërë ndonjë hamendësim, por pa arritur të saktësojnë asgjë.

Është për të ardhur keq që ky libër nuk ka tërhequr vëmendje të mjaftueshme nga specialistët e shkencave të ndryhme për të bërë studime e analiza shkencore specialistike të profileve të ndryshme për të saktësuar të paktën vitin e botimit të atyre tre ksombllave që disponojmë në trojet shqiptare, dy në Shqipëri, Tiranë (B.K.T.) e Shkodër (B.U.L.G.Sh) dhe një në Prishtinë, familja Pacolli. Një analizë e hollësishme e fizikut të këtyre ksomblave si e filigraneve, peshës, cilësisë, rrjetit të letrës, inicialve, portretit si dhe matjeve të sakta të fletëve, portretit, inicialeve, grafemave dhe krahasime të tjera do të kishte ndihmuar me siguri për saktësimin e vitit të botimit të këtyre ksomblave, derisa nuk dihej për inkunabulën e Budapestit nga viti 1493.

Hamendësimet dhe mendimet kryesore që kanë mbizotëruar për vitin e botimit të librit të Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis pluskojnë në periudhën kohore prej vitit 1502 [E. Çabej, Kastritotët. Në: Studime gjuhësore. (Botimi i dytë). Prishtinë, 1988, vëll. V, f. 328] deri në vitin 1521 [Aurel Plasari, Arbëria e Skënderbeut dhe Burgundi i Filipit të Mirë. Në: Skënderbeu dhe Europa. Tiranë, 2006, f. 128, ref. 8]. Megjithatë, si vite më të përafërta, për të mos thënë të sakta, kudo janë konsideruar vitet 1508-1510. Kështu shkruhet viti i botimit i kësaj vepre edhe në pothuajse të gjitha bibliotekat evropiane që e kanë këtë vepër në fondet e tyre, por ka edhe nga ato biblioteka që shënojnë si vit të mundshëm botimi vitet 1506, 1508, 1510, 1520… etj.

Pavarësisht nga sa u tha më sipër, duhet të pohojmë edhe faktin që ka pasur edhe studiues të cilët vitin e botimit të këtij libri e japin jashtë kornizës së sipërpërmendur duke thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. Këtë informacion, e ndeshim për herë të parë te rumuni, Francisc Pall, Marino Barlezio: uno storico umanista. Në: Melanges d’Histoire Generale. Cluj, 1938, v. II, f. 135-315. 

F. Pall, shkruan se Jovan Popović (Život i viteža kneza Epirskoga Đorđa Kastriota Skenderbega. Opisana Ioannome S. Popovićeme.  Budim, 1828, f. V), dhe Vilmos Franknói, (A Hunyadiak es a Jagellok kora (1440-1526). Budapest, 1896, f. 667) shënojnë si vit botimi të këtij libri vitin 1493, por duke qenë se ata nuk sjellin ndonjë burim të saktë për të mbështetur këtë datë edhe vetë F. Pall e konsideron si gabim vitin 1493. Ky veprim i F. Pallit, deri diku mund të duket i arsyeshëm, sepse përveç këtyre dy autorëve të lartëcekur, të cilët veprat e tyre i kishin botuar në Hungari, të gjithë të tjerët kanë konsideruar si të më të përarfërta vitet 1506-1510. Natyrisht, ka edhe disa hamendësime të ndonjë autori, veçanërisht bibliografi, pa të mbështetura në ndonjë burim të saktë, se viti i botimit mund të lëviz në mes viteve 1508-1522.

Nëse ne shënuam se për vite botimi janë marrë vitet 1502-1521, me theks të veçnatë vitet 1508-1510, këtë e bëmë qëllimisht për të saktësuar se ka pasur edhe më shumë se një rast tjetër kur është thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. [Para disa kohësh, (23 mars 2009), dr. Aurel Plasari na njofton në vitet 1995-1996, kur kishte punuar në Paris dhe sapo kishte filluar kërkimet bibliografike për Skenderbun, kishte hasur në të dhënën se në tekstet maqdone flitet për një botim të Historia-s së Barletit të vitit 1493, por në Paris nuk kishte gjetur ndonjë informacion për këtë dhe në Shqipëri një të dhënë të tillë nuk i kishte kushtuar kujdes, ose e kishte quajtur “pa gjasë” se mund të ishte e saktë.

Në trojet shqiptare, studiuesi Aurel Plasari është i pari që është marrë seriozisht me analizimin e hamendësimeve për vitin e botimit të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, duke e vendosur datën e botimit rreth viteve 1515-1522. Duke qenë se informacionin për këtë analizë të Plasarit e gjetëm në internet, për të mos lënë shteg për spekullime dhe duke dëshiruar të saktësojmë edhe një herë këtë informacion, iu drejtuam vetë Plasarit me një letër nga Budapesti, më 30 maj 2008. Dr. A. Plasari pati mirësinë, gjë për të cilën e falënderojmë publikisht, të na përgjigjet menjëherë, duke na dërguar një informacion të thukët dhe shumë interesant, të cilin e sjellim në vijim, meqenëse e konsiderojmë si një kontribut të çmuar rreth debatit për vitin e botimit të librit të M. Barletit.

Aurel Plasari shkruan: “Në librin tim “Skënderbeu. Një histori politike”, tanimë të faqosur, në një nga shënimet përfund faqeve në Hyrje-n kam vërejtur – pa mbajtur qëndrim timin për datimin, sepse më duket punë fort e vështirë – çfarë po e bashkëlidh (in attachment) këtu. ‘⁸⁴ Vetë botimi i parë i Historisë së Barletit nuk mban vit botimi (absque anno), përpos një shënimi për botuesin-shtypshkruesin në fund të librit “impressum Romae per B. V.”. Për ç’i takon vitit të botimit, ata që kanë menduar se ndërkoha 1506-1510 është “caktuar nga Noli” (Çoba & Prela: Albanica, nr. 3) janë gabuar. Hamendja për një ndërkohë të mundshme botimi rreth 1508-s duket ta ketë zënë fillin te bibliografi i botimeve të shekujve XV-XIX, Brunet: Manuel du libraire, I, 658, si vijon: “Hamendohet që dy shkronjat V. B. duan të thonë Bernardinus Venetus de Vitalibus, shtypshkrues që shtypte në Romë më 1508, por që kishte realizuar tanimë në Venedik, më 1504, veprën e Barletit Mbi rrethimin e Shkodrës, in-4”. Kjo hamendje është bartur tradicionalisht. Noli: Gorge Casitrioti, 78-79, ka pranuar si vite të mundshme botimi të saj ndërkohën 1506-1510. Edhe Pall, Gegaj, Buda dhe thuajse gjithë skënderbegologët e tjerë, deri te Frashëri dhe Biçoku sot, kanë pranuar si ndërkohë të mundshme botimi 1506-1510 ose 1508-1510. Duke u nisur nga një ndryshim shkronje shtypi në këtë botim, së fundi Norton: Italian printers, 103-104, e ka zhvendosur shtypjen e tij mes viteve 1515 dhe 1522. Si kufi i fundit i të qenit të autorit (Barletit) në jetë, ose së paku në mundësi pune, është marrë viti 1512, kur mbarojnë shënimet në veprën e tij Compendium (shih); por nëse pranohet që Compendium-i është vepër apokrife me burim Engjëllorët (gli Angeli) e Italisë, sikurse mendohet tanimë, kufijtë kohorë ndërlikohen edhe më. Kështu si paraqitet, çështja nuk mund të quhet e mbyllur.’” 

Pra, A. Plasari kishte shumë të drejtë për një ndërlikim të kufijve kohorë të botimit të librit të M. Barletit. Në fakt, nuk ishte i pari Norton (F. J., Norton, Italian printers, 1501-1520. An Annotated list, With an introduction by F. J. Norton, under-Librarian, University Library Cambridge. London: Bowes and Bowes, 1958) ai që shënoi në f. 104, të studimit të tij, vitina 1522, sepse një gjë tillë e kishte bërë shumë më herët, përkatësisht në vitin 1909, Prince d’Essling (Les Livres a figures Vénitiens de la fin du XV^e Siècleet du Commencement du XVI^e. (Études su l’Art de la Gravure sur bois a Venise). Seconde Partie. Ouvrages impromés de 1501 à 1525. FLORENCE: Libraire Leo S. Olschki 4, Lungarno Acciaioli; PARIS: Libraire Henri Leclerc 219, Rue Saint-Honoré, 1909), i cili në blenin e dytë, të vëllimit të dytë, të veprës së tij, (vëll. II/2), f. 527, shënon si vite të mundshme botime periudhën kohore 1508-1522.

Shënimi i Francisc Pall-it, na bëri që të kërkojmë në biblioteka dhe arkiva hungareze, ekzistencësn e mundshme të një informacioni që përmendin J. Popović dhe V. Franknói. Rezultatet nuk munguan. Pas disa kohësh, në Biblioteken Universitare, ELTE të Budapestit arritëm të kishim në dorë, librin e Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ku në dy vende të ndryshme, poshtë portetit dhe në kolofon   (faqen e fundit) ishte shënuar viti i botimit, 1493. Një vit i tillë automatikisht e klasifikon veprën e Barletit si inkunabulë.

Përshkrimi fizik i inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga viti 1493

Kopertinat e inkunabulës janë prej lëkure ngjyrë kafe dhe datojnë nga mesi i shekullit XVIII . Të dy kopertinat janë pa dekorime. Kopertina e parë është e dëmtuar nga koha (krimbi) në fund majtas. Kurrizi është i ndarë në 8 (tetë) gishtërinj proporcionalë. Brenda gishtërinjve ka dekorime floreale të praruara me flori, të gjitha identike. Në të ndarën e dytë ka këtë shënim me grafema të praruara ne flori:

           HISTORIA:/

           DE VITA/

           SC ANDER:/

    BEGI/

Në kapakun e brendshëm të kopertinës së parë kemi këto shënime: lart në të majtë, shkruar me pendë me ngjyrë kafe: XLII. A, menjëherë më poshtë, është shkruar me laps plumbi në kohët moderne: fol. 558, pastaj në fund të faqes majtas: me laps plumbi, e njëjta dorë si më lart: Koráblan: Inc. 465, poshtë këtij rreshti është një etiketë e bardhë që mban këtë shënim: BUDAPEST, Vet. 13/35. Të dy fletët (4 faqet) në vijim janë boshe, dhe janë të kohës së lidhjes së librit aty nga mesi i shek. XVIII. Nuk kanë shenja filigrane, por kanë ndarjet vertikale në 9 (nëntë) kolona (fusha).

Inkunabula ka dy lloj pagjinimesh: njërin origjinal me numra romakë, si të gjitha kopjet e tjera që njohim deri tani, dhe tjetrin të kohës moderne, me vulë, me numra arabë që fillojnë nga nr. 1^r dhe përfundon me nr. 163^r.  Në pagjinimin e dytë (modern) është llogaritur edhe frontespici, faqet e indeksit dhe portreti; f. I^r, e origjinalit, korrespondon me f. 5^r të pagjinimit të ri, etj. dhe f. CLIX^r e origjinalit me f. 163^r të pagjinimit të ri. 

Inkunabula është restauruar. Kjo gjë vërehet lehtë nga letra në të djathtë të secilës faqe e cila mesa duket ka qenë e dëmtuar nga lagështia.

Frontespici është i shtypur në dy  ngjyra, kuq e zi, sikurse edhe ksomblat e tjera të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Në të djathtë brenda kuadratit të titullit, ka vulën e bibliotekës ELTE, e brenda që mund të lexohet teksti: BIBLIOTH.REG.SCIENT. VNIVERSIT. HVNGARICÆ., dhe poshtë vulës, në të djathtë, jashtë kuadratit të titullit, është firma e botuesit Bernardinus de Vitalibus, e shkruar me ngjyrë të kuqe, e cila është mjaft e dëmtuar, por ne kemi arritur ta lexojmë me ndihmën e rrezeve ultraviolet. Frontespici është i dëmtuar dhe është pothuajse i shkëputur nga lidhja me kopertinën dhe pjesën tjetër të tekstit. Po ashtu frontespici është i dëmtuar (grisur) poshtë në të djathtë, menjëherë pas përfundimit të fjalës Privilegio. (shih ilustrimin). Në frontespic, lart, menjëherë sipër titullit kemi të shënuar signaturën aktuale të librit në Bibliotekën ELTE: Ant. 1308, me laps plumbi dhe menjëherë në vazhdim, kemi të shënuar po ashtu me laps plumbi signaturën e  vjetër: Vet. 13/35.

Viti 1493 poshtë portretit të Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe 

dallimet me portretet tjera 

Portreti i Gjergj Kastriotit Skënderbeut, ashtu si edhe në dy botimet e mëvonshme (1508 dhe 1522) është në f. 4^v. Sipër portretit, në hapësirën e parë, aty ku te portretet tjera vendi është bosh, ka këtë shënim: Obiit. Anno Domini 1466 XVI. Kalend. Februar. Ætatis A°. 63. Imperii verò XXIV. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim). Poshtë portretit në hapësirën e fundit, që te faqet e botimeve të tjera është boshe, kemi të shënuar në mes të gjethit të parë dekorues14 dhe menjëherë pas gjethit të dytë dekorues 93, ose më saktë: I4. |SIGNOR . SCANDER BEGO||  93. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim). 

Pra, për herë të parë, në një ksombël të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, gjejmë të shënuar vitin e botimit, 1493. Pos shënimt të vitit të botimit, dhe shënimit sipër portretit, kemi edhe disa ndryshime të tjera në portret, nga botimet e mëvonshme. 

Një ndryshim tjetër janë gjethet dekorative, forma e tyre, para dhe pas vitit 1493, por ndryshim edhe më të rëndësishëm fizik kemi në portetin (gravurën) e Gj. K. Skënderbeut: në këtë botim portreti i Skënderbeut na paraqitet i shtrirë në tërë faqen. Hapësira midis portretit dhe margjinave boshe te ky botim janë fare të vogla, p.sh. ajo poshtë portetit pothuajse nuk ekziston fare. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim).

Ndryshimet në frontespic të  librit të M. Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga ELTE, me botimet e tjera

Frontespici i librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, botim i vitit 1493 që ruhet në Bibliotekën e universitetit Eötvös Loránd (ELTE), të Budapestit, ka ndryshime në tekst. Këto ndryshime, janë vetëm në këtë inkunabulë dhe nuk ndodhen në asnjë prej 32 librave-antikuarë të tjerë të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, të cilat i kemi konsultuar deri më sot. 

Disa nga ndryshimet e frontespicit janë si më poshtë: 

a). Rreshti i 3 i tekstit poshtë titullit, te fjala: Apostolice, është grafema “e” fundit e cila dallon te botimet e tjera; 

b). Në rrreshtin 10 të tekstit te fjala Interprete, grafema e fundit “e” dallon nga botimet e tjera, ku në vend të “e” është shënuar: “a”;

c) Te rreshti i parafundit, në fjalën magnis ndryshon grafema e parafundit e fjalës që është “i” te botimi i ELTE, ndërsa te botimet e tjera është “u”. 

d) Ndryshim tjetër kemi në dimensionet e faqes së frontespicit. 

Pra kemi tre ndryshime të theksuara, të cilat nuk kanë mundur të ndodhin rastësisht apo si gabime të tipografit-shtypshkruesit, por janë dallime të botimit të parë të inkunabulës së librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga viti 1493.

Ndryshimet në kolofon   (faqen e fundit)  të  librit të M. Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga ELTE, me botimet tjera

Përveç ndryshimeve në frontespic, te portreti i Gjergj Kastritotit Skenderbeut në f. 4^v, libri i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka ndryshime shumë të rëndësishme edhe në kolofon   (faqen e fundit të librit).

Ndryshimi thelbësor dhe shumë i rëndësishëm është se edhe këtu, për herë të parë e gjejmë të shënuar vitin e botimit ë inkunabulës së Marin Barletit, përkatësisht vitin 1493 me numra romakë: M.CCCC.XCIII. Pra, për herë të dytë, në këtë inkunabulë shënohet viti i botimit në dy forma të ndryshme, gjë e zakonshme kjo edhe për inkunabulat e tjera që na janë ruajtur nëpër biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Viti i botimit M.CCCC.XCIII., kësaj radhe është shënuar në f. CLIX^v, pra vetëm në këtë ksombël të njohur deri me sot. Shënimi i vitit vjen menjëherë pas vendit të botimit: Rome dhe inicialeve të botuesit: B. V.. Në botimet e mëvonshme nga vitet 1508 dhe 1522, nuk është shënuar fare viti i botimit.

Shënimi i vitit të botimit të inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, për albanologjinë dhe historiografinë shqiptare ka rëndësi të jashtëzakonshme: 

E para, kjo është inkunabula e tretë prej autorëve shqiptarë, të njohura deri me sot. Dy autorët shqiptarë që kanë shtypur inkunabula dhe na janë ruajtur deri me sot janë: Marin Beçikemi dhe Michael Marullus Tarchaniota, Hymni et epigramata. Florenz: Societas Colubris (comp. del Drago), 1497.

E dyta, saktësohet viti i botimit, 1493 i kësaj inkunabule, që është botimi i parë, por kemi arritur të saktësojmë edhe dy ribotime të mëvonshme po të kësaj inkunabule, në vitet 1508 dhe 1522. Ndërsa për vitin 1508, ka pasur shumë hamendësime, sepse shpesh shënohej si vit botimi edhe viti 1510, për vitin 1522, askush deri më sot shprehimisht nuk e ka theksuar si vit të ribotimit të tretë të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. 

E treta, saktësohet se M. Barleti, ka shkruar: “Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis” para librit të dytë të tij, i llogaritur si libër i parë deri me sot: “De Obsidione Scodrensi–ad Serenissimum Leonardum Laurentanum Aristocratiae Venetae principem. Conciones variae a Moumathe Turcharum principe et ab aliis militiae praefectis artificiosae compositae. Libri tres. Venetiis: Bernardinum Vitalibus, 1504, etj.

E katërta, vërtetohet se B. Vitalibus, shtypshkruesi me origjinë shqiptare i veprës në fjalë, e kishte filluar veprimtarinë e tij botuese shumë më herët sesa viti 1494 siç konsiderohet deri më sot nga historianët dhe bibliografët.

Në kolofon   të inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis,nga viti 1493, ka edhe ndryshime të tjera përveç shënimit të vitit të botimit. Disa nga këto ndryshime janë: a) në rreshtin e parë, menjëherë pas fjalës së parë, është shënuar grafema “M” për vitin njëmijë, që nuk është e shënuar të dy ribotimet e mëvonshme nga vitet 1508 dhe 1522. b) ndryshim tjetër kemi në rreshtin e tretë, përkatësisht në fjalën e 5 (pesë) nga e majta, që është shënuar në inkunabulë: “barbam” ndërsa në dy ribotimet nga vitet 1508 dhe 1522 është shënuar: “barbara”. Ka edhe ndryshime të tjera të shumta të cilat lexuesit dhe studiuesit mund t’i gjejnë me lehtësi në faksimilet që po botojmë në vazhdim. Këto ndryshime kanë të bëjnë p.sh. me: shenjat e pikësimit, format e grafemave, madhësinë e tyre, paraqitjen grafike, gjerësinë e margjinave, etj. etj.

Ndryshimet e inkunabulës nga viti 1493 me ksombllat tjera si: filigranes, shenjat e fijve (rrjetës), dimensionet e ksomblave, dimensionet e letrës, pesha (gramatura) e letrës, cilësia e letrës, inicialet

Ndryshimeve të cekura më lartë, ju shtohen edhe disa elemente tjera shumë të rëndësishëm dhe pothuajse të padiskutueshëm, siç janë: filigranes, shenjat e fijeve (rrjetës), dimensionet e ksomblave, dimensionet e letrës, pesha (gramatura) e letrës, cilësia e letrës, inicialet etj. të cilat i kemi analizuar një për një duke bërë krahasimet e duhura në mes të inkunabulës nga viti 1493, me 31 ksomblat tjera nga viti 1508 dhe një ksomble nga viti 1522, të cilat kemi pasur rastin ti studiojmë.

Problemi i përcaktimit të autorësisë dhe të datës së krijimit të një dokumenti të shkruar dhe në këtë kontekst edhe ekzaminimi i një dokumenti të caktuar, është i vjetër po aq sa edhe vetë shkrimi. Megjithatë ashtu si çdo gjë tjetër që ka nevojë për kohë e për maturim, edhe ky aspekt i shkrimit pati nevojë që të kalonte në shkallë të ndryshme evoluimi gjersa të krijohej një sistem i plotë kriteresh dhe vetë ekzaminimi i dokumentit të shndërrohej në një shkencë më vete, që nuk lë më hapësirë për hamendësime në gjykime të këtij lloji.   

Krahas njohurive paleografike, ku dorëshkrimi është kriteri më i njohur dhe gjerësisht i përdorur, për përcaktimin e saktë të datës së një letre-dokumenti, sot përdoren edhe cilësia e prodhimit të letrës (pesha, gramatura), dimensionet, shenjat e fijve (rrjetës), pothuajse të padukshme me shikim normal, dhe filigranes – shenjat e ujit. 

Filigranes apo shenjat e ujit

Filigranes (Watermark, angl.; Wasserzeichen, gjerm.; le filigrane, fren.; filigrani, ital.; filigranos, span.; vodjanoj znak, rus.; vodoznačka, çek.; vodeni znak, kroat.; znaki wodne, pol.; shenjat e ujit, shqip, etj) është figurë, grafemë apo shenjë e dallueshme në letër, që duket qartë vetëm kur pas letrës vendosim një burim drite. Quhet shenjë uji sepse shenja në letër duket sikur ajo pjesë të jetë e lagur nga uji. Shenja krijohet me anë të fijeve të metalit të cilat ngjiten në letër dhe në momentin kur shtypet letra konturet e shenjës (gjurmës, fotografisë, gravurës, grafemës) dalin më të holla për shkak të shtypjes më të madhe që krijohet nga fija e metalit. Është pak a shumë një proces i ngjashëm me punimet e metaleve të çmuara, psh. të floririt, prandaj edhe quhet filigranes. Në fakt, ky term, nuk është gjithpërfshirës, përkundër përdorimit zyrtar, por më afër përmbajtjes së tij është p.sh. termi në gjermanisht “Papierzeichen” (shenjë letre), spanjisht “markas transparentes” (shenjë transparente), italisht “marche, segni,” latinisht “signum” etj. 

Për herë të parë filigranes janë përdorur në Bolonjë në vitin 1282, dhe qëllimi ishte që të letra e prodhuar aty të mos ngatërrohej me letrën e prodhuar gjetkë. Që nga paraqitja e parë e filigranes në vitin 1282, përdorimi i tyre është i pandërprerë si kur prodhimi i letrës bëhej në mënyrë manuale ashtu edhe me aplikimin e teknologjisë shkencore moderne. Në ditët e sotme, filigranes kanë një përdorim të pakontestueshëm në filateli, në kartëmonedha e në dokumente ekskluzivisht shtetërore, etj. 

Të gjitha filigranet e lashta, janë të thjeshta dhe të shenjuara me fije metali dhe nuk paraqesin ndonjë punim estetik me vlerë të veçantë. Me kalimin e kohës, filigranes, përsosen duke arritur një shkallë të lartë saktësie, bukurie dhe cilësie, kombinime të elementeve të shumtë dhe të ndryshëm nga fusha të llojllojshme. Filigranet e shenjuara në letër gjatë shekujve, është e pamundur të fshihen, ndryshohen ose plotësohen, përkundër zhvillimit të shkencës së sotme dhe përdorimit të përbërjeve të ndryshme kimike. Kjo është e veçanta e tyre dhe ajo që i bën të dallueshme për gjatë gjithë historisë që nga aplikimi i parë i tyre e deri në ditët e sotme.

Vendosja e filigranes në letër, ka ndërruar pozicion gjatë historisë shekullore të aplikimt të tyre. Fillimisht filigranes janë vendosur në këndet e letres, poshtë ose lart, pothuajse çdoherë djathtas, e në raste tepër të rrallë vendosej edhe majtas, gjë që ndodhte kur kishte porosi ekskluzive të shtypshkruesve për një gjë të tillë. Nga gjysma e dytë e shek. XV, filigranes filluan të vendosen në mes të letrës (fletës), por nuk përjashtohet edhe aplikimi i tij poshtë e lart në këndet e letrës: filluan pra të aplikohen vetëm tre pozicione të vendojes së filigranes në letër. Në Venedik dhe Gjenovë, që prej shek. XV, filigranes vendosen në këndin e poshtëm të letrës, në atë pjesë që është e pashkruar, përkatësisht në marginë. 

Në vitin 1562, në Gjenevë, botohet një rregullore se ku duhet të vendosen filigranes. Në të thuhet saktësisht se duhet të praktikohet kryesisht vendosja e filigranes në njërin kënd: poshtë ose lart dhe gjithmonë djathtas, që të mos pengohen teksti, ilustrimet, inicialet, tabelat etj, e dorëshkrimeve, dokumentave dhe ilustrimeve. Në kohët moderne, filigranes vendoset në pozicione të ndryshme, sipas funksionit dhe qëllimit që ka, por dominon aplikimi i tij në mes të faqes, ku shpesh shenohen edhe inicialet ose emri i prodhuesit.

Zgjedhja e paraqitjes së simboleve të ndryshme të filigranes nuk ishte punë e lehtë për prodhuesit e letrës, përkundrazi, kërkohej mjeshtri por edhe përgjegjësi e plotë e tyre, sepse paraqitja e një elementi simbolik, kishte vlerë alegorike dhe dykuptimësia e tij shpesh mund të sillte probleme dhe keqkuptime. Ka raste kur në shenjat e filigranes janë vendosur simbolet e shoqërive të fshehta, urdhërave fetarë, dhe organizatave të ndryshme. Simboli më i vjetër deri sot i njohur i filigranes, ai që daton nga viti 1282, është fetar, monogrami i kryqit, element ky që vazhdoi të ishte shumë i shpeshtë deri në fund të shek. XV, pothuajse te të gjithë prodhuesit e letrës që aplikonin filigranes. Po ashtu “numri 4” është element i shpeshtë i periudhës që përfshin shek. XIII-XV, numër ky që përdorej për të shënuar armët, kafshët etj, por edhe si monogram i shkurtër për fjalinë: “in hoc signo vinces.” Përkundër të gjitha funksioneve të tjera, pothuajse të gjithë specialistët, studiuesit dhe historianët janë të mendimit se përdorimi i filigranes në letër, ka funksion dallues dhe mbrojtës të prodhuesit, për të shmangur keqpëdorimet e ndryshme si dhe si element garantues për cilësinë dhe në të njëjtën kohë si moment kyç për saktësimin e datimit të vitit të letrës. Shenja të tilla mbrojtëse nuk janë karakteristikë vetëm e letrës, por edhe e prodhimeve të tjera të ndsyhme, artizanale, por edhe seriale. 

Në manuscripte, dokumenta dhe libra të shypur, jo rrallë ndeshim në dy apo më shumë filigranes! Një gjë e tillë, sipas specialisteve të filigranologjisë, ka ardhur si pasojë e përdorimit të dy apo më shumë llojeve të letrës së prodhuara nga fabrika të ndryshme. Një veprim të tillë, përdorimin e disa lloj letrash të ndryshme, botuesi e ka bërë me qëllim që të krijonte një mbrojtje të dyfishtë për produktin e tij (dorëshkrimin, dokumentin apo librin) ose me kërkesen e autorit. Ka edhe raste kur një veprim i tillë ka ardhur nga pakujdesia e punëtorëve gjatë transportimit të letrës nga depot e shtypshkronjës. Një tjetër moment është edhe paraqitja e të njëtit simbol filigranes, por në forma dhe dimensione të ndryshme! Për raste të tilla mendohet se kemi të bëjmë, kur një prodhues ka përdorur mjeshtra të ndryshëm të shënjimit të filigranes gjatë prodhimit të letrës. Secili nga këta mjeshtra e ka realizuar simbolin e dhënë për filigran në mënyrën e tij. Natyrisht, që gjatë punës së tyre, prodhuesit e letrës kanë përdorur disa lloj filigranes, për cilësi të ndryshme letre, si shenja dalluese për punën e tyre profesionale. Të dyja rastet e mësipërme, si atë të një libri me më shumë se një filigranes në fletët që e përbëjnë atë, ashtu edhe filigranes të njejtë por me realizim e dimensione të ndryshme i ndeshim te libri i Marin Barletit, Historia de vita…. Edhe rastin e tretë atë të filigranes të ndryshme për cilësi të ndryshme letre e ndeshim te historia e Skënderbeut e M. Barletit, ku më shumë se një herë na paraqitet letër me peshë të ndryshme në gramaturë.

Filigranes gjatë historisë

Filigranes në librat e shtypur ndeshen për herë të parë në Angli dhe Gjermani. Botuesi i parë që i përdori filigranet në botimet e tij ishte anglezi Caxton, nga fundi i shek. XV shkruan Jon Lewis, në vitin 1737, edhe ky i pari studiues që merret me historinë e filigraneve. Ndër gjermanët debati shkencor për filigranes filloi në vitin 1736 me J. Hering i cili shkruan studimin e tij “Unvorgreifliche Gedanken.” Lewis, boton 20 shenja filigranes, të cilat ribotohen nga Joseph Ames në vitin 1749 dhe W. Herbert në vitin 1785. Në Zvicër, për filigranes i pari debaton Samuel Engel në vitin 1741. 

Interesi për shenjat e filigranes rritet në fundshekullin e XVIII, dhe veçanërisht, për librin e shtypur, për të saktësuar vitin e botimit të parë, të dytë apo të tretë të një libri. Nga kjo kohë shquhen punimet e Breitkopf 1784, Sir John Fen 1787, Schwartz 1793, Samuel Denne 1795, Camus 1799, Fischer 1801, Koning 1816, etj. 

Koleksioni i parë i rëndësishëm i shenjave filigranes botohet në Paris në vitin 1808, nga Jansen dhe përmban 287 fotografi (skica, ilustrime, por edhe fotografi origjinale) të filigranes, të cilat ishin të zvogëluara dhe jo në formatin origjinal të tyre. Samuel Denne, është i pari që bëri datimin e dokumentave në bazë të filigranes (S. Denne, Observations on Papers, 1795), për ta vazhduar Goth Fischer (G. Fischer, Beschreibung typographischer Seltenheiten, 1801) dhe A. Ebert në vitin 1820 (A. Ebert, Die Bildung des Bibliotekars, Leipzig). Ndërsa te rusët është I. Laptev, që debaton për filigranes, në vitin 1824, duke nxjerrë 145 shenja filigranes për periudhën kohore 1439-1700. 

Përfundimisht në shek. XIX fillojnë të bëhen kërkime dhe hulumtime shkencore për filigranes dhe nga kjo kohë kemi botime të koleksioneve shumë të mëdha dhe tepër të rëndësishme për këtë shkencë të re. Hassler në vitin 1844 dhe F. Gutermann në vitin 1845 debatojnë për prodhimin e letrës së vjetër të lanenog-it. Po në vitin 1844, rusi K. Tromonin, boton një koleksion të jashtëzakonshëm filigranes prej 1.493 shenjash, ku 287 i kishte përshkruar nga Jansen-i, ndërsa në vitin 1845, Sotheby, boton koleksionin prej 600 filigranes, duke i plotësuar ato në vitin 1868 (Londër) edhe me 500 shenja të reja filigranes. Botimet e koleksioneve vazhdojnë, kështu në vitin 1868, francezët Midoux e Matton botojnë 600 filigranes nga dokumentet e shek. XIV-XV që ruheshin në arkivat franceze; holandezi Stoppellar në vitin 1867 boton 265 filigranes dhe belgët Piot e Pinchard, në vitin 1872, botojnë 1.544 shenja nga arkivat belge. Në vitin 1881, A. Zonghi, përfundon koleksionin e tij të filigranes të cilin e paraqet në një ekspozitë në vitin 1884. Ky koleksion, shumë i rrallë dhe i veçantë, përbëhet nga 1.887 shenja filigranes për 306 vitet e prodhimit të letrës në Fabriano të Italisë. 

Gjatë këtij shekulli, Franca ishte qendra e debateve dhe botimeve të veçanta për shkencën e filigranes, ku veçojmë: Ch. M. Briquet-in, i cili merret me studime të specializuara për historinë e letrës dhe atë për fillimet dhe përbërjën e saj, që nga koha e përdorimit tek arabët, e ashtuquajtuara “bombicine” për të cilën më parë ishte menduar se është prodhuar nga pambuku, por Briquet (dhe austriaket J. Karabaček e J. Wiesner, në të njëjtën kohë, por në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri), arrin të dëshmojë se ajo ishte prodhuar nga fijet e litarit, sikurse më vonë edhe letra europiane. Me vlerë është edhe studimi për prodhimin e letrës në lindje në shek. X-XIV, me një teknikë tjetër nga ajo e mëvonshmja në perëndim, dhe ishte vetëm teknika e re e perëndimit e cila mundësoi që të viheshin në letër shenja filigranes, në vitin 1282, pra fundshekulli i XIII, etj. 

Studimet e filigranes janë të ndara në tre kategori sipas specifikave të ngushta: a) sipas kriterit regjional, b) sipas ikonografisë së filigranes dhe c) sipas kronologjisë. 

a). Sipas kriterit të parë, atij regjional, elementi më i rëndësishëm është historia e prodhimit të letrës në vende të ndryshme, duke studiuar specifikat e veçanta të çdo vendi veç e veç si dhe elementet e përbashkëta me vende të ndryshe. Rezultate inkurajuese janë arritur veçanërisht në: Zvicrër, Itali, Francë, Poloni, Belgjikë, Holandë, Gjermani, Austri, Rusi, Hungari, Kroaci, etj. 

b). Sipas kriterit të dytë, atij ikonografik, del që studimi i filigranes është i pamundur nëse nuk analizohen dhe studiohen shenjat e veçanta në letër, p.sh. figurat e ndryshme të kafshëve, shpezëve, por edhe ato abstrakte dhe të tjera të veçanta, p.sh, çelsi, numrat, grafemat, etj. 

c). Kriteri i tretë, ai i kronologjisë, ka rëndësi parësore, sepse përmes tij mund të përcaktohet viti i futjes në përdorim të një shenje – filigranes të veçantë, duke gjetur pastaj, vendin, por edhe duke zbërthyer ikonën dalluese. Elementi i kronologjisë, përdoret shumë shpesh te datimi dhe përcaktimi i elementeve të tjera tek inkunabulat duke saktësuar vitin e botimit, përkatësisht të prodhimit të letrës, pastaj vendin e prodhimit ose edhe prodhuesin konkret, deri te i cili arrijmë përmes ikonës së caktuar, të cilën ai prodhues e ka përdorur në vitin e caktuar, gjatë prodhimit të letrës, si shenjë mbrojtëse për punën e tij dhe në anën tjetër si dëshmi cilësie dhe profesionalizmi.

Për studimin e filigranes në inkunabula është me rëndësi studimi i Heitz-it (1902-1903), i cili sjell shenja nga inkunabulat origjinale që ruhen në Strasburg si dhe nga ato që ruhen në Bazel (1904), duke aplikuar metodën kritike krahasuese dhe në duke ballafaquar të gjitha filigranes e njohura deri në atë kohë, qofshin ato në manuscripte, dokumenta apo inkunbaula të ngjajshme. 

Dimensionet dhe pesha (gramatura) e letrës

Përveç filigranes, një rëndësi të madhe në ekzaminimin e dokumenteve zënë edhe pesha dhe dimensionet e letrës. Pesha është njëri prej elementeve rëndësishme, dhe i domosdoshëm për njohjen dhe datimin e letrës. Ky element është i rëndësishëm posaqërisht për mesjetën kur, prodhimi i letrës ishte ende shumë specifik dhe mjaft i rrallë, veçanërisht kur ndryshimet në llojet e letrës paraqiten në momente të ndryshimeve të mëdha historike dhe aplikimit të prodhimit serial me teknologji të re më të avancuar të këtij produkti. Ndryshimet më të mëdha janë vërejtur te mënyra e prodhimit të letrës te kinezët, arabët dhe europianët në lashtësi, përderisa në kohët e mëvonshme kjo gjë vërehet te prodhimi modern i letrës me aplikimin e elementeve të celulozës së drurit aty kah mesi i shekullit XIX. Gjatë prodhimit të saj në periudha të ndryshme historike, dimensionet e letrës jo gjithherë mund të ndiqen me sukses, por, megjithatë, ekzemplarët e ruajtur deri në ditët e sotme na mundësojnë të nxjerrim konkludime të sakta dhe preçize. 

Është fakt i njohur se dimensionet e letrës gjatë procesit të prodhimit nuk janë absolute, por ndryshojnë për shkak se gjatë tharjes dhe përpunimit të shtresave të saj me ngjitës, ato mund të lëvizin, përkatësisht të tkurren deri në 3 cm nga dimensioni normal. Te prodhimi arab i letrës, janë të njohura nëntë dimensione të vogla nga 14 x 21.3 cm deri te prodhimi “gjigand” i ashtuquajturi “Tumara” ose i “Bagdadit” që kishte dimensione maksimale 73.3 x 109.9 cm. Dimensionet e letrës në Evropë gjatë shekujve nuk kanë ndryshime të tilla ekstreme. Ato janë kryesisht brenda kufijve “normal” dhe deri në shek. XVIII, nuk kishte dimensione më të vogla se 23 x 35 cm dhe jo më të mëdha se 50 x 74 cm. Si ilustrim po përmendim rastin e prodhimit të letrës në Borgo Polese, paralagje e Bolonjës në Itali, ku na janë ruajtur katër lloje dimensionesh të letrës që ka përdorur shtypshkronja e njohur “Merlani” deri në fund të shek. XV. Këto dimensione na janë ruajtur në një pllakë mermeri gri, në të cilën janë gdhendur katër katërkëndësha ku në çdonjërën janë të shënuara këto dimensione së bashku me emrin përkatës të dimensionit: a) Imperial (perandorak) 50 x 74 cm; b) Realle (mbretëror) 44, 5 x 61,5 cm; Mecane (i mesëm) 34,5 x 51,5 cm dhe Recute (i voglë) 31,5 x 45 cm. Specialistët mendojnë se dimensioni Mecane (i mesëm) është më i lashti dhe në dimensionet e tjera Realle (mbretëror) dhe Recute (i vogël) ndeshim “vetëm” në vitin 1310 për herë të parë. Ndërsa dimensioni Imperial (perandorak) ndeshet në vitin 1379, por në përdorim shumë të kufizuar, dimensioni i Mecane (i mesëm) për herë të parë dëshmohet në vitin 1390. 

Për ne shqiptarët ka rëndësi Venediku, ku dimensionet e letrës ishin ato të lashtat edhe në fund të shekullit XV, dhe fillim të shekullit XVI, ato ishin 32 x 44 cm me shenjën filigranes në këndet e djathta të letrës. Në këtë kuadër, theksojmë p.sh. në Francë, me 18 shtator të vitit 1741, janë të rregjistuara në “Conseil d’Etat” 53 lloje dimensionesh, 25,7 x 35,8 cm minimali dhe 67 x 98,8 cm maksimali. Edhe për vendet e tjera europiane prodhuese të letrës, kemi pothuajse dimensione të njëjta pa ndryshime të theksuara.

Shenjat e fijve (rrjetës)

Shenjat e fijve (rrjetës) janë njëri ndër elementet më të rëndësishëm për datimin e letrës, sepse ato ndryshojnë në etapa të caktuara kohore dhe mund të përcillen pa ndonjë vështirësi të madhe. Ky element shenjohet në letër me vija horizontale paralele, dhe filigranes gjendet në mes të tyre ose mbi to. Zakonisht janë të shënuara njëzet vija të tilla, e në disa raste kur dimensionet janë të vogla ka “vetëm” 10 “pontuseaux ose ponticelli” të tilla. Gjatë shek. XIV, “pontuseaux ose ponticelli” në dimensionet normale (31,5 x 45 cm) ishte i shënuar me 7 deri 10 vija me një largësi prej njëra-tjetrës nga 4,5 deri në 6 cm. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV dhe fillimit të shek XV, “pontuseaux ose ponticelli-n” i ndeshim me nga 10 deri 14 vija me një largësi prej 2,8 deri në 4 cm (Ksombla e Marin Barletit që ruhet në BKT dhe ajo te Pacollët ka 12 vija  me një largësi prej 2.8 cm); kurse në gjysmën e dytë të shek. XV, dhe fillimin e shek. XVI,  ndeshim 20 deri 24 “pontuseaux” me një largësi prej 1,8 x 2,5 cm. Sa më shumë “pontuseaux” të ketë letra, është shenjë se ajo është e cilësisë së lartë, ndërsa te dimensionet e mëdha, numri i “pontuseaux” është i njëjtë ndërkohë që rritet largësia në mes vijave.

Veprimtaria botuese e Bernardinus de Vitalibus

Veprimtaria botuese e Bernardinus de Vitalibus fillon në vitin 1480 e jo 1494

Përkundër informacioneve që gjenden në të gjitha bibliografitë dhe katalogjet e specializuara të autorëve me eminentë botërorë, për vitin e fillimit të veprimtarisë botuese të Bernardinus de Vitalibus, ne me sigurinë më të madhe, korrigjojmë datën e deritanishme, vitin 1494, si vit i fillimit të shtypshkrimit të librave nga ky botues. Data e saktë është viti 1480. 

Në këtë vit (1480), Bernardinus de Vitalibus botoi inkunabulën e autorit: Arnaldus de Villanova: Regimen sanitatis Salernitanum.Venetiis: Bernardinus de Vitalibus 1480, e cila ruhet në fondet e bibliotekës së Vienës “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ me signaturë JB 6402. Kjo është njëra nga 16 inkunabulat që ruhet në fondet e “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ dhe njëra nga gjashtë inkunabulat e kësaj biblioteke që janë shtypur në Venedik. Informacionin e parë për ekzistimin e kësaj inkunabule e kemi shënuar nga: Georgii Vvolfgangi Panzer, Annales typographici ab artis inventae origine ad annum MD Maittairii Denisii aliorumque doctissimprum virorum curas in ordinem redacti emendati et aucti. Opera Georgi Vvolfgangi Panzer, Capituli eccles. Catheral. ad D. Sebald. Norimberg. Praepositi Societatis Florigerae ad Pegnesum praesidis. Volumen Tertium. Norimbergae: Impensis Joannis Eberhardi Zeh, Bibliopolae, 1745, vëll. III, f. 158, nr. 464, për ta përforcuar me vonë edhe me linkun: http://www.b2i.de/fabian?Geschichte_Der_Medizin_(Wien). Për të qenë të sigurtë, në pamundësi që fizikisht ne vetë të konsultojmë fondet e bibliotekës së lartëcekur, ju drejtuam me një letër më 18 dhjetor 2009 zonjës Linda Aksan përgjegjëse për informacion në “Universitätsbibliothek der Medizinischen Universität Wien,” dr. Linda Aksan, e cila shprehimisht na shkruan: “S. g. Herr Ahmeti, ich habe soeben nachgesehen. leider haben wir die von Ihnen gewünschte Arbeit nicht in unserer Bibliothek aufliegen, weder in Buchform noch in Zeitschriftenform”, pra marrim një përgjigje negative. Duke menduar se W. Panzer dhe faqja zyrtare e vetë bibliotekës nuk mund të sjellin informacione të gabaura, ne ju drejtuar edhe një herë zonj. Linda Aksan me një letër të dytë me 23 mars 2009, duke e lutur të shikojë me vëmendje fondet e inkunabulave të bibliotekës ku punonte dhe duke i ofruar informacionet që kishim ne. Me 24 mars 2009, marrim një përgjigje tjetër, në të cilërn dr. Brigitte Kranz, na konfirmon ekzistimin e inkunabulës së shtypur nga Bernardinus de Vitalibus më 1480, duke na dhënë edhe singantrurën e saktë JB 6402 si dhe duke na premtuar se brenda disa ditësh do na dërgonte riprodhimet e frontespicit dhe të kolofon  it të kësaj inkunabule. Ne shfrytëzojmë rastin që dr. Brigitte Kranz, ta falënderojmë publikisht për ndihëm e ofruar.

Qëllimisht deri në hollësi përshkruam informacionet për këtë inkunabulë, në dukje të parë edhe jo shumë e rëndësishme për ne! Por, në anën tjetër, kjo ka rëndësi të veçantë, për shkak se botuesi i inkuabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, tani na del në plan të parë, duke eliminuar një moment shumë të rëndësishëm, fillimin e veprimtarisë së tij botuese, me 1480, e jo më 1494, sikur që ishte menduar deri me tani. Pra, inkunabula jonë, nuk është e para, por është e katërta me radhë te botimet e B. Vitalibus. Inkunabula e dytë është ajo e John Estwood, Summa astrologlae judiclalis. Venice: Bernardinus de Vitalibus, 1489, (për më shumë informacion shih: Stillwell, R. 72.), ndërsa inkunabula e tretë është me autor: Fran Lucijan Gundulić, Baptistinus. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus, 1490, dhe ruhet në Biblioteken Kombëtare dhe Universitare të Zagrebit, sektori i inkunabulave, dorëshkrimeve dhe librit të rrallë. Ne këtë inkunabulë e kemi konsultuar dhe ka disa ngjajshmëri me inkunabulën tonë, veçanërisht te katër iniciale. Pra, janë tre tituj inkunabulash, që i paraprijnë, inkunabulës së katërt nga viti 1493, të Marinus Barletius, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Impressum Rome per B. V. A.^o M. CCCC. XCIII.

Qytetet në të cilat ka zhvilluar veprimtarinë e tij botuese Bernardinus de Vitalibus

Siç e cekëm edhe më lartë, veprimtaria botuese Bernardinus de Vitalibus, filloi në vitin 1480 në Vendik, ku shtypi edhe 2 inkunabula të tjera dhe në vitin 1493, Bernardinus de Vitalibus lenë Venedikun për të ka shkuar në Romë, ku shtypi inkunabulën e Marin Barletit Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. 

Ecejaket e B. Vitalibusit nga Venediku në Romë e anasjelltas dhe qytete të tjera italiane janë të dokumentuara saktësisht: në nëntor të vitin 1493, kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në korrik të vitit 1507; në shtator të vitit 1507 e gjejmë përsëri në Romë, ndërsa në nëntor po të vitit 1507 kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në qershor të vitit 1508; në fund të qershorit të viti 1508, kthehet në Romë ku qëndron deri në fund të nëntorit, për të shkuar në dhjetor po të vitit 1508 në Napoli; në shkurt të vitit 1509, kthehet prapë në Venedik për të qëndruar aty deri në dhejtor të vitit 1515. Në Romë e gjejmë po ashtu gjatë vitit 1516, përkatësisht nga janari deri në dhjetor. Ndërsa në fillim të vitit 1517 e gjejmë në Venedik, ku qëndroi deri prill të vitit 1521. Në Rimini e gjemë në dhjetor të vitit 1521, ndërkohë që në Romë qëndroi gjatë tërë vitit 1522, përkatësisht nga fillimi i janarit e deri në fund të dhjetorit. Përfundimisht kthehet në Venedik në janar të vitit 1523 ku qëndroi derisa vdiq në vitin 1539.

Veprat e botuara për 51 vite të Bernardinus de Vitalibus

Gjatë veprimtarisë së tij si shtypëshkrues-botues (tipograf), për 56 vite me radhë, B. Vitalibus botoi 152 tituj të njohur deri me sot. Për ta disponojmë të dhëna të sakta, si për vendndodhjen, bibliotekën, arkivin ose koleksionin privat të tyre, poashtu /signaturën/ dhe të dhëna tjera, si titulli, kopertinat, frontespicet, kolofon  ët, ilustrimet, inicialet, gravurat, portretet… etj. 

Prej këtyre 152 titujsh, 74 janë inkunabula të botuara deri më 31 dhjetor të vitit 1500, dhe sipas vitit venedikas deri më 31 mars të vitit 1501. Të gjitha këto inkunabula si dhe pjesa tjetër prej 78 titujsh të librave antikuarë-rarae nga viti 1500 deri më 1536 (kur Vitalibus botoi edhe librin e fundit) janë të ruajtura në biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Siç vërehet Bernardinus de Vitalibus ka botuar një numër të jashtëzakonshëm inkunabulash, 73 tituj, dhe diçka më shumë libra antikuarë, ku 4 nga këto nuk kanë vit botimi, por kanë vendin e botimit. Nëse shohim numrin e veprave të botuara sipas viteve, qofshin ato inkunabula apo libra të rrallë-antikuarë do të kishim këtë pasqyrë: trembëdhjetë herë boton nga një titull në vit, përkatësisht në vitet: 1480, 1489, 1490, 1493, 1513, 1514, 1517, 1518, 1523, 1524, 1526, 1532, 1534; ndërsa shtatë herë boton dy tituj në vit: 1495, 1506, 1509, 1522, 1529, 1533 dhe 1536; kurse tre tituj në vit ka botuar pesë herë dhe përkatësisht në vitet 1504, 1519, 1521, 1531 dhe 1535; ndërsa katër herë në vit botoi katër tituj: në vitet 1503, 1505, 1507 dhe 1525; po ashtu shtatë tituj ka botuar katër herë në vitet 1494, 1499, 1502 dhe 1508; ndërsa tetë tituj ka botuar vetëm një herë, në vitin 1501. Vitet më të frytshme të veprimtarisë botuese-shtypëshkruese të B. Vitalibusit kanë qenë viti 1500 kur boton njëzetë e gjashtë inkunabula dhe kulmin e arriti në vitin 1498 kur botoi njëzetë e tetë inkunabula, ndërsa për katër tituj siç cekëm më lart, nuk dihet viti i botimit. 

Megjithatë ka pasur vite kur Bernardinus de Vitalibus nuk ka botuar asnjë titull. Të marra së bashku këto vite shtrihen në periudhën nga viti 1480 deri në vitin 1536 dhe janë gjithsej njëzet e dy vite, të cilat janë si vijon: 1491, 1492, 1496, 1497, 1510, 1511, 1512, 1515, 1516, 1520, 1527, 1528 dhe 1530. Nuk kemi ndonjë informacion për arsyet e mungesës së aktivitetit botues në këto vite, por mund të supozojmë se njëra ndër pengesat për këtë kanë qenë lëvizjet e shpeshta nëpër qytete të ndryshme italiane ose shtërngesat financiare, edhe pse Bernardinus de Vitalibus, botonte vepra të autorëve shumë të njohur të kohës së tij, apo vepra të autorëve klasikë.

Mënyra e firmosjes e Bernardinus de Vitalibus në veprat që ka botuar ai në 

vitet 1489-1536

Në të gjithë titujt e inkunabulave dhe librave të rrallë-antikuarë që kemi konsultuar ne, por edhe nga literatura e shumtë e shfrytëzuar, kemi saktësuar mënyrën se si firmoste B. Vitalibus në librat që shtypte vetë. Këto forma janë: B. de Vitalibus; B. V.; Bernardin di Venezia; Bernardin Vinitian; Bernardini de Vitalibus; Bernardino da Veneto; Bernardino da Venezia; Bernardino de Vidali; Bernardino di Vitale; Bernardino di Vitalli; Bernardino Veneto de Vitalibus; Bernardino Veneto; Bernardinus Venetus; Bernardino Veneziano; Bernardinus de Vitalibus; Bernardino Vitale; Bernardino Vitale; Bernardinus Albenesotus; Bernardinus de Vitalibus; Bernardinus Venetus de Vitalibus; Bernardinus Venetus; Bernardinus Vitalis dhe në vitin 1498 firmoset: Bernardinvm et Mathevm Venetos. Qvi vvulgo dicvntvr li Albanesoti. (Shih ilustrimet që po i bashkangjisim këtij shkrimi). Pos firmosjes me grafema, ne shume raste, B. Vitalibus, firmoste edhe ane te simboleve-figurave te veçanta. Deri me tani na jane te njohura 6 menyra te tilla te firmosjes, tre ne inkunabula dhe tre te tjera ne libra te rralle-antikuare.

Alfons Grishaj/

1- Narcisizëm apo pushtet demokrat ?

Në përendim, abuzimi qeverisës quhet “white-collarcrime”, duke nënkuptuar udhëheqësit që shpërdorojnë pushtetin në mandatet e tyre. White-Collar Crime, përfshin krimin ekonomik, korrupsionin publik, krimin e organizuar etj. Watergate scandal është një nga treguesit tipik të abuzimit të qeverisjes dhe krimit të organizuar. Presidenti Nixon, kishte një listë për eleminimin e atyre që e kritikonin, bash si Adolf Hitler. Ai u përpoq të vriste me helm kolumnistin, Jack Anderson. Nixon, për eleminimin e gazetarit porositi, Charles Colson, i cili urdhëroi E.Houard Hunt, që t’a kryente këtë akt të shëmtuar, që fatmirësisht mbeti në tentative ngaqë ndodhi skandali i Watërgate. Presidenti Ford e fali Presidentin Nixon, duke mbydhur një kapitull të turpshëm në historinë e presidentëve të Amerikës.

Ai që ka lexuar biografitë dhe historitë e zhvillimit të lindjes dhe perëndimit duhet të ketë vënë re që janë me gishta pushtetarët që nuk abuzuan me pushtetin, duke nisur nga Mbretër, Princër, Presidentë, Kryeministra, Kryetarë Bashkie etj. Nëse do bëja një listë…do ia filloja nga George Washington e deri tek Boris Jelcin e më pas. Abuzimi i pushtetit mbetet mekanizmi i të fortit, sepse i dobëti nuk e ka atë privilegj. Pushteti pakufi krijon artificialisht unin mbi ligjin. Jo pse ligji është i dobët, porse natyra superiore e lartësisë karriges në shumtën e rasteve ndërton mite. Dhe kur ndërtohet miti është e vështirë që t’a gremisësh kurorën e mitit me një të rënë lapsit, sepse qe vullneti i shumicës.

Disa lidera kanë pasur dhe vese të dobëta p.sh. Mbreti Henri VIII, njihet për gjashtë martesat që sollën si pasojë shkishërimin e tij nga Papa Klementi VII. Winston Çhurchill, shpesh herë fjalimet e tija ia diktonte sekretares kur hante mëngjezin në shtrat apo kur bënte banjo. John Kennedi, kaloi pothuajse të gjithë femrat e stafit në shtratin e tij. Stalini, ndizte llullën ulur mbi kurrizin e kujdoqoftë që ishte në zyrën e tij, etj. Aktualisht, në fund të çerek shekulli XXI, abuzuesi më i madh në historinë moderne është Presidenti Vladimir Putin, i cili mund t’a çojë botën në luftën e tretë botërore.

-Kollaret e bardha të krimit shqiptar

Pas shumë përpjekjesh e mundimesh qeverishë të dështuara, Mbreti Zog bëri një shtet modern. Por rrethanat e sollën që ai të abdikonte përballë fuqisë imperiale Italiane, dhe të largohej nga Shqipëria. Enver Hoxha krijoi diktaturën e proletariatit, armën më të shëmtuar në historinë e njerëzimit pas SS të nazizmit. Enveri izoloi Shqipërinë, dhe ekzekutoi një e nga një pothuajse të gjithë shokët e vet. Ai e bëri Shqipërinë një burg të madh prej 28 mijë kilometra katrorë. Ramiz Alia nuk qe në gjëndje t’a ndalte shkarjen e komunizmit dhe në ikje e sipër, nëpërmjet ministrit Gramoz Ruçi, derdhi gjak në protestën e 2 Prilli, Shkodër. Gramoz Ruçi, në telegramin famëkeq drejtuar Degës Punëve të Brendshme Shkodër, ndër të tjera shkrojti: “Goditni ashpër qysh në fillimet e grumbullimeve. Për të paralizuar ata që nga turmat mund të goditin me armë forcat tona, zini lartësitë dominuese me qitës të përgaditur. Forcat tona që përleshen me turmat të mos shkojnë të armatosura.”

Demokracia e gjeti popullin shqiptar të dërrmuar. Fytyrat e lodhura dhe veshjet tregonin sfilitjen e një populli i vjetër sa njerëzimi, që ish abuzuar nga keq qeverisja. Telat e kufirit u mbushën më të vrarë. Dhe pse ligji për tradhëti të lartë ish “zbutur”, “Kalim i paligjshëm kufiri”, pati një urdhër verbal që veshi nënat më të zeza. Për këtë krim të shëmtuar, gjoja u dënuan me denime qesharake, Simon Stefani dhe Veiz Haderi, të cilët duhet të dënoheshin për gjenocid.

Fatos Nano akuzohet për“shpërdorim pushteti” dhe futet në burg me ca letra të turpshme fallso. Joprofesionalizmi dhe urrejtja e pozitës e transformuan Nanon nga një udhëheqës të shkuarës në një udhëheqës modern të shekullit XXI. Gjyqi turpshëm për kafe ndaj abuzuesve të pushtetarëve të diktaturës qe një skifo dhe gabim infantil i pushtetit demokrat. Sali Berisha dhe stafi që ai udhëhiqte, me gjithë vullnetin e mirë ballafaqohej me shpirtin kontravers të kohës së kaluar, e cila reflektoi vranshëm dhe në vitet e para të pushtetit demokrat, duke e çuar Partinë Demokratike në gabime të njëpasnjëshme. Megjithatë, në kohë relativisht të shkurtër, shqiptari u çlirua nga vargonjtë e burgut prej 28 mijë kilometra katrorë. Por ikja biblike e popullit në moshë më të re në Europë, vuri në dilemë dhe qeverinë demokrate dhe qeveritë tjera më pas. Shkodrani i zgjuar, Ndoc Gaci pat thënë, “Poqese hapen kufinjtë, unë kam me hyp n’maje pems mos me m’shtyp turma”.

Ikja e rinisë dhe shumë të shkolluarve 87-91, që ishin të pa indoktrinuar, krijuan një boshllëk në rigjenerim e kuadrit. Në një mungesë të tillë bëri që të shartohej kozmetika e të shkuarës me një klasë të kundërt që solli impaktin e 1997, gjë që gjunjëzoi dhe shkërmoqi qeverinë demokratike si kullë rëre. Qeveria lirisë, me një përvojë empirike ra prehë e një strategjie të mirëfilltë mashtruese e korruptive që u aktrua mjeshtërisht nga opozita. Ligësia e gjarpërit nën gurë shformoi rrobën ushtarake dhe solli tradhëtinë lartë, deep state, duke montuar gjithçka që ish ngritur prej 52 vitesh në mëshirën e rrugës, banditizmit dhe agjensive të huaja që donin një Shqipëri të copëtuar për ta pasur më të lehtë t’a gjunjëzonin Dardaninë. Sali Berisha, Pjetër Arbnori, Leka Meksi e disa patriotë të djathtë e të majtë që e donin Shqipërinë qëndruan fort dhe pse tradhëtia e lartë kish molepsur atdheun. Amnistia e 97, mbetet njolla më e errët dhe e turpshme historike e pafytyrësisë dhe hipokrizisë së zjarrvënësve dhe atyre që nuk përtuan t’a hedhin në aventurë pjesën tjetër të Shqipërisë.

Politika amnistoi veten! Ata ishin të frikësuar se në një formë apo tjetër do t’a paguanin çmimin e shkatërrimit të shtetit dhe gjakun e derdhur të tremije e shtatëqind shqiptarëve, 80%demokratë dhe 20% viktima të krimit. Viti 97 ka qenë forma më flagrante abuzive e pushtetit politik në historinë e Europës moderne. Për çudi askush nuk u përgjigj për këtë shkatërrim total. Politikanët kriminelë buzëqeshnin sikur të mos kish ndodhur asgjë. U vranë Arben Broci, Azem Hajdari etj dhe anjë shtytës nuk u dënua !!

Vota që i dha populli Leka I, u shkel dhe nëpërkëmb nga krimi dhe pafytyrësia politike.

Pushteti i fituar me kallashnikolvë frymzoi klasën e ardhur në pushtet që u gjuajt në plaçkë si skifteri në prehë. As më pak nuk kishin bërë demokratët më parë që privatizuan pronën shtetit sikur t’ua kishin lënë baballarët. Abuzimi i pushtetit lexohej kudo dhe në fytyrat e gjithësecilit që nga asgjëja u pasuruan pa pasur kompani të veta, por duke vjelur përqindjen e parave nga privilegjet që u bënin kompanive familjare ose kompanive fantazma të krijuara nga vetë pushtetarët. Një kërdi e tillë s’ish parë e dëgjuar apo lexuar në asnjë histori botërore. Nga asgjëja kleptokracia politike krijoi klasën oligarke. Pati ca arrestime qesharake anësore dhe ato me presionin e të huajve që përfunduan si gjyqet e kafeve të byrosë politike.

Tani ne shohim sforcimin e pandershëm të ushtrisë së hienave që sulmojnë Berishën, se ai paskësh vënë një firmë për një tokë si privilegj për familjen e tij. Po sa toka janë vjedhur e plaçkitur deri tani nga klanet e pushtetit dhe kriminelët e ordinerë që punojnë për politikën e turpit. Po marr një shembull të thjeshtë: Bregdeti i Velipojes, sipas hartës së Rusit dhe hartës Mbretit Zog, njihte tre pronarë: Zef Prekë Matusha, një person tjetër që nuk dua të spekolloj dot se nuk ia mbaj mend emrin, dhe shteti.

E di këtë fakt se, deri në moshen 14 vjeçare kam veruar në familjen Matushlekaj, sepse familjet tona ishin te lidhura ngushtë miqësisht shumë e shumë vite. Në shenjë miqësie, Zefi ia pat’ dhuruar ca tokë gjyshit tim, Luket Marash Grishaj. E mbaj mend Velipojen si Xhungël, mbaj mend dhe kohën e shpyllëzimit. Bisedojmë shpesh me miq për tragjedinë se si u plaçkitën pronat e shtetit dhe private të Matushlekajve. Velipojës i dolën dhjetëra pronarë, biles dhe nga malet që nuk kishin pasur ide se Shkodra kish bregdet. Sikur të ringjallej Enver Hoxha dhe njëherë, do hapte të paktën dy burgje të reja vetëm për masakrën e tokave të bregdetit të Velipojës. Tokave të fabrikave u dolën trashëgimtarë njerëz që nuk e kishin parë asfaltin e Shkodrës derisa erdhën ditët e demokracisë. Shteti heshte sepse ishte bashkëpunëtor me krimin e çdo qelizë degjeneruese të plaçkitjes, ku një përqindje shkonte në xhepat e pushtetarëve lokal dhe qëndror.…Po çfarë u bë me të gjithë bregdetin dhe tokat e Shqipërisë? E di dhe budallai .

Siç theksova me lart, Berisha doli i korruptuar për një firmë që paskësh vënë. Dam i madh ndaj ekonomisë shqipëtare ? Po ka gjë më qesharake se kjo? Plaçkitet, vidhet e digjet Shqipëria askush në burg!! Vidhen pronat e shtetit dhe tokat e pasanikëve që i shpronsoi diktatura, askush në burg!! Shtetarët, vjedhin me laps, firmosin për gradaçela… askush në burg ? Futet në burg vetëm ndonjë që ka thyer ligjet e “Cosa Nostra” dhe kjo për t’i bërë presion anëtarëve tjerë që mos dalin “privat”, në kokën e tyre, por të ndjekin porositë e kupolës brenda rrethit dhe ciklit.

Atëherë përse është në arrest shtëpie ish-Kryeministri dhe ish-Presidenti i Shqipërisë, Sali Berisha? Ua them unë…, konspiracion ! Deep state play !

Shkatërrimi i Opozitës Shqiptare. Sali Berisha ka gabimet e veta si një personalitet që shkapercei influencën e PP-së, dhe në demokraci u udhëhoq nga masa e popullit dhe jo nga shkollat juriko-politike e politikanëve perëndimorë, që ata (përendimorët) nuk kanë bërë më pak gabime se, Sali Berisha, duke përfshirë dhe djalin e Presidentit të Amerikës, Biden.

Unë mund të sjell qindra ilustrime kombëtare dhe perëndimore se, Sali Berisha duhet të jetë në listë i fundmi politikan në planet për tu arrestuar apo dënuar apo për të qënë në listën e “White – Collar Crime”. Ai i shërbei Dardanisë dhe Shqipërisë si askush tjetër, si një hero lirie.

Ndërsa, oponenca politike asfaltoi rrugë për të fituar elektorat, Sali Berisha, bëri rrugën e Kombit për të bashkuar popullin shqiptar, çfarë tregon diferencën lidershipit kombëtar me lidershipin e mëhallës.…

Dhe pse në këto rrethana, detyra imperative e Berishës është të kalojë vetveten dhe të bashkojë opozitën qoftë dhe me sacrificë. Ai duhet të sikterisë menjëherë “eminencat gri” që fusin hundët kudo dhe dizinformojnë për qëllime dashakeqëse e meskine. Duhet të largohet nga klani i konsumuar për të ndërtuar një të ardhme të sigurtë të opozitës shqiptare.

Mendoj se, forca e lidershipit për të timonuar në kohë të vështira është vizioni për të ardhmen që sjell momentum!

Politika shqiptare duhet ti vejë gishtin kokës, se do të vijë një ditë që do të paraqitet në ring një Tayson i ri për t’ia marr hakun, Muhamet Ali.

Ata që fërkojnë duart si shtriga dhe fallxhore do të kenë një fund të palavdishëm, sepse, Zoti punon në mënyra misterioze. Çdo të bësh do e pësosh !

Po e mbyll me fjalët e Krishtit: “ Të çojë dorën dhe të gjuajë me gurë ai që nuk ka bërë asnjë mëkat!

Prof.Asoc.Dr. Pashk Lekaj, “Mësues i Merituar”, ish- drejtues arsimi në rreth.

Puka ndodhet në qendër të veriut Shqipërisë, ndërsa Iballja është në pjesën verilindore të saj, në një rrafshnaltë 850 m mbi nivelin e detit, e rrethuar me pyje dhe e banuar nga dy besime fetare, katolik e mysliman. Të dhënat arkeologjike tregojnë se ajo ka qenë e banuar që në lashtësi. 

Iballja ishte rrugë kalimi nga Shkodra për në Gjakovë. 

Popullsia e saj është dalluar si punëtore, bujare, mikpritëse, por edhe për një histori të pasur qendrese e trimerie në shekuj, kundër pushtuesve turq. Pjetër Bogadani thotë se 100 iballas venë përpara 1000 turq të Vuçi Pashës së Bosnjës (Çeta e Profeteve)…  

Malsorët e këtyre zonave të dalluar për trimëri e bujari, por që nuk iu ka munguar dëshira për arsimim. Faktet historike tregojnë se në kisha e xhami, jepeshin mësime shqip fshehtas, mbasi nga turqia ishte e ndaluar mësimi i gjuhës shqipe. 

Personalite të arsimuar ka patur ky fshat. Me origjinë nga zona e Iballes kanë qenë vëllëzrit Ndre Mjeda dhe Lazër Mjeda, Arqipeshkvi i Sapës, Shtjefen Gjeçovi, nga Kryeziu etj. Kanë qenë këto rilindas që mirëpritën kërkesën e patriotëve vendas: Frrok Pemati, Vocerr Prela, Kol Nik Alia, Palush Pjetra. Ata siguruan mbështetjen nga Konsullata Austrohungareze në Shkodër, mbasi Porta e Lartë Osmane ia kishte njohur të drejtën e hapjes së shkollave kësaj Perandorie në Ballkan, që të hapnin shkollën e parë shqipe në veri, në vitin 1903 në Iballe. Këta patriot vendas morën përsipër dhe me fondet e veta ngritën një ndërtesë të bukur, dy katëshe me 8 dhoma.

Mësues i parë ishte Kolë Zezaj i arsimuar në Bosnjë për prift, por nuk e vazhdoi profesionin, që dinte disa gjuhë të huaja edhe ky me origjinë nga Puka. Ai erdhi në këmbë nga Shkodra së bashku më bashkshortën e cila u mahnit nga bukuria e zonës.    

1. Shkolla shqipe  në Iballë para çlirimit të vendit 

Shkolla që u hap në Iballe në tetor 1903 me 20 nxënës, mashkuj dhe femra, të besimeve, katolikë e myslimanë. Nga tetori 1903 deri në vitin 1907 nxënësit mësuan shkrim dhe këndim, duke qenë brezi i parë i fëmijëve të Iballes që filluan të shkruanin shqip. Disa qarqe të administrates turke që ishin kundër shkollës shqipe, por edhe për të futur në grindje në mes besimeve fetare e dogjën kështu qw shkolla u mbyll. Bashkëjetesa fetare nuk u cenua  në saje të bisedimeve që u zhvilluan nga krerët e fiseve.

Gjatë viteve 1915-1917 shkolla vazhdoi me ndërprerje tek kisha e Iballës. Shkolla e Iballes u rihap në vitin 1918, ku dha mësim, për herë të parë një vendas, Kol Bib Miraka, në një dhomë të shtëpisë tij, ish nxënës i Kol Zezaj.

Në vitin 1922 Iballja me popullsi 357 banorë, kishte në shkollë 49 nxënës. Në vitin 1926 në Iballe kishte 40 nxënës.  Në vitet 1925-1933, si mësues kanë shërbyer priftërinj të ndryshëm që kanë dhënë mësim, jo rregullisht, në banesën e famulltarit .

Nga kërkesat e vazhdueshme të Iballasve, në vitin 1934, qeveria e Zogut rihapi shkollën dhe dërgoi mësuesin Lin Çurçia, me arsim të mesëm pedagogjik. Fshatari Mark Marashi i lëshoi një dhomë për mësim. Në shkollë vazhdonin 55 nxënës nga të cilët 9 ishin femra.   

Në vitin 1936 u ndërtua godina e re e shkollës e cila u ngrit edhe me ndihmën materiale të popullit të Iballes. Në kërkesën e komunës Iballe me shkresën nr.105, dt.24.02.1936, që i bën nënprefekturës së Pukës, shënon se kanë vazhduar mësimin gjatë vitit 60 nxënës, me 14 vajza e priten të shtohen edhe 22 të tjerë, prandaj kërkohet të shtohet edhe një mësues tjetër. Në vitin 1937 shkolla kishte të regjistruar 91 nxënës, nga të cilët 14 femra .

 Mësuesi Lin Çurçia, në Iballë, nxiti dashurinë për shkollën dhe zgjimin e ndërgjegjës kombëtare. Ai përgatiti një almanak me titull “Pena dhe parmenda”, me hartimet me të bukura, vjersha dhe krijime të nxënësve. Almanaku u pëlqye shumë nga Migjeni. Ai e shumëfishoi dhe ua shpërndau gjithë shkollave të rrethit, i cili si kryemësues i Pukës, porositi që të gjithë të merrnin shembull nga nxënësit e Iballes.   

Një mbresë të thellë në popull la festimi i 25-Vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë edhe në Iballe, organizuar nga mësuesi Lin Çurçia i cili tregon: ”Natën e 28 Nëntorit në Iballë bëmë një dritë të përkohshme, vendosëm në shtylla dhe në pemë pece të lagura me vajguri, i ndezëm duke bërë dritë tërë qendrën e saj. Natën e festës biseda më ishte ngarkuar mua. Fola për vuajtjet e popullit tonë në kohën e Turqisë dhe për ngjarjen e shpalljes së pavarësisë. Nxënësit kishin bërë vetë vjersha e monologje që i kushtoheshin atdheut, gjuhës shqipe, figurave të ndritura të Rilindjes etj. Skeçi “Shqipëtari i vogël” ku tregohej se kur të rritemi do të bëhëmi njerëz të aftë për Shqipërinë, i luajtur nga një nxënës i shkollës, la mbresa të këndshme. Këtë natë të entuziasmuar nga bisedat e shfaqjet e fëmijëve, u falën 11 gjaqe. Sipas zakonit u qit pushkë dhe gjakësorët u përqafuan. Këtu, në Iballë, nuk ishte parë asnjëherë kësi lloj manifestimi“.

Me 1938, për herë të parë, duke ndjekur shëmbullin e shkollës së Pukës edhe në shkollën e Iballes, me nismën e mësuesve, arsimi fillor u bë i plotë me 5 klasë.

Në vitet 1939-1941, megjithëse me ndërprerje, mësimet vazhduan në shkollën e Iballes. Me gjithë vështirësitë e luftës në vitin 1942, në shkollën e Iballes vazhdonin mësimin 44 nxënës.  

II. Shkolla e Iballes në vitet 1945-1991

 Me 11 mars 1945 u rihap shkolla e Iballes me 92 nxënës që frekuentonin 88, nga të cilët 28- femra, në një lokal të papërshtshëm. Me këtë rast u organizua një mbledhje, ku morën pjesë mbi 500 vetë. Populli ndihmoi në rregullimin e mjedisve të shkollës dhe të ambjenteve përreth saj, ku një gazetë e kohës shkruante se janë bërë mbi 450 orë punë vullnetare, ndërsa nga nxënësit 500 orë pune në kopshtin e shkollës. 

 Mbas ҫlirimit të vendit, në shkallë kombëtare, duke qenë pjesa më madhe e popullsisë analfabete, u hapën kurse kundër analfabetizimit të cilët vazhduan deri në vitin 1955. Mësuesit e kësaj shkollës luajtën një rol kryesor në kurset kundër analfabetizmit për popullsinë e Iballes. Ata drejtuan 8 kurse që u ngritën për zhdukjen e analfabetizmit.

Aksioni kundër analfabetizmit në Iballe përfundoi në vitin 1954, një vit para afatit. Në Iballe,  gjatë gjithë periudhës për zhdukjen e analfabetizmit, u pajisën me dëshmi 250 vetë, nga këta 70% femra. Një punë e mirë u bë, jo vetëm  në Iballë, por në tërë fshatrat e zonës. Për këtë zona e Iballes, në vitin 1954, u nderua me flamur, si zona më e mirë në këtë drejtim. 

Në vitin 1946, në Iballe, numri nxënësve ishte 115 me 45 femra, të ndara në dy klasa, duke përfshirë 15 nxënës nga Lëvosha (konsiderohej lagje e Iballes) dhe 17 nga Arapi. Në vitin 1948 shkolla Iballe kishte 4 klasë me 152 nxënës, ndërsa në lagjen Lëvoshë dy klasë me nga 20 nxënës. Në këtë vit doli Vendimi nr. 226 i Këshillit të Ministrave që detyronte të gjithë mësuesit pa arsim përkatës  të vazhdonin shkollën në profilin pedagogjik me korespondencë. Fillimi i vitit 1948 i gjeti dhe mësuesit më të përgaditur. Për ngritjën e nivelit të tyre ndikoi dërgimi i mësuesve gjatë pushimeve dimërore në kurse kualifikimi. Shkolla e Iballes në vitin 1949 kishte 142 nxënës, në 4 klasa dhe tre mësues. 

Përvojen e mirë, Seksioni i Arsimit e përhapte me anë të seminareve, që quheshin “rrethe metodike”, ku mblidheshin mësuesit e zonës. Rrethi i Pukës ishte ndarë në dy zona, me qendra: një  në Pukë dhe tjetra në Iballë. Mësuesit mblidheshin në këto rrethe metodike dhe ndaheshin sipas profileve për zhvillimin e seminareve. Ato bëheshin të dielën e parë të çdo muaji. Nga seksioni i arsimit dhe kabineti pedagogjik organizoheshin çdo vit seminare kualifikuese sipas profileve: mësime të hapuara, përgjthësime të përvojes së përparuar etj.

Me 1 mars 1953 në Iballë, në këtë zonë të thellë të rrethit, u hap për herë të parë shkolla 7-

vjeçare.  Klasa e V kishte 15 nxënës, nga të cilët 6-ishin femra. Këshu u krijua drejtori shkolle me drejtor të parë Prendush Gjergji, nga Qelza. Në vitin 1955 në klasat V-VII kishte 38 nxënës, nga të cilët 19-femra. Në këtë vit drejtor shkolle ka qenë Beslim Hoxha, nga Puka, ndërsa zëvendësdrejtor Ndue Jak Pjetri, “Mësues i Popullit“, nga Lufi. Kështu filluan të vinin nxënës në 7-vjeçare, jo vetëm nga të gjitha lagjet e Iballes, por edhe nga Lëvosha e Sapaçi.

Nga ana administrative rrethi i Pukës, mbas çlirimit ishte i ndarë në katër loklitete: Pukë, Fushë Arrëz, Gjegjan dhe Iballe. Lokaliteti i Iballes kishte në adminstrim fshatrat nga Arst-Miliskau deri në Berishë të Vogël. Nga një studim i bërë  me 1963, gjendja e arsimit, duke u krahasuar me vitin 1944, sipas lokaliteteve , për Iballën rezulton:

			Popullsia		Me fillore		7-vjeçare		Mesëm		Lartë
Nr	Lokaliteti	Viti	Gj	F	Gj	F	Gj	F	Gj	F	Gj	F
1	Iballe	1944	3411	1443	47	3	1	–	3	–	–	–
		1963	4728	2027	1910	811	148	30	20	3	2	–

Hapja e shkolles së mesme të përgjithshme në Pukë në vitin 1963, me konviktin pranë saj, krijoi mundësinë që edhe nga Iballja të vazhdonin, tashmë, shkollën e mesme në rreth. Në konvikt pranoheshin nxënësit që kishin mbaruar me rezultate të larta shkollë 7-vjeçare. Shumë nxënës nga Iballja patën rezultate të shkëlqyera në shkollën e mesme Pukë.

Deri në vitin 1966, në disa rrethe malore të vendit, shkollat fillonin mësimin me 1 mars, bënin pushime verore dhe mbaronin mësimin në nëntor. Në vitin 1967, të gjitha shkollat verore u kthyen në dimrore, pra u unifikua në shkallë kombëtare fillimi e mbarimi i mësimit: shtator-qershor. Në këtë viti mësimi filloi me 1 mars dhe mbaroi me 15 gusht, për të filluar me 1 shtator, vitin e ri mësimor. Kështu të gjitha klasat përfituan një vit mësimor.

Në vitin 1965 mbyllet cikli 7-vjeçar. Në vitin 1967 është e para klasa e tetë, që shënon ciklin e parë 8-vjeçar. Arsimi i mesëm ishte përseri katër vite. Ndërkohë ishte hapur edhe cikli i lartë me korespondencë.

Numri i nxënësve sipas planit të dërguar të vitit shkollor 1968-1969 ishte: 

		Me shkëputje		Pa shkëputje		Mësues
Nr	Shkolla	Cikli i ultë	Cikli i lartë	Cikli i ultë	Cikli i lartë
1	Iballe	118	92	–	19	10

Me rastin e 30 vjetorit të çlirmit, në vitin 1974 u organizuan mitigje, ku në fjalimet e mbajtura u  përmendën rezultatet e arritura edhe në arsim. Në një të tillë thuhej  se kanë mbaruar  në Iballe 7-8-vjeçaren afër 400 nxënës, me e pa shkëputje nga puna. Iballja si zonë, kishte mbi 80 kuadro me arsim të mesëm e të lartë.  Në përgatitje kishte në të mesmen 32, ndërsa në të lartën 7.

Në vitin 1975 në Iballe, pranë shkollës 8-vjeçare u hap shkolla bujqësore e mbrëmjes dhe me korrespondencë.  Shkolla e mesme bujqësore, me shkëputje nga puna, u hap në vitin 1976.  Numri i nxënësve në këtë shkollë ishte: 1978-1979, 18 nxënës , 1979-1980, 34 nxënës, 1980-1981, 41-nxënës, që vinin edhe nga fshatrat përreth Iballes, Sapaç, Lëvoshë, deri nga Shopel, Berishë, Bugjon etj.

Në shkallë rrethi, pas vitit 1976, filloi lëvizja për shtimin e bazës materiale në shkolla  me moton: “Çdo klasë të kthehet në laborator dhe çdo mësues të jetë një eksperimentues”. Në këtë drejtim shkolla e Iballes u bë model jo vetëm për zonën, por edhe për rrethin. Ajo u pajis me mjete mësimore dhe me laboratore fizike, kimie, biologjie, agronomie e zooteknie ku shumë prej tyre u ndërtuan nga mësuesit e shkollës. Kishte bazë prodhuese, ku kultivoheshin bimë të zonës, por edhe bëheshin eksperimente, me qëllim përmirësimin e farave të drithërave të zonës. Kishte edhe kabinet të punës me dru e metal etj. Lidhja e shkollës me praktikën dhe e mësuesve me jetën e fshatarëve ishte një drejtim i rëndësishëm i edukimit të përgjithshëm shoqëror. Mësuesit kishin për detyrë që krahas mësimdhënies do të merreshin edhe me veprimtari shoqërore e edukuese me fshatarët.

Në vitet ʼ80 rrethi mori një zhvillim të madh ekonomik si rezultat i pasurive të mëdha nëntoksore e mbitoksore, duke zënë edhe vendin e parë në Republikë, si në pyje miniera etj. Gjithashtu edhe arsimi në rreth, krahas sektorëve të tjerë, mori një zgjerim të madh për t’iu përgjigjur nevojave të ekonomisë. 

Në këtë shkollë kanë ardhë në vite shumë mësues nga disa qytete të Shqipërisë. Më shumë 

mësues kanë qenë nga Shkodra, por edhe nga Tirana, Vlora, Lushnja, Fieri, Gjirokastra, Korça, që të gjithë me shkollë të lartë, sipas profileve dhe me përgatitje profesionale që ndikuan në rritjen cilësore të mësimdhënies e mësimnxënies që u vlersuan edhe mbasi u larguan. Këtu ka dhënë mësim Ilia Mikerezi, në lëndën e kimi-biologjisë, që u emërua pedagog në Fakultetin e Shkencave të Natyrës dhe mori gradën shkencore “Doktor” dhe titullin Akademik, “Profesor”; Gjyher Cani, mësues i gjuhë-letersisë, punoi edhe si inspektor arsimi, merrej me etnografi dhe kur u transferua në Shkodër, mori titullin Doktor i Shkencave; Ilir Burhani, që jepte lëndët shoqërore, u emërua pedagog në Universitetin e Shkodrës e mori gradën shkencore “Doktor i Shkencave”. Tomorr Bido, mësues fizike, nga Korça, me gjithë familjen në Iballe, drejtoi për disa vite me kompetencë profesionale shkollën e Iballes në vitet ‘80-të.

     Drejtor shkolle të tjerë deri në vitin ‘91, në këtë shkollë kanë qenë edhe Xh.Meçi (Mjeshtër i Madh), E.Gjylbegu, N.D.efi, U.Rexhepi, M.Prela, B.Doda.

Të gjithë ata që mbaronin shkollat e mesme dhe të larta, nga rrethi në tërësi dhe Iballja në veçanti, përgatiteshin të shërbenin si specialist në sektor të arsimit dhe të ekonomisë, vetëm brenda rrethit të Pukës, duke përjashtuar oficerët. Ky rregull dhe “ligj” i pashkruar synonte të plotësohej Puka me kuadro vendas, për të zëvendësuar ata që vitin nga rrethet e tjera dhe që të mos leviznin familjet nga fshati. Të ishe nga Iballja dhe të punoje në qytetin e Pukës, e të bëhej pasaportizimi aty ishte e pamundur, ndërsa në Fushë-Arrëz, vetëm për raste  të veҫanta.

Një ngjarje e veçantë për shkollën e Iballes ishte ndërtimi i godinës së re dykatëshe në vitin 1984. Në vitin 1989 u hap edhe dega zootekni me numër të pakët nxënësish.

 Në vitin shkollor 1988-1989, në këtë shkollë kishte 750 nxënës në 8-vjeçare dhe të mesmen, me dy degët e saj: agronomi e zooteknikë. Në këtë vit shkollor jepnin mësim 35 mësues. 

Deri në vitin 1988 kanë mbaruar 278 nxënës degën e agronomisë me e pa shkëputje nga puna. Shkolla kishte kishte laboratore, kabinete për lëndë të ndryshme, bibliotekë, kënd sportiv, muzeum dhe parcela eksperimentale bujqësore.

Për tërheqjen e më shumë nxënësve nga zona në shkollën e mesme u hap konvikti në një godinë të bukur të ndërtuar pranë shkollës, në vitin 1989, i cili funksionoi deri në vitin 1995, me deri 32 konviktorë. Dega e zooteknikës  me degën e agronominë  u mbyllën në vitin 1994.

Shkolla e Iballes ishte dhe qendra ku zhvilloheshin veprimtari artistike për gjithë zonën dhe zinte vende të para në saj të punës me pasion të përgjegjesit të shtëpisë kulturës Ton Smaili dhe mësuesit të muzikës Lin Gjni.  

Terreni sportiv i ndërtuar nga mësuesit e shkollës ishte model për gjithë rrethin. Shkolla mori vlerësime të larta për këtë terren sportiv, nga ekipi i Ministrisë së Arsimit dhe të Kulturës, që kontrolloi rrethin në vitin 1989. Gjithashtu u vlerësua puna e mësuesit të fizkulturës Ndue Mirashi.

 Mësuesit e Iballes ishin një shembull i mirë për gjithë rrethin. Nga ata u grumbulluan fjalë e shprehje të rralla, në kuadrin e aksionit kombëtar, këngë popullore dhe u hartua historiku i disa fshatrave. Shkolla e Iballes, për punë të veçantë në përhapjen e arsimit dhe arsimimin e nxënësve jo 

vetëm të fshatit, por edhe të zones, është dekoruar dy herë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor i Repiblikës së Shqipërisë. 

Më 1967 u dekurua më Urdhërin “Naim Frasheri të klasit të III”, me motivacionin „Është një nga shkollat që ka dhënë kontribut të vlefshëm për përhapjen e arsimit“. Më 1974 u dekurua më Urdhërin “Naim Frasheri të klasit të II”. 

3. Shkolla e Iballes në vitet 1991-2023

Pas vitit 1991, në shkollën e mesme Iballe u hap dega gjimnaz dhe dega bujqësore u mbyll në vitin 1994, me mbarimin e ciklit dhe maturës së saj të fundit, mbasi u shpërbënë kooperativat bujqësore. Disa ndërmarrje shtetërore u mbyllën. Migrime dhe emigrime të popullsisë, edhe të këtij fshati, sollën zvogëlimin e numrit të nxënësve në vite që vazhdonin shkollën.

Në vitin 1995 shkolla u rikonstruktua tërësisht me fonde të Bankës Botërore, duke u pajisur me 

mobilje të reja të gjitha klasat.

 Duke krahasuar popullsinë e fshatit të Iballes nga 1991 deri 1997 vërehet rënja nga viti në vit. Në vitin 1997 kishte 1542 banorë, ku brenda një viti ishin larguar 9.24%. Numri i nxënësve në 8-vjeçare ulet në 12 %, ndërsa për arsimin e mesëm të përgjithshëm vazhdon të ketë interes.

Shkolla Iballe	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
1.Arsimi 8-vjeçar	349	295	282	267	251	244	214
2.Arsimi i mesëm	116	125	130	107	101	101	104
Gjithsej	465	420	412	374	352	345	318

Shkolla e mesme e përgjithshme mbyllet në vitin shkollor 2018-2019, mbasi bien numri i nxënësve. Arsimi, tashmë 9-vjeçar, ka pasur këtë ecuri në këto vitet e fundit^.

Shkolla Iballe	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2021	2022	2023
1.Arsimi 9-vjeçar	124	109	84	69	61	58	53	45	41	35	27
2.Arsimi i mesëm	52	49	48	57	34	28	16

Aktualisht japin mësim në këtë shkollë 8 mësues, prej të cilëve 4 femra, që janë të gjithë nga Iballja. Gjithashtu jep mësim dhe një mësuese me nxënës që kanë zhvillim të vonuar.

Në përfundim, nga të dhënat e grumbulluara nga ish-mësues, shenojmë se në shkollën e Iballes nga viti 1903 kanë dhënë mësim 256 mësues, nga të cilët 79 femra. Nga këta: janë nga Iballja 83 mësues (32.4%), ish-nxënës të kësaj shkolle, femra 47 nga të cilat 20 prej tyre të martuar në Iballe. Me banim jashtë rrethit kanë dhënë mësim 67 mësues nga të cilët 9 femra. Drejtor shkolle kanë qenë 14, nga të cilët vetëm një me banim jashtë rrethit dhe tre nga Iballja.

Pas vitit 1991 demokracia dha mundësinë e lëvizjes së lirë edhe të kuadrove e specialistëve të Iballes. Familje të tëra kanë gjithë fëmijët me arsim të lartë. Nxënës të shkollës Iballe që mbaruan shkollat e larta u bënë mësues e drejtues shkollash brenda rrethit të Pukës por edhe në rrethe të  tjera, duke qenë të suksesshëm. Disa nxënës të kësaj shkolle, ish- mësues nga Iballja, morën gradën shkencore “Doktor i Shkencave”, si Vitor Maluta, Sokol Bajraktari, etj. u bënë pedagog në Universitete të Tiranës e deri në New Jersey në SHBA, dr. Esmeralda Vata.

Janë me dhjetra ish nxënës të Iballes, që u bënë specialistë të fushave të ndryshme të ekonomisë, mjekësisë, bujqësisë, drejtësisë që kanë drejtuar e drejtojnë institucione, ndërmarrje dhe sektorë brenda e jashtë rrethit, me rëndësi kombëtare, që u zgjodhën në organet e pushtetit vendor, deri deputetë si Fran Pjetri, Ludovik Hasani u bënë biznesmenë shumë të suksesshëm. 

IV.. Mbi festen 120 vjetorit të hapjes së shkollës së Iballe.

Me iniciativën e intelektualve, biznesmenve të fshatit ku si drejtues e sponsorizues kryesor ishte Dede Maluta, u organizua një festë shumë e bukur në Iballe, në përkujtim të këtij pervejtori të lavdishëm.

Mori pjesë Presidenti i Shqipërisë, Prof. Bajram Bega, deputeti, ish kryeministri i Kosovës Ramush Hajradinaj, i cili e pohoi poublikisht se e kishte origjinën nga ky fshat, kryetari i bashkisë  Fushë Arrëz, Hilë Curri etj. Morën pjesë, historian, arkeolog, specialist të fushave të ndryshme, ish mësues, nxënës specialist vendas e të fshatrave përreth dhe qindra banorë nga e gjithë zona.

U organizua një sesion shkencore me nivel të lartë, u inagurua muzeu i ri i shkollës, i bukur dhe i pasur me dokumenta, u organzua panair i prodhime bujqësore të vendit si dhe u zhvillua një koncert me pjesëmarrjen r artistvre me emër, nga Shqipëria e Kososva. Shkollës iu dha emri “Frrok Pemati”, e u vendos bust i tij në hyrje të saj. 

  Kjo festë mendojmë se tregoi që Iballja do të mbetet gjithmonë e banuar, nisur burimet natyrore, arkeologjike, mundësitë e shtimit të bimëve me rendiment të e lartë e me vlera kombëtare  e më gjërë, nga interesimi  që po bëjnë disa biznesmen vendas,  që nuk harrojnë vendlindjen, duke investuar këtu, si një hotel-restorant  modern, nga Lazer Mhilli e të tjerë që shpresojmë të shtohen, apo kontribuar së bashku, për të organizuar veprimtari të rëndësishme në bazë zone, me mikpritjen e veçantë të banorve, Iballja do jetë plotë vizitor gjithëvjetor, vendas e të huaj.  

Shkolla 9-vjeçare, trashgimtare e kësaj tradite të çmuar, gjithmonë do shërbejë si një rreze drite e cila shpërdan dituri, që fëmijët e Iballasve edhe në të ardhmen, do të jenë specialist në disa fusha me vlera kombëtare e ndërkombëtare.  

Referenca:

1. “Shkolla pionere në Shqipërinë e Veriut”. Revista Pedagogjike, nr.4, 1976.
2. Sabah Sinani, Historiku i Arsimit të rrethtit Pukë, 1989.
3. Jaho Brahaj. Buletini  “85-vjetori i shkollës Iballe”, 1988.  
4. Shkresa nr.105, dt.24.02.1936.
5. Përgjigjja shkresën nr.105, dt.24.02.1936
6. Muzeu i Shkodrës, Fondi Migjeni.
7. Buletini “Puka dhe shkolla”,1974. 
8. Arkiva e shkollës Iballe (regjistrat e nxënësve në vite dhe statistikat).
9. Arkivi Qendror i Shtetit, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, fondi: Aktkontrolli i Ministrisë Arsmit,1985
10. Arkivi Qendror i Shtetit, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave fondi: Aktkontrolli i Ministrisë Arsmit, 1989
11. Pashk Lekaj. Zhvillimi i arsimit parauniversitar e prognoza e tij, gjendja e infrastrukturës shkollore dhe nevojat e saj, në rrethin e Pukës.1998.
12. Ing.Kol Deda, „Iballa vatër e dijes dhe atdhedashurisë“,  kumtesë në sesion shkencore në Iballe 28 tetor 2023,
13. Gjelosh Nikolla, „Kontributi i Rilinadasve Lazër dhe Ndre Mjeda ne hapjen e shkollës Iballe“, kumtesë në sesion shkencore në Iballe 28 tetor 2023.

Prof.Afrim Krasniqi/

Shtetet, ashtu si familjet dhe individët, bëjnë projeksione për vitin e ri në çdo fundviti. Në disa modele qeverisëse (vendet e mëdha) projeksionet shprehen përmes fjalimeve të udhëheqësve kryesorë përpara kombit, mesazhet e vitit të ri apo rezolutave të kongreseve. Në vende si Shqipëria dhe shumica e fqinjëve rajonalë, nuk ka tradita të tilla. Shqipëria nuk aplikon fjalim mbi gjendjen e kombit dhe as projeksion zyrtar për vitin pasues, përshëndetjet e fundvitit janë kryesisht protokollare dhe nuk ekziston një mekanizëm që projekton dhe ndjek prioritetet vjetore shtetërore. Parlamenti është në pozita pritëse jo udhëheqëse, qeveria menaxhon përditshmërinë, partitë mendojnë për zgjedhjet e radhës, Presidenti dhe Këshilli i Sigurimit i largohen një roli kujdestar, strukturat e tjera mungojnë. Duke mos pasur projeksion, nuk ka as premtime dhe për pasojë, as bilanc të matshëm dhe llogaridhënie. Paradoksalisht, përfaqësitë kryesore diplomatike në Tiranë hartojnë projeksione për 2024, me kërkesë të MPJ/qeverive përkatëse dhe shpesh ato janë shumë më realiste sesa e gjithë retorika ditore në gjuhën shqipe në Tiranë.

Çfarë mund të jetë viti 2024 për Shqipërinë? Nuk është vit zgjedhor dhe ky është lajm i mirë. Kur ka zgjedhje paralizohet jeta institucionale dhe gjithçka ndodh në funksion apo pasojë të tyre. Jemi në vitin e tretë të mandatit të tretë të PS & Rama në pushtet dhe qeveria ka vetëm një prioritet: si të ruajë unitetin e strukturës patronazhiste të 700 mijë mbështetësve, e mjaftueshme për të fituar çdo proces zgjedhor. PS nuk ka ndonjë ide për reforma dhe as nuk funksionon si parti politike. Ajo shijon pushtetin pa shqetësim dhe ndodhet në fazën e arrogancës absolute, në të cilën individët me pushtet mendojnë se janë zgjedhur të jenë të përjetshëm. Shqipëria e tyre është e ndryshme nga Shqipëria e qytetarëve të thjeshtë dhe kultura e tyre “demokratike” në parti e institucione ngjason gjithnjë e më shumë me Byronë Politike të vitit 1990. PS ndodhet në sfidën të rikthehet në parti dhe të ndajë shtetin nga partia, të përballet me hetimet e zyrtarëve të saj dhe të mendojë për ditët në opozitë, kur pasojat mund të jenë në mos të njëjta, më të thella sesa kriza aktuale e opozitës.

Kriza e opozitës e nisur në shtator 2021 jo vetëm nuk ka gjetur zgjidhje, por është thelluar, tashmë në tri fraksione që pretendojnë trashëgiminë politike. Katër nga pesë kryetarët e partive politike opozitare janë nën hetim, një çmim që vjen nga refuzimi i vitit 2013 për reformë dhe riciklimi i ish ministrave / zyrtarëve të lartë në parti. Vendimi ligjor i SPAK dhe GJKO kundër ish Presidentit & ish kryeministrit Berisha, de facto përbën nisjen e largimit të tij përfundimtar nga politika, por edhe rënien e lirë të PD në krizë shumë më të thellë. Asnjëra palë në PD nuk përfaqëson shumicën, të gjitha kanë përjashtuar njëra tjetrën dhe të gjithë ende nuk kanë një ide të qartë, maturi dhe as ndonjë propozim për daljen nga kriza, ringritjen e opozitës dhe rikthimit të balancës pluraliste të përfaqësimit. Strategjia e incidenteve në parlament rezultoi e gabuar, fushata denigruese midis palëve ishte dyfish e gabuar dhe tek asnjëra palë nuk ka mbetur asgjë nga ajo mbi të cilën dhe për të cilën u krijua PD në dhjetor 1990. Opozita ka vetëm një rrugëzgjidhje: dialog dhe trupë kolegjiale dhe konsensuale drejtimi 1 vjeçar, pa përfshirë në drejtim 2B, ribashkim në shtator-tetor, reformim në program e qasje perëndimore dhe përgatitja për një listë të përbashkët kandidatësh, me mbi një të tretën prurje të reja në politikë, si shans i vetëm për të tërhequr votën abstenuese, refuzuese dhe liberale në vend.

Kalendari politik 2024 pritet të përcaktohet nga prokurorët e SPAK. Dosjet hetimore përfshijnë një numër të lartë zyrtarësh tek dy palët, përfshirë tre nga katër drejtuesit kryesor në mazhorancë dhe katër nga pesë drejtuesit kryesorë në opozitë. Një demokraci që varet nga aktet e prokurorisë nuk mund të jetë solide, por një demokraci pa llogaridhënie nuk mund të jetë gjithashtu funksionale. SPAK ka besim maksimal tek qytetarët për një arsye të vetme: shqiptarët kanë parë sesi politikanë të korruptuar kanë ricikluar veten në tri dekada, pa dhënë llogari dhe duke e keqpërdorur shtetin dhe institucionet në interes të vetes, miqve, familjes dhe militantëve ndjekës. Mbështetja ndaj SPAK nuk është akt i maturisë politike, është akt rebelimi dhe revolte dhe Shqipëria ka nevojë për revoltë.

Shqipëria 2024? Ne kemi një “fat”, – partitë tona nuk mund ta bëjnë Shqipërinë më të mirë, por nuk kanë më forcë për ta bërë më të keqe. Sfida e rrugëtimi ynë ndërvaret më shumë nga gjeopolitika. Shqipëria pret që brenda marsit të zhvillojë konferencën e dytë me BE, të nisë negociatat reale dhe të kthehet në normalitet. Fundi i luftës në Ukrainë dhe Lindjen e Mesme do të ishin lajm i mirë me pasoja pozitive, vijimi i konfliktit përbën investim për stabilitetin, jo demokracinë edhe në vende si Shqipëria. Ndikim të madh pritet të ketë tek ne ecuria e gjendjes së Kosovë dhe fqinjët veriorë, ndërsa brenda vendit, nuk pritet të ketë as reformë zgjedhore, as reformë ekonomike, as amnisti financiare dhe as ndonjë reformë serioze. Arnime ligjesh, akte në funksion të oligarkisë, administrim klientele dhe “kap çfarë të kapësh”, – mbeten pritshmëritë e atyre që shtetin e shohin si pronë, politikën si imunitet, parlamentin si formalitet dhe vendimmarrjen si e drejtë familjare. Të pasurit do të bëhen edhe më të pasur, të varfrit edhe më të varfër, ata të shtresës së mesme do vijojnë të mbeten në dilemë, mbijetesë apo emigrim.

2024 nuk pritet të jetë vit reformash as ndryshimesh. I ngjan viteve 1995, 2004, 2012, 2023. Vite për tu harruar. Me dallimin se këtë vit Shqipëria do të jetë pjesë e kampionatit europian dhe me siguroi tre muaj do të ushqehemi me show patriotik, – një traditë që na kujton vitin 1986 kur duke mundur Belgjikën harruam radhët e gjata të qumështit.

Për të gjitha këto motive 2024 mbetet një vit i pritshëm tranzicioni. Nuk duhej të ishte i tillë. Në çdo këndvështrim, pas 3 dekadash Shqipëria meriton më shumë, duhet të kishte pritshmëri më të mëdha, reagim qytetar më të madh, transparencë më të madhe, llogaridhënie më të madhe, projeksion më të qartë, qeverisje më efektive, politikë më të maturuar, kalendar reformash dhe reflektimi më konkret, institucione më të forta e më të pavarura, qytetarë më të lexuar dhe demokraci shumë më funksionale.

@followers @highlight

https://www.linkedin.com/…/pritshm%2525C3%2525ABrit…/

See Insights and Ads

Create Ad

All reactions:

22