Nicholas C. Pano/

I was sorry to learn of the passing of Dr. Sami Repishti. It was my privilege to have known Sami as a friend and colleague for some five decades. During this time, Sami had emerged as the foremost public intellectual in the Albanian-American community and among the most distinguished in what may be termed the Albanian world.

The outpouring of expressions of sympathy, respect and admiration both from within the United States and abroad generated by the news of Sami’s death attest to the esteem in which he is held by those whose lives he has touched as well as those who have admired and appreciated his tireless efforts in behalf of democratization in Albania, the independence of Kosova, the protection of the civil and human rights of Albanian minorities in the post Yugoslav states and elsewhere  and the promotion of a cordial U. S.-Albanian relationship. 

As a public intellectual, Sami was not only a respected scholar but also a publicist, advocate and activist in promoting the causes he championed. In this respect, he was also the archetype of a servant leader. He did it all: he wrote, lectured, mentored, advocated, lobbied and organized.  And Sami was able to do all this while maintaining the highest standards of professional and personal integrity.

Sami’s passing leaves a void in the Albanian-American community that will not be easily filled. May he rest in peace, and may his legacy serve as an inspiration for our Albanian-American community and for our compatriots throughout the world.

 My heartfelt condolences to Sami’s family and his many friends.

Prof. As.Dr. Gëzim Puka/

Të bësh teatër amatorial do të thotë të interpretosh për pasion, për të zbavitur veten dhe të tjerët, si dhe të luash në skenë pa qëllime pragmatiste. Ndërkohë mund të ndodhë që edhe pse je amator mund t’i shpëtosh harresës më shumë edhe sesa disa profesionistë. Përgjatë kësaj kumtesë nuk do të ndalojmë tek rastet e shumta që e vërtetojnë këtë pohim, por mund të përgjithësojmë me aspektin etimologjik dhe frymëzues të fjalës “amator teatri” ose “dashamir teatri”. Teatri amator i ka fillesat e veta qysh në zanafillë me Teatrin Folklorik. Pati një ngritje në Teatrin e periudhës së Rilindjes Kombëtare, në Teatrin e Periudhës së Pavarësisë. Po të ndalojmë në atë pjesë të rëndësishme të këtij teatri nuk kemi se si të mos përmendim “Qarkun teatror të Shkodrës”, siç e quan me të drejtë njëri prej studiuesve më të mirë të dramës dhe teatrit, prof. dr. Josif Papagjoni, nga i cili po citoj një fragment pak statistikor që vërteton aktivitetin e bollshëm teatror amatorial:

“Që nga viti 1900-1910 në Shkodër u dhanë 7 melodrama, me 10 shfaqje; gjithashtu 10 komedi, me 33 shfaqje. Sipas të dhënave që nga viti 1880-1940, në tërësi, në çdo formë skenike u dhanë rreth 588 shfaqje. Premiera ishin gjithsej 311, por pretendohet edhe për 465. Gjatë kësaj kohe janë aktivizuar si amatorë 1.952 veta, djem e vajza. Nga viti 1912-1939 janë dhënë rreth 356 shfaqje. Shkodra gjatë kësaj periudhe kishte rreth 26 shoqëri artistike dhe grupe teatrale, duke u dëshmuar kështu si një vatër atdhetarie, identiteti kulturor dhe arti. Si qyteti kryesor i vendit, jo vetëm nga tradita e pasur dhe e hershme kulturore, por edhe nga popullsia dhe aktiviteti ekonomiko-shoqëror, Shkodra mund të quhet “kërthiza” e lindjes dhe gjallërimit të teatrit shqiptar, e pasuar padyshim nga Korça dhe periferitë e saj, nga Elbasani, Vlora, Durrësi, Gjirokastra etj.”

Pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizja teatrore amatore mori zhvillim të gjerë dhe u shtri në të gjithë vendin. Në këtë kontekst mund të flitet edhe për lëvizjen teatrore në Universitet, që është shprehje e rëndësisë që i kushton institucioni zhvillimit të aftësive artistike të studentëve, por në të njëjtën kohë rrit edhe besimin e tyre tek vetja. Po të thellohemi në informacione që na vijnë nga historia jonë e teatrit, do të gjejmë gjurmë të lëvizjes amatore teatrore në shumë prej institucioneve të arsimit të lartë në vendin tonë. Megjithatë në Shkodër, ku ka lindur teatri shqiptar, si edhe një prej institucioneve më të vjetra të arsimit të lartë, ky kombinim ka një lidhje kuptimore.

Në vitin 1957, vetëm një vit pas hapjes së Universitetit të Tiranës, u hap edhe në Shkodër Instituti i Lartë Pedagogjik, një shkollë e lartë që do të përgatiste për shumë vjet mësues të lëndëve të ndryshme që do të ndikonin në mësimin dhe edukimin e nxënësve në shkollat e mbarë vendit. Ky Institut ishte themeli i Universitetit të mëvonshëm të Shkodrës dhe duke marrë në konsideratë traditën, nuk kishte se si të linte mënjanë edhe lëvizjen studentore teatrale, që aq mirë i shërben misionit të mësimdhënies. Nga Historiku i Universitetit citojmë: “Zhvillimi dhe rritja e cilësisë së veprimtarive kulturore dhe artistike, fizkulturore dhe sportive qenë bashkudhëtarë të rritjes së Institutit të Lartë Pedagogjik të Shkodrës. Që në vitin shkollor 1958 – 1959 studentët filluan të aktivizoheshin në veprimtari kulturore artistike, u ngrit kori me 30 studentë, si dhe grupi teatral. Pas vitit 1974 u dallua ansambli artistik dhe estrada e studentëve. Për nivel të mirë interpretimi u dallua grupi teatral, i cili shfaqi drama e komedi në të gjithë Shqipërinë.”

Vitet ‘70

Në Universitetin e Shkodrës lëvizja teatrore ka filluar që në vitet ’70, ku shpesh organizoheshin edhe festivale të pjesëve teatrore të vëna në skenë prej degëve të ndryshme të studimit. Për vënien e pjesëve në skenë angazhoheshin edhe aktorë e regjisorë profesionistë të teatrit. Përveç kësaj duke marrë shkas nga këto shfaqje teatri apo estrade organizoheshin edhe turne të ndryshme. Ndër librat historikë të universitetit të botuar ndër vite janë të pasqyruara këto veprimtari. Brenda këtij shkrimi kam përfshirë edhe disa të dhëna nga ish-mësuesi dhe ish-studenti i kësaj periudhe, Agron Istrefi, nga një dorëshkrim i të cilit citojmë:

“Nga datat 1-5 maj 1973 mbasi ishin ngritur grupet artistike në Fakultete u zhvillua festivalet artistike me studentët. Vetë studentët kishin ndërtuar programe me variete këngë, valle, skeçe, parodi dhe orkestra. Shfaqjet zhvilloheshin tek Auditori 1, pasditeve. Atë vit kupën e festivalit e mori dega e gjuhë-letërsisë. Pas mbylljes së kësaj veprimtarie Skënder Bilali, punonjës i administratës së atëhershme krijoi grupin artistik të Isntitutit të Lartë Pedagogjik. Ky grup do të jepte më pas një shfaqje variete në kinema “Punëtori”. Me konsolidimin e kësaj punë fillon edhe veprimtaria teatrale në këtë institucion. Në tetor të vitit 1973 po me nismën e Skënder Bilalit ngrihet trupa teatrore. Shfaqja e parë e kësaj trupe do të jepej me rastin e Festave të Nëntorit, pikërisht komedia “Luani i shtëpisë”e Fadil Krajës. Nisur nga suksesi atëhershëm drejtoresha e Institutit, prof. Dhora Lloja jep idenë që trupa e teatrit universitar të japë shfaqje edhe jashtë rrethit. Më pas do të vihej në skenë një tjetër shfaqje, “Hijet zbresin nga malet” e Sheri Mitës. Kjo shfaqje do të jepej edhe në Qytetin Studenti, Kamëz, Tiranë, Fier, Gjirokastër, Korçë, Pogradec dhe Elbasan. Sidomos në Korçë trupa studentore u mirë prit edhe nga aktorët dhe regjisorët profesionistë të atij qyteti. Për t’u dhuruar lule në skenë u ngjitën aktorët: Dhimitër dhe Dhorkë Orgocka, Stavri Shkurti. Shpenzimet e udhëtimeve mbuloheshin nga biletat që shisnin vetë studentët. Ata i adminsitronin vetë fondet që gjeneroheshin nga shfaqjet.”

Teatri “Migjeni” dhe Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”

Në Shkodër teatri profesionist është furnizuar gjithmonë me aktorë nga lëvizja amatore, ku ndër to kanë qenë nxënës të shkollave 8-vjeçare dhe të mesme, por edhe studentë të universitetit. Përveç teatrit në kohën e monizmit të tjera institucione promovonin lëvizjen teatrore. Të tillë ishin: “Shtëpia e Pionierit”, “Klubi i Rinisë”, “Shtëpia e kulturës”, “Kinema Punëtori” etj. Teatri “Migjeni” herë pas here hapte edhe ndonjë studio teatrore, ku të rinjtë e apasionur pas këtij arti, ndiqnin kurset që organizonin pasdite aktorët dhe regjisorët më me përvojë të këtij teatri. Përmes kurseve të tilla jepeshin lëndë të rëndësishme që lidhen me artin skenik, si: mjeshtëria e aktorit, fjala artistike dhe historia e teatrit. Përpos kësaj, pjesëmarrësit në këta studio teatrore aktivizoheshin edhe në shfaqjet e trupës profesioniste me role kryesore, episodike ose figurantë. Kështu ata fitonin shprehi në këtë punë, që mund t’u vlente më pas edhe për veprimtari të ndryshme artistike. Natyrisht aderonin në këto kurse edhe studentë të Institutit të Lartë Pedagogjik. Ky bashkëpunim mund të shembullizohet me një nga shfaqjet e suksesshme të kohës, siç ishte “Shtegtim nëpër ankth” (dramatizim i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” të Ismail Kadaresë, 1989) me regji të Serafin Fankos.

Një panoramë të kësaj pune e kemi botuar edhe tek revista shkencore evropiane “Synergie Europe” në numrin 17 të vitit 2022. Këtë artikull e konceptuam me pedagogen e gjuhës frënge pranë Departamentit të Romanistikës, prof. as. dr. Dhurata Hoxhën, me të cilën kemi bashkëpunar prej vitesh për disa vënie në skenë me Aleancën Franceze. Konkretisht po përmendim “Legjendën e Kalasë Rozafat” (2005) dhe një fragment nga “I sëmuri për mend” e Molierit (2022).

Shfaqja “Bretkosat” e Aristofanit (2015)

Përvojat e ndryshme me teatrin amator, na bënë që ta shfrytëzonim këtë mundësi me zell e me pasion. Që prej vitit 2015 morëm iniciativën që të ndërtonim një shfaqje me studentë të të gjitha programeve të studimit. Së pari, pas një hulumtimi ne bëmë përzgjedhjen e shfaqjes. Vumë re se “Bretkosat”, komedia e famshme e Aristofanit, një ndër tekstet më domethënëse të antikitetit grek, e cila është pjesë e rëndësishme edhe e programit mësimor në Unversitet, mund të përmbushte pritshmëritë tona. Kjo për disa arsye:

Komedia mbart mesazhe të forta morale, filozofike dhe politike;

Nga vëzhgimet e bëra na rezultoi se kjo shfaqje ishte ndër me të vënat në skenë edhe nga trupat universitare evropiane;

Teksti letrar ofronte mundësi të mira aktualizimi;

Në vetë teatrin profesionist të qytetit pjesët antike historikisht ishin vënë shumë rrallë në skenë;

Teatri antik nuk ka shumë ngarkesë me skenografi dhe me dekor;

Prezenca e personazhit të korit që përbëhet nga shumë veta, u jepte mundësi studentëve për aktivizim në këtë shfaqje.

Duke pasur këto objektiva të qarta u ra parimisht dakord që të bashkëpunonim me Teatrin “Migjeni” dhe me aktoren dhe regjisoren e këtij teatri Merita Smaja. U shpallën audicionet që do të zhvilloheshin për disa ditë me radhë. Ishte një pjesëmarrje mbresëlënëse e studentëve të të gjitha fakulteteve në këto audicione. U finalizua më përzgjedhjen e aktorëve. Na u dha mundësia që provat të zhvilloheshin për rreth 2 muaj në studiot e teatrit. Puna filloi me provat në tavolinë, ku u ndanë rolet dhe u vijua me leximin e tekstit. Përmes provave të përditshme krijoheshin dalngadalë figurat artistike, të cilat studentët i mishëronin më së miri. Përqendrimi dhe vëmendja artistike ishin pika të forta për këta amatorë të teatrit, që e kishin aq përzemër pjesën për të cilën studiuesi i mirënjohur i letërsisë antike Muzafer Xhaxhiu shkruante: “Fort rrallë të gjesh në letërsinë botërore një autor, vepra e të cilit të tingëllojë kaq aktuale sot e 2500 vjet më parë, siç është ajo e Aristofanit”.

Faza e fundit ishin provat në skenë. Kur po afronin datat e shfaqjes, 27 dhe 28 maj 2015, u shtuan edhe më shumë emocionet për të gjithë. Spektatorët do të ishin kryesisht studentë, prindër, pedagogë, por nuk munguan edhe shumë artëdashës të qytetit. Premiera ishte shumë e suksesshme. Shfaqja u dha dy netë në Shkodër dhe një natë në Ulqin. Nuk mund ta harroj njërin prej opinioneve më domethënëse që mora atë natë në konfidencë. Prof. Bajram Xhafa i emocionuar u afrua dhe më tha: “Sonte u befasova nga këta studentë që nuk u ngatërruan në tekst qoftë edhe një herë të vetme. Më vjen keq për veten, që ndonjëherë kam pasur ngutin për t’i ngelur në provime, pa e kuptuar se duhej më shumë durim për të gjetur anën e suksesshme të tyre. Sonte mësova prej jush”, – u shpreh ai.

Në fakt, si pa dashje, profesori kishte zbuluar thelbin e misionit të teatrit për të rinjtë, atë të forcimit të vullnetit dhe të zellit përmes një pune artistike që bëhet me pasion. Po atë natë në sallë ishte edhe dramaturgu Fadil Kraja, i cili na komplimentoi me këto fjalë: “Ju lumtë! Ja që funksionokan edhe pjesët antike në teatrin e Shkodrës!“

Mjaft të kënaqur ishin edhe regjisorja Merita Smaja dhe drejtori Edmond Angoni. Ky i fundit ishte kujdesur posaçërisht për gjetjen e maskave të korit të bretkosave. Ndërsa po rreshtonim këto kujtime, ndieja edhe një lloj keqardhjeje për të gjithë ata të rinj të talentuar, një pjesë e të cilëve sot kanë emigruar, si dhe një lloj krenarie për ata që ia kanë dalë të jenë të suksesshëm në vendin tonë. Pak ditë më vonë kjo shfaqje pati edhe një jehonë mediatike. Për t’u shënuar intervista që dhamë me studentët në Top Chanel.

Shfaqja “Rinoceronti”- Eugjen Jonesko (2017)

Në kuadër të 60-vjetorit të themelimit të Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, u rikrijua një tjetër trupë teatrale studentore, e cila vuri në skenë dramën “Rinoceronti” të autorit Eugjen Jonesko. Pas disa audicioneve të shpallura, për këtë shfaqje të radhës, u përzgjodhën 13 studentë të fakulteteve të ndryshme që kishin prirje dhe u pëlqente të merren me teatër. Provat filluan me 29 mars 2017 dhe u zhvilluan çdo ditë në studiot e teatrit “Migjeni”. Gjatë këtij rrugëtimi artistik studentët zhvilluan edhe disa shprehi të punës në grup, disiplinës artistike, që janë shumë të vlefshme për ardhmërinë e tyre profesionale. Drama u shfaq më 29 dhe 30 maj 2017, në teatrin “Migjeni”. “Rinoceronti” është pa dyshim një nga pjesët më të qarta dhe më të shfaqura në skenat evropiane të Eugjen Joneskos, këtij dramaturgu të madh francez me origjinë rumune. Vepra ngrihet si një aktakuzë e fuqishme kundër çdo lloj diktature, e kuqe apo e zezë qoftë, që e katandis njeriun në një hiç, e detyron të tjetërsohet e të bëhet kafshë dhe nëse dëshiron të mbijetojë, e bën të jetë hipokrit, e zhvesh nga idealet; e kthen dhe e bën një lodër qesharake forcën e logjikës njerëzore. Fjalës së tij i heq çdo kuptim dhe e bën njeriun që ta ndiejë veten të vetmuar, edhe kur ndodhet në mes të të tjerëve.

Kjo pjesë pati një pritshmëri të mirë nga spektatori, pasi në esencë ishte humaniste, plot ironi dhe humor që është shprehje e një epërsie shpirtërore. Shfaqja përcolli tek studentët-spektatorë dhe më gjerë mesazhin e besimit tek njeriu që nuk dorëzohet duke mbrojtur deri në fund me krenari idealin e tij human. Para së gjithash kjo është një dramë kundër epidemive dhe histerive kolektive, duke e lënë shtegun të hapur për interpretime nga më të ndryshmet. Ideja e saj liberale përkon me idetë universitare që gjithmonë shkojnë kundër totalitarizmave në përgjithësi.

Një fragment nga drama “Emira” e Santorit (2019)

Disa vjet më parë, kur festonim100-vjetorin e themelimit të shtetit shqiptar, pata propozuar në këshillin artistik të Bashkisë së Shkodrës që teatri “Migjeni”, një nga më të rëndësishmit në Shqipëri, ta kishte “Emirën” në repertorin e atij viti, sepse shihja dhe vazhdoj të vërej në atë tekst disa lidhje të qenësishme aktualizuese. Më 30 dhe 31 mars 2019 u zhvillua në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, në bashkëpunim me Fondacionin Universitar “Francesco Solano” (Itali) dhe me mbështetjen e Komunave të Cerzeto-s (Qanës) dhe Santa Caterina Albanese-s (Picilìsë), Konferenca Shkencore Ndërkombëtar me temë: “Roli i shkrimtarit dhe i françeskanit arbëresh Frangjisk Andon Santori për rilindjen kulturore kombëtare” me rastin 200-vjetorit të lindjes së Frangjisk Andon Santorit (1819-2019).

Duke qenë se tekstura skenike luan me dy elemente: “këtu” dhe “tani”, e gjej me vend të shprehem se në Shkodër, ku ka lindur teatri shqiptar, si dhe tani në këto vite kur entiteti ynë kombëtar vijon të jetë i nëpërkëmbur, “Emira” e Santorit, veçse i bën mirë erërave të ëmbla, apo këtij flladi atdhesie, që arbëreshët andej detit, ditën aq mirë ta sillnin edhe në brigjet tona. Ne i dhamë udhë një nisme teatrore duke përcjellë një fragment të “Emirës” brenda një hapësire universitare.

Premisa më duket se në rastin e “Emirës” na çon drejt një koherence që ky tekst dramatik e ka ruajtur me fanatizëm. Premisa e krenarisë kombëtare, është ajo që lidh të gjitha elementet e sipërcituara dhe natyrisht nuk mund t’i mohohet edhe gjetja skenike e një personazhi, siç është Kori, i përcaktuar si Vallja. Ja pse teksti dramatik i Santorit mund të ndriçohej në skenën shqiptare, edhe i fragmentuar, për të dëshmuar atë këmbëngulje dhe patriotizëm qoftë edhe nën efektin e lehtë të një ironie që koha jonë e dëshmon. Aktualizimi i këtij teksti në skenën e bashkëkohësisë u bë i mundur për disa arsye:

Së pari, për të njohur një vepër që është fillesë e dramës shqipe.

Së dyti, gjuha e saj që mund të kombinohet në arbërisht dhe shqip.

Së treti, aspekti tematik që përmban plagët sociale të shoqërisë arbëreshe të kohës. Ndëshkimi i së keqes së përfaqësuar nga cubat dhe fitorja e së mirës.

Së katërti, dhe në gjykimin tonë kryesori, është aspekti ritual i valles dhe semiotika e saj.

U vërejt se ky tekst mund të ngjitet në skenë mirëfilli si teatër antik dhe folklorik. U zgjodh shenë je peste tek bëme je peste (skena e pestë e aktit të pestë) një copëz e vogël e kësaj drame, çasti kur po bëhet stolisja e nuses, që është madhërimi e njërës prej etapave më të rëndësishme të jetës, siç është martesa. Drama mbart shumë episode, të cilat zhvillohen përmes dialogjeve mes korit dhe aktorëve. Një ngjashmëri tjetër e dramës me tragjedinë greke është që në ndarjen e skenave apo të episodeve, dallohen stasima , që janë vargje të korit, me të cilat ai analizon veprimin dhe situatën që po zhvillohet në skenë.

Improvizimi, që është karakteristikë e këtij lloj teatri folklorik, ngjizi rreth personazheve në rastin tonë dy Emira, njëra arbëreshe dhe tjetra shqiptare, të interpretuara nga dy studente binjake, që ligjëronin në arbërisht dhe shqipen standarde, duke dëshmuar vijueshmërinë, por edhe punën filologjike të bërë për tekstin.

Tjetër aspekt improvizues ishin edhe dy kërcimet, sipas një koreografie arbëreshe dhe shqiptare. Këto tjetërsime dhe eksperimentime të qëllimshme u bënë për t’i dhënë shfaqjes tregues të çdo lloji, për ta bërë të shikueshme dhe të dëgjueshme, pa ia mohuar vlerat këtij teksti të pazëvendësueshëm. Janë të paharrueshme për ne konsideratat që dhanë në fund të konferencës profesorët e njohur: Francesco Altimari dhe prof. dr. Matteo Mandalà për këtë gjetje dhe performansë.

“N’ty mendoj…” – montazh poetik me lirikat e Fishtës (2020)

Rasti i fundit i një pune dramatizimi ishte një montazh poetik me disa prej lirikave më të zgjedhura të Gjergj Fishtës. Kjo veprimtari poetike e titulluar: “N’ty mendoj…”, kishte nisur provat që përpara ndërprerjes së mësimit për shkak të pandemise Covid 19. Më pas u bë e mundur realizimi i kësaj shfaqjeje në format televiziv. Më shumë se kurrë tingëllonin aktuale mendimet e studiuesit Sabri Hamiti për veprën letrare të Fishtës: “Në kriza të mëdha të identitetit, qofshin këto kriza morale a shpirtërore, njerëzit kërkojnë pikat e mbështetjes. Këto pika të mbështetjes janë klasikët e letrave, siç është Fishta në letrat shqiptare. Identitetet krijuesit e mëdhenj i ndërtojnë në letrat e veta, duke zgjedhur, duke lavdëruar, por edhe duke përmbysur. Është e qartë se këta poetë e kanë gjithnjë të hapur dialogun me kombin e vet, me lexuesin e vet, si në kohën kur krijojnë ashtu edhe në kohët në vijim, të cilat te shqiptarët i ngjajnë shumë njëra-tjetrës”.

Studentët e Fakultetit të Shkencave Shoqërore me përkushtimin dhe ndjeshmërinë më të madhe i interpretuan këto poezi në kushtet e karantinës, duke dëshmuar kështu plot emocion afeksionin e tyre për fjalën e poetit të madh.

Rastet më të fundit

Më 15 dhjetor 2023, në Universitetin e Shkodrës u zhvillua konferenca shkencore ndëruniversitare “Arbëreshi shkodran Leonardo de Martino”. Në këtë kontekst disa studente të universitetit tonë interpretuan “Nata e Kërshëndellave”, shkruar në gjuhën shqipe prej atë Leonardo de Martino-s, më 1880, një pjesë kjo që shënon fillimet e dramaturgjisë shqiptare. Meritë të veçantë për këtë vënie në skenë kishte aktorja e Teatrit “Migjeni”, Rita Gjeka. Më 19 nëntor 2024 në Teatrin “Migjeni” debutuan edhe tri studente aktuale të programeve tona të studimit gazetari-komunikim dhe gjuhë-letërsi. Amelja Krosaj, Kristela Lazri dhe Evis Muriqi na dhanë emocione të veçanta përmes interpretimit të tyre në një pjesë të vështirë si “1 Kg shegë” e Suad Arillës me regji të Gerti Palalit dhe skenografi të një tjetër studenti të arteve, Divni Gushta.

PËRFUNDIME

Studentët pjesëmarrës në këto aktivitete si mësues të ardhshëm duke pasur një përvojë të tillë mund të bëhen nxitës për nxënësit e nesërm. Studentët e programeve të tjera të studimit duke pasur një përvoje të tillë personale me teatrin, do të jenë më konkretë për organizime të ndryshme artistike. Përfshirja në teatër shërben gjithmonë si një mjet i mirë për rritjen apo formimin e tyre, përmes një eksperimentimi të pavarur të ligjërimeve kulturore dhe artistike. Në të njëjtën kohë, kjo përfshirje shton vëmendjen dhe impaktin e universitetit në publik. Në përfundim, mund të thuhet se një jetë e pasur kulturore e universitetit lidhet edhe me misionin e tij të tretë, që synon ndërveprimin me komunitetin apo institucionet rajonale. Këto veprimtari mund të gjenerojnë të ardhura dhe mund të zgjojnë interesimin e partnerëve financiarë ose sponsorëve të ndryshëm. Shkodra e cila e përkrahu e para lëvizjen teatrore, që në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të XIX, do të ndihej më e përplotësuar po të vijonte të jepte më shumë për këtë art të skenës, duke përgatitur profesionistë të dramaturgjisë, përmes hapjes së “siparit„ të një programi studimi në këtë fushë në Universitetin e saj.

BIBLIOGRAFI

ARISTOFANI: Bretkosat, (përkthim i Sotir Papahristos), Shtëpia botuese “Logoreci”, Tiranë, 2005, 146 f.

ARISTOTELI: Poetika, Shtëpia Botuese “GJON BUZUKU”, Kosovë, 1998, 132 f.

IONESCO, Eugène: Rinoceronti (dramë me tre akte), përktheu nga origjinali Gjergj Zheji, Tiranë, 1995, 144 f.

PAPAGJONI, Josif: Historia e Teatrit Shqiptar, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Departamenti i Arteve, Tiranë, 2011

PUKA, Gëzim: Në kërkim të një drame “ndryshe”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Shtëpia botuese “Didi&Oli”, Ulqin, 2017, 244 f.

SANTORI, Francesco Antonio: Emira – Edizione del testo albanese con traduzione e note a cura del prof. Francesco Solano, Cosenza, 1995, 291 f.

SANTORI, Francesco Antonio: Emira (Dramë në pesë akte) – Përshtatja në gjuhën e sotme letrare nga prof. Ramiz Kelmendi, Argeta-LMG, Tiranë, 2006

Universiteti i Shkodrës në 100-vjetorin e Pavarësisë -55 vjet Universitet, Botim i Universitetit të Shkodrës « Luigj Gurakuqi », Shkodër, 2012, 180 f.

Marrë nga konferenca “Shkodra në Shekuj” që organizoi Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” dhe Bashkia e Shkodrës në datat 12-13 dhjetor 2024.

LUAN PËRZHITA/

Profesor Skënder Anamali është themelues dhe studiuesi i shquar i arkeologjisë e i historisë antike të Shqipërisë. Lindi në Shkodër me 1921, ku kreu shkollën e mesme, ndoqi studimet e larta në Fakultetin e Letërsisë e të Filozofisë në Universitetin e Padovës (Itali). Më 1947 filloi punën si arkeolog në Institutin e Shkencave në Tiranë dhe bashkë me H.Cekën hapën muzeun e parë arkeologjik (1948). 

Ndërmori gërmime të pavarura në qytetin e Amanties, në Apoloni dhe në Durrës. Problemet historiko-arkeologjike që lidheshin me kulturën e arbërve të hershëm u bënë objekt i kërkimeve dhe studimeve të tij deri në fund të jetës. Gjatë kësaj periudhe realizoj gërmime sistematike në varrezën mesjetare të Krujës, të Komanit, Buklit, Shurdhahut, në bazilikën e Linit, në kalanë e Pogradecit, në kalanë e Stelushit, në bazilikën e Ballshit etj.  Rezultatet shkencore të gërmimeve u pasquruan në mbi 70 artikuj e studime të botuara edhe jashtë vendit, ku përcakton përbërsit e kulturës arbërore, procesin e lindjes e të zhvillimit autokton të bartësve të saj. 

Skënder Anamali është autor i monografisë për qytetin ilir të Amanties, bashkautor i vëllimit “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë” (1965), bashkautor i veprave “Historia e Shqipërisë” vëll. (1959) dhe “Historia e popullit shqiptar” vëll. I (2002); “Corpus des inscriptions latines d’ Albanie” (Korpusi i mbishkrimeve latine në Shqipëri) Romë 2009, si dhe autor i vëllimit “Des Illyriens aux Albanais” Tiranë 2011. Skënder Anamali ishte anëtar i “Shoqatës Ndërkombëtare për Epigrafi Greke dhe Latine” me seli në Paris. 

Në  “In memoriam”, dedikuar Prof. Skënder Anamalit, të botuar në revistën shkencore Antiquite Tardive, 5-1997, f. 11-14, Prof. Noël Duval në mes të tjeravë shkruan-“ I detyrohemi Skënder Anamalit shume sinteza ose kontribute përmbledhëse mbi ilirët, botuar shpesh në frengjisht. Ai u specializua për periudhën paleokristiane dhe Mesjetën e e Hershme; ai u interesua vecanërisht pervec faktit se kjo kishte edhe rëndësi kombëtare, për kulturën e Komanit, objekt debatesh mes shqipëtarve, serbëve dhe partizanëve të influencave romano-bizantine.

Ndërsa, Akademik Muzafer Korkuti në analizën e detajuar me shumë elegancë kushtuar veprës së Prof. Skënder Anamali më titull “Prof. Dr. Skënder Anamali- Dekan i Arkeologjisë Shqiptare”       ( Iliria 2011, f.15-38)  shkruan; “Me veprën e tij, Dekani i arkeologjisë mesjetare shqiptare, vuri gurin e themelit në kërkimet e studimet për periudhën e antikitetit të vonë e mesjetën së hershme”.

Prof. Skënder Anamali, njëri nga themeluesit e arkeologjisë shqiptare, ishte ndër studiuesit e parë që saktësoi karakteristikat e kulturës së hershme shqiptare, kushtet historike në të cilat është ruajtur popullsia e lashtë ilire dhe etapat e kalimit nga antikitetti i vonë në mesjetën e hershme, parë në dritën e të dhënave arkeologjike. Analizat e hollësishme mbi lidhjet e kulturës së hershme mesjetare të Shqipërisë me kulturat e tjera si dhe përcaktimin e kohës së lulëzimit të kulturës së varrezave shqiptare, do të ishte qasja më e rëndësishme gjatë jetës së tij shkencore. Nga ana tjetër kjo ndihmesë u shtri në studime dhe analiza të shumta, kryesisht rreth origjinës së kulturës materiale në lidhje me praninë e antikiteteve slave, ngjashmëritë e kësaj kulture me atë hungareze “Keszthey” si dhe problemin avaro-sllav të lidhur me kulturën e Komanit. Pjesë e kësaj analize ishin dhe objektet byzantine të importit ose prodhime vendase të huazuara nga zejtaria byzantine. Në studimin “Antikiteti i vonë dhe mesjeta e hershme në kërkimet shqiptare”, analizohen aspekte të vazhdimësisë së jetës qytetare në provincat ilire të Perandorisë Bizantine, përfshirë këtu kështjellat, ndërtimet monumentale, kishat e shekujve V-VI, kulturën e arbërve të mesjetës së hershme pa harruar binomin arbër-shqiptar ne shekujt IX-XII.

Lidhur me procesin e formimit autokton të popullit shqiptar dhe kulturës ë tij, profesor Anamali rendit ndër faktorët me rëndësi kulturore ndikimet romano-procinciale byzantine të hershme si pjesë e sistemit politiko-administrativ të Ilirisë së Jugut. Cështje të tilla si, roli dhe pasojat e dyndjeve sllave, avare etj., në përbërje të kulturës së Komanit apo Kultura Arbërore si shprehje e zhvillimit ekonomik e shoqëror gjatë shek. VI-IX mbas Kr, janë ende sot tema të cilat ndihmojnë hulumtuesit në saksionimin e një sërë problemesh.

Historia e kërkimeve arkeologjike moderne për mesjetën e hershme shqiptare filloi, u rrit dhe u zhvillua për afro gjysëm shekulli nepërmjet punës së palodhur nga Prof. Skënder Anamali dhe arkeologë të tjerë. Ishin vitet ’60 kur arkeologjia shqiptare e drejtoi vëmendjen nga kultura e antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme shqiptare. Ky orientim i ri i kërkimeve, dhe shumë e rëndësishme për arkeologjinë e historinë e periudhës së mesjetës së hershme, iu ngarkua Prof. Skënder Anamalit. 

Tezat kryesore të përcaktuara nga Prof. Skënder Anamali janë:-  Kultura e varrezave të mesjetës së hershme të zbuluara në Shqipërinë e Veriut është një kulturë vendëse, e cila lulëzoi në shek.VII-VIII;-. Bartësit e kulturës së varrezave të hershme mesjetare të Shqipërisë së Veriut janë pasardhësit e ilirëve;- Romakët nuk mundën të romanizojnë popullsinë e kësaj treve ilire, dhe se nuk ka prova arkeologjike që të tregojnë për ndryshime etnike në trevën tone;-Materialet arkeologjike ashtu si ato gjuhësore, provojnë, autoktoninë e popullit shqiptar. 

Prof. S.Anamali ndjek të njëjtën mënyrë, analizon në detaje objektet e zbukurimit me prejardhje bizantine si edhe ndikimin e artit bizantin në punimin e disa stolive të Kulturës së Komanit.

Në Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire, autori paraqet Kulturën e Komanit si shprehje e drejtpërdrejtë të vazhdimësisë kulturore-etnike të ilirëve në mesjetën e hershme. Në mbështetjen e tezës së vazhdimësisë, S. Anamali trajton edhe çështjen e vazhdimësisë së jetës qytetare.  

Prof. S. Anamali na ka lënë një prodhimtari të larmishme me artikuj, referate e kumtesa për periudhën antike të vonë dhe periudhën e hershme mesjetare shqiptare, të botuara në revista shkencore brenda e jashtë vendit. Në aspektin historik, ato karakterizohen nga shfrytëzimi dhe interpretimi i të dhënave arkeologjike në funksion të ndriçimit e cilësimit të përkatësisë etnike, të kulturës së antikitetit të vonë dhe kulturës së hershme mesjetare shqiptare dhe për pasojë në argumentimin e vazhdimësisë së kulturës e të bartëve të saj nga antikiteti i vonë në mesjetë e zgjidhjes së problemit të gjenezës së kulturës e të bartësve të saj, arbërve. 

Në një sërë punimesh të batuara, Prof. S.Anamali i kushton një vëmendje të vecantë përkatësisë etnike të kulturës së Komanit, duke dhënë për herë të parë një pamje të plotë të gjendjes së arbanonit të hershëm. Me fakte arkeologjike, argumentoi tezën se arbërit-shqiptarët e hershëm, janë pasardhës të drejtpërdrejtë të ilirëve, dhe hodhi poshtë tezat e studiuesve që e lidhnin Kulturën e Komanit me kulturën sllave ose avaro-sllave etj. duke i dhënë zgjidhje përfundimtare tezës së autoktonisë së shqiptarëve. 

Me rastin e 95 vjetorit të lindjes së Prof. Skënder Anamalit, Instituti i Arkeologjisë botoi veprën “Des Illyriens aux Albanais”, Tiranë 2011, në të cilën përfshihet një pjesë të kontributit që Prof. Skënder Anamali na la si trashëgimi të vyer për shkencën arkeologjike arbërore, e cila tashmë së bashku me veprën e themeluesve të tjerë të arkeologjisë shqiptare Hasan Ceka, Selim Islami dhe Frano Prendi ka krijuar një bazament të sigurtë të Arkeologjise Shqiptare për brezat e sotëm dhe ato që do vijnë.

Drejtori i Fondacionit “Hasan Prishtina”, z. Mehmet Prishtina, mori pjesë në inaugurimin e shtatores së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut në Tuz, një ngjarje e rëndësishme për Malësinë e Mbishkodrës dhe për shqiptarët kudo. Ai, së bashku me një grup bashkëpunëtorësh, udhëtuam drejt Tuzit më 27 nëntor, ku ishim mysafirë në konakun z. Shtjefën Berishaj, i cili organizoi një darkë të ngrohtë dhe mikpritëse në restorantin Troja, dhe me insistimin e tij, vendosëm të qëndronim në konakun e tij, duke përjetuar një pritje tradicionale malësore që na ofroi momente të paharruara. Bisedat, të cilat u shtrinë nga e kaluara te e tashmja dhe e ardhmja e popullit shqiptar, vazhduan deri në orët e para të mëngjesit të 28 nëntorit. Gjatë këtij takimi, u arrit konsensusi se uniteti mes shqiptarëve është kyç për forcimin e kombit dhe se realizimi i shtatores së Skënderbeut në Tuz, dikur një ëndërr e shqiptarëve të atij rajoni, tashmë ishte bërë realitet. Dita e 28 nëntorit, Dita e Pavarësisë së Shqipërisë, u shënua në Tuz me flamuj kuq e zi, duke krijuar një atmosferë madhështore. Gëzimi i të pranishmëve, i shprehur në fytyrat e secilit, ishte dëshmi e përpjekjeve të palodhshme të çdo shqiptari që e mundësoi këtë moment historik – sjelljen e Skënderbeut në Malësinë e Dedë Gjolulit. Momenti i shumëpritur erdhi, dhe shqiptarët nga të gjitha trojet, së bashku me mërgatën që kishte mbërritur nga anët më të largëta të globit, ishin të bashkuar për këtë ngjarje të paharruar. Shoqatat shqiptare nga Amerika, të cilat në kohë rekord mbuluan koston e ndërtimit të shtatores, ku luajtën një rol të rëndësishëm në realizimin e këtij projekti historik. Pas kësaj, ceremonia e inaugurimit të shtatores së Skënderbeut filloi, duke u shoqëruar me këngë, valle nga artistët më të njohur nga viset shqiptare. Monumenti i kryeheroit të popullit shqiptar u zbulua dhe u nderua nga të pranishmit, një moment që do të mbetet përherë në kujtesën e atyre që morën pjesë. Më pas, në një ambient të ngrohtë dhe vëllazëror, nën shoqërimin e vëllezërve Frank Zef dhe Nikolle Berishaj, Shtjefën Berishaj, Pjetër Berishaj, Nikoll Dedvukaj dhe shumë malësorë të tjerë, drekuam dhe vazhduam festën deri në mbrëmje. Atmosfera e ngrohtë dhe e mbushur me shpirt malësor vazhdoi të mbizotëronte, duke forcuar më tej ndjenjat e unitetit dhe krenarisë kombëtare. Për darkë, u pritem në konakun e Nikoll Dedvukaj, nga trungu i Dedë Gjolulit, ku, në një mjedis të ngrohtë dhe familjar, vazhduam festimet deri në orët e vona. Atmosfera ishte e mbushur me frymën e traditës malësore dhe dashurinë për historinë dhe identitetin tonë kombëtar. Kjo festë e dyfishtë, që përfshinte si ardhjen e monumentit të Skënderbeut ashtu edhe Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë, ishte një kujtim i paharrueshëm për të gjithë ata që morën pjesë dhe kontribuan në këtë ngjarje të madhe.

Studim nga Rafael Floqi

Prehistoria dhe emri

Epidamni është emri i një qyteti ilir, i njohur në bregun lindor të Adriatikut të paktën në mijëvjeçarin e III para Krishtit. Arkeologjia shqiptare ka konfirmuar lidhjen e saj me Durrësin modern. Qyteti qëndronte në skajin jugor të një gadishulli të ngritur (në fakt një ishull nga parahistoria deri në fillimin e epokës së krishterë) në udhëkryq, i rrethuar nga uji i detit dhe këneta me një hinterland pjellor, ku ekzistonin kushte të përsosura për zhvillimin e veprimtarisë njerëzore.

Durrësi është ndër qytetet më të vjetra të Shqipërisë dhe u themelua nga kolonistët grekë, me emrin Epidamnus, (Epidamni) në vitin 626/5 para Krishtit. dhe pikërisht nga disa kolonizatorë korintas dhe korkianë (nga Korkyra, d.m.th. Korfuzi) në Iliri (Illyricum) në territorin e Taulantëve një popullsi e lashtë e Ilirisë së Jugut dhe konsiderohet si një nga qytetet më të vjetra të Shqipërisë.

Kështu Epidamnos/Dyrrhachion lindi një qytet port i kushtuar kultit të heroit ose perëndisë,  Epidamnus sigurisht i zotit të bregdetin ilir i themeluar nga Corcyra në vitin 626/5 pes (Euseb. Chron. 97b Helm) me pjesëmarrjen e Korinthit (themeluesi, Oikistes. Por themelues  ishte Korintiani Phalios, pasardhës i Herakliut (Herkulit)  dhe Dorianëve të tjerë sipas  (Tukiditit). 

Emri ka të ngjarë të rrjedhë nga parashtesa greke  “Epi-/επι-“= mbi/mbi dhe “damnos/δαμνος”= kalë i zbutur. Një mundësi tjetër mund të vijë nga folja grekee lidhur “damnimi”= zbut kafshët. Por prof. Bardhyl Demiraj e sjell atë nga protoshqipja “Dami” -Këlysh.

Protoshqipishtja është gjuha e rindërtuar stërgjyshore e shqipes, përpara diversifikimit dialektor gegë-toskë (para rreth 600 e.s.). Gjuhët albanoide dhe gjuhët e tjera paleo-ballkanike e kishin bërthamën e tyre formuese në Ballkan pas migrimeve indo-evropiane në rajon. Qofshin pasardhës apo gjuhë motra të asaj që quhej ilirishtja nga burimet klasike, shqipja dhe mesapishtja, në bazë të veçorive dhe risive të përbashkëta, grupohen së bashku në një degë të përbashkët në klasifikimin filogjenetik aktual të familjes së gjuhëve indo-evropiane.  Pararendësi i shqipes mund të konsiderohet një gjuhë e pavarur IE plotësisht e formuar që të paktën në mijëvjeçarin e parë p.e.s., me fillimin e fazës së hershme protoshqiptare. Kjo teori megjithëse duket si kundershtuese a njeh pellazgjiken si një subtsrat i përbashkët për ilirishten dhe greqishten.

Në citimin e Tukiditit përmenden edhe Frygët si banorë vendas të lokacionit të rrethuar nga fiset ilire të Taulantëve. Frygianishtja është një gjuhë indo-evropiane fragmentare e regjistruar në mbishkrime të gjetura kryesisht në Anadollin qendror, të datuara rreth rreth. 800 para Krishtit dhe shekulli III pas Krishtit. Së bashku me analizën morfologjike dhe ekzaminimin e kontekstit, studimet e mëparshme vërtetohen e lidhur me  greqishten e vjetër, sipas studimeve të  përgjithshme indo-evropiane. 

Pra, kolonia e lashtë e Korintit, Epidamni/Epidamnos (Durrësi modern) mund të nënkuptohet “si bregdet i butë”

Interesante është se romakët nuk e pëlqyen fundin e fjalës “damnus” pasi “damnum” do të thotë “i mallkuar/mallkuar” në latinisht. Sipas tyre ky ishte një emër shumë fatkeq për portin kryesor të kalimit përtej Adriatikut. Pra, e ndryshuan emrin në Dyrrachium = Majat Binjake (një emër tjetër grek). Ky emër evoluoi në Durrës në gojën e iliro-shqiptarëve.

Miti i themelimit të polisit dëshmon për vokacionin detar dhe rëndësinë e përbërësit vendas, duke theksuar lidhjen me kultet e Poseidonit dhe Herakliut (App. B Civ. 2.39). Hyjnia e dikurshme ishte e pranishme në thesarin e dedikuar nga Epidamnianët në OLYMPIA, një vend i shenjtë me të cilin tradicionalisht lidhej polisi (Paussania. 6.10.6, 19.8;). 

Epidamni ishte kolonia e parë dhe më me ndikim korinto-korkyreane e themeluar në Adriatik, siç dëshmohet nga prania e Amphimnestos Epidamnian midis adhuruesve të Agaristes, vajzës së Kleisthenes të Sikionit (Herodoti. 6.127.2). 

Në koloni ishte një tempull i famshëm i Afërditës, i përmendur edhe nga Catullus në poezinë 36 dhe i frekuentuar nga shumë pelegrinët që vinin nga larg për shenjtëroren e mrekullueshme të Hyjneshës.

Epidamni shfaqet për herë të parë në burimet historike në shekullin e 5-të p.e.s. ku përmendet nga historiani grek Tukididi në Historinë e Luftës së Peloponezit (431-404). Tukididi regjistroi se Epidamni ishte në anën e djathtë të gjirit Jon, pranë të cilit jetonin Taulantët, një fis ilir.

Një version tjetër, më legjendar i themelimit të tij e lidh emrin e qytetit me atë të një mbreti vendas. Historiani romak, Appianus, shkruan: “Epidamni, një mbret barbar i rajonit, themeloi një qytet buzë detit dhe e quajti atë me emrin e tij, Epidamnus”. Në rrëfimin e tij, Appiani prezanton idenë e një vendbanimi të dytë. Sipas versionit të tij, Dyrrahu, djali i vajzës së Epidamnit, ndërtoi një port për qytetin e tij dhe e quajti atë Dyrrachion. Nga kjo histori legjendare, ne mund të datojmë themelimin e një kolonie korinthiane/korkyrane të quajtur Dyrrachion midis 628-624 pes.

Ai shkuan se mbret barbar i quajtur Epidamni  ndërtoi një qytet pranë detit, dhe se ai mendon se e mban këtë emër, për nder të themeluesit të tij. Me emrin Durrache njihet (në mitologji RF) i biri dhe e bija e një nimfe dhe e Neptunit (siç besohet) ndaj dhe porti i qytetit u quajti Dyrrah (Durrache Fr). Nga ana tjetër, sipas tij meqë Herkuli luftoi aty. Qyteti i Epidmamit e zgjodhi atë si Zot Mbrojtës dhe si qytetar nderi të qytetit, kështu ndodhi madje që edhe deti Jon mori emrin e Jonit, të birit të Durrahut, që na le të mendojmë dhe prandaj Herkuli e zgjodhi atë qytet, pasi ishte afër detit. Ne këtë qytet kanë banuar dhe popullsi të ndryshme si Frigasit, pastaj Taulantët, Ilirët dhe Liburnët te cilët kishin anije shumë, të lehta të cilat mund të përdoreshin për pirateri, në atë kohë u shkëputën nga korfiotët, të  cilët e banonin aty më parë.

Një mit grek për Heraklin e përmend Dyrrahun , kur thotë  “Pasi ai kaloi në gjirin Jon të Dyrrachium, Herakliu shkoi me vështirësi nëpër Traki te Euristeu? Eurysteu i sakrifikoi të gjitha lopët Herës, Me të gjitha këto punë të kryera nga Herakliu Në një muaj e tetë vjet, dhe jo më shumë. Por meqë Euristeu nuk i numëroi mundimet e hidrës dhe derrit, Ai urdhëron një punë të njëmbëdhjetë për të ardhmen: Për të sjellë nga Hesperidët, nga Hiperboreanët, Mollët e arta të Herës, të cilat Zeusi i konsideroi për martesën e tij si dhurata më e mirë martesore për Herën.”

Dëshmitë arkeologjike parahelene

Dëshmitë arkeologjike në lidhje me formën dhe zhvillimin origjinal të këtij vendbanimi të rëndësishëm ilir janë episodike dhe të munguara në kontekst, për shkak të përdorimit të vazhdueshëm të së njëjtës qendre tokësore deri më sot. Një vegël e vetme stralli është zbuluar si mbetje në shtresat e periudhës romake. Gjetjet nga rrethinat aty pranë hedhin pak dritë mbi përdorimin dhe shfrytëzimin më të hershëm të territorit.

Dy site të neolitit të vonë (4500-4000 pes), Kepi Pali dhe Arapaj, konfirmohet se kanë ekzistuar pranë ishullit bregdetar të Epidamnit. Fragmentet e gurit të gjetura në të dy vendet tregojnë një bollëk produktesh gjysmë të gatshme dhe jo veglash të gatshme. Kjo dëshmon për ekzistencën e vendeve primare të flakimit për prodhimin e thikave të strallit dhe rrjedhimisht eksportimin e tyre.

Qyteti, së bashku me Apoloninë, rreth vitit 575 pranuan refugjatë nga polisi i shkatërruar i Dyspontionit (Straboni 8.3.32). Tradita letrare përdorte zakonisht emrin më të lashtë, Epidamni, i zëvendësuar në kohën romake me Dyrrhachion, i cili mbijeton edhe sot (lat. Dyrrachium; Shqip. Durrës; It. Durazzo; sllav. Dracˇ); megjithatë, prerja e monedhave nga shekulli i pestë pes e në vazhdim përdori shkurtesën Dyr(rhachion) (Cabanes dhe Drini 1995: 19–23). 

Komuniteti grek zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi të hinterlandit qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Mor. 297F; Straboni 6.3. 8).

Për sa i përket emrave të vendeve do të doja të theksoja (përsëri) se shumica e prejardhjes së emrave në rajon i ka kaluar historisë. Sipas  Stephanus of Bizantium, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, redaktuar nga August Meineike (1790-1870), botuar më 1849. Disa hyrje nga ky manual i rëndësishëm i lashtë i emrave të vendeve janë përkthyer nga Brady Kiesling ku për Epidamni thuhet:. 

Epidamni: Epidamnos, qytet në Iliri, në një ishull të quajtur Dyrrachium. Një tjetër është në Gjirin Jon. Epidamnios etnike. gjetur nga Parthenium dhe nga diftong gjinia femërore Epidamnia.

Ndërsa grekët, trakët, ilirët dhe frigët flisnin të gjithë gjuhë indo-evropiane, ata ishin grupe të ndryshme kulturore dhe gjuhësore. Grekët kishin ndikimin më të rëndësishëm në rajon, ndërsa trakët dhe ilirët ishin më të lidhur me njëri-tjetrin për sa i përket afërsisë gjeografike dhe praktikave kulturore. Frigjianët, edhe pse të lidhur më larg me ta, ndanë disa shkëmbime kulturore me grekët.

Miti krijues i qytetit

François de Belleforest (1530 – 1 janar 1583) që ishte një autor mjaft frytdhënës francez, poet dhe përkthyes i Rilindjes. por dhe një hartograf i Mbretërisë Franceze,  në librin e tij me harta, Kosmografia në zërin “ L’ Albanie” bën një përshkrim të qyteteve të lashta shqiptare, duke dhënë dhe hartat përkatëse. Ai në këtë vepër na ka dhënë gjithashtu edhe një historik të shkurtër enciklopedik të Durrësit të lashtë.

Durrësi apo Epidamni, shkruan ai është një qytet që shtrihet përtej Deltës së Drinit dhe Kepit te Rodonit, duke kaluar përtej bregdetit të Lissus, në jug ne do të mbërrijmë në qytetin e lashtë të Dyrrahut, apo nëse preferoni Durrazze fr., (Durrës) i quajtur kështu nga romakët, por që kishte një emër më të lashtë Epidamnus) që mesa duket qe emri i parë, por që banorët e ndërruan pasi kishte rezultuar fatkeq (qyteti qe shembur nga tërmeti RF).

“Ky qytet u quajt Dyrrahu siç thotë historianin romak Pausania në emër të themeluesit te tij megjithatë  ishte Epidami i cili i hodhi themelet në kodër, po kur shekujt kaluan me tej, qytetit iu shtua dhe porti dhe e pagëzuan me emrin Dyrrah, Starboni e quan si një koloni të korfiotëve ( banorëve te Korfuzit të cilët e pagëzuan qytetin, por historianë të tjerë thonë se ishin kolonët Korinthas ata të cilët i dhanë emrin Ephire, por ajo që është më e mbështetur, ashtu, siç thotë, dhe Tukididi edhe Korfuzi ishte i populluar nga epirotas (Ephirien) pra Corithianë që qenë gjithashtu dhe Korfiotë të cilët e pagëzuan qytetin Epidaumnits, por se nuk duhet harruar se themelet e këtij qyteti i atribuohen zotërinjve të Korinthit.”

Por ka nga ata, në mes së cilëve, historiani Apian Alexandrini, i cili në librin Lufta Civile shkruan se në vitin 433 para Krishtit. popullsia u rebelua dhe vendosi demokracinë në Epidamnus, por më pas oligarkët aristokratë të qytetit masakruan disidentët, të cilët kërkuan ndihmë fillimisht nga Korkyra dhe më pas nga Korinthi.

Mbishkrimet ofrojnë dëshmi mbi monumentet e mëposhtme: një ujësjellës i ndërtuar nga Hadriani dhe i restauruar nga Aleksandër Severus (mbishkrimi vjen nga Arapaj, pak larg nga Durazzo: CIL III, 1-709); Tempulli i Minervës; tempulli i Dianës (CIL III, 1-602), që ndoshta është ai që përmend Apiani (BCiv. 2.60); statuja e kalorësisë së L. Titinius Sulpicianus (CIL III, 1-605); biblioteka (CIL m, 1-67). Mbishkrimi i fundit përmend se për përkushtimin e bibliotekës luftuan 24 gladiatorë në çifte. Hamendësimi se në qytet ka pasur një amfiteatër vërtetohet nga një pasazh nga jeta e Skënderbeut nga Marino Barlezio: amphitheatrum mira arte ingenioque constructum.

Si rezultat i zbulimeve të herëpashershme, janë të disponueshme këto të dhëna: a 3d c. trotuar mozaik me paraqitjen e një koke femre të gjetur në një thellësi 5 m (koka, e rrethuar me kurora perimesh dhe lulesh, sjell ndërmend ato të pikturuara në vazo puliane); mbetje shtëpish të mbuluara nga shtresa të tjera, më e ulëta e epokës greke u gjet në një thellësi prej 5 m.

Kolonat me kapitele korintike dhe pamje mermeri, të zbuluara në shpatin e kodrës aty pranë në kodrwn e Stanit, i përkasin ndoshta Tempullit të Minervës ose Kapitoliumit. Nekropoli është në lindje të kodrave që qëndrojnë mbi qytet. Stele e Lapidia Salvia, një sarkofag (tani në Stamboll) me një skenë të gjuetisë së derrit kaledonian dhe varre të shumta romake u gjetën në atë nekropol.

Epidamni shkaku i luftës mes Athinës dhe Spartës

Korkyrasit, me kërkesën e aristokratëve, iu përgjigjën dhe rrethuan qytetin dhe për këtë arsye Korintasve dërguan një flotë, të udhëhequr nga Ksenoklidi, e cila duhej të përballej me flotën e përbashkët të Epidamnit dhe Athinës, të udhëhequr përkatësisht nga Mycyades dhe Eurybacus dhe nga Lacedaemonian (Spartanët).

Kjo betejë besohet të jetë shkaku i Luftës së Peloponezit, e cila filloi në 431 para Krishtit. Në Politikën e Aristotelit ka disa aludime për kushtetutën e Epidamni, për fat të keq jo saktësisht të dhëna: fillimisht ishte një Oligarki e ngushtë, e cila u modifikua pjesërisht në një regjim më demokratik (Aristoteli. Polibi) Ky ndryshim me Apoloninë rreptësisht aristokratike, të njohur në antikitet, tregon interesin e qytetit për integrimin e të huajve (metoikoi, Ael. VH 13.16). 

Lufta e Peloponezit (greqishtja e lashtë: Pólémos τῶν Peloponnesiōn, ishte një luftë e lashtë greke e zhvilluar midis Athinës dhe Spartës dhe aleatëve të tyre përkatës për hegjemoninë e botës greke. Lufta mbeti e pavendosur deri në ndërhyrjen e mëvonshme të Perandorisë Persiane në mbështetje të Spartës. E udhëhequr nga Lysander, flota spartane (e ndërtuar me subvencione persiane) më në fund mundi Athinën, e cila filloi një periudhë hegjemonie spartane mbi Greqinë.

Në shekullin e katërt ngjarjet në Epidamn ishin të lidhura ngushtë me historinë ilire dhe maqedonase. Kassandri e mori qytetin rreth vitit 314 dhe e vendosi aty një garnizon (Straboni), por Korkyra ndërhyri dhe ia dorëzoi Glaukut, mbretit të ilirëve ( Cabanes). Përveç kësaj, disa dëshmi të prerjeve të monedhave raportojnë emrin e Monunit, mbretit (basileus) të ilirëve rreth vitit 280 (Trogus Prol. XXIV), së bashku me emrin Dyr(rachion). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korinthit në zonë nga viti 435 kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës Peloponeziane (Thucidi). 

Komuniteti greke zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi rreth qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Straboni 6.3. 8). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korintit në zonë nga viti 435, kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës së Peloponezit (Thucididi).. 

Mbreti ilir Glauku (greqishtja e vjetër: Glaukias); (sundoi rreth 335 – rreth 295 p.e.s. ai përmendet për herë të parë si një forcë e konsiderueshme në ndihmë të djalit të Bardhylit, Kletit, një princ ilir që u rebelua kundër Aleksandrit të Madh, në betejën e Peliumit 335 pes. Megjithatë, ata të dy u mundën dhe Kleiti u detyrua të strehohej brenda territoreve taulantiane, ku Aleksandri nuk e ndoqi atë, dhe vëmendja e tij u tërhoq diku tjetër nga lajmet për revoltën e Tebës.

***

Pas Luftës së Parë Ilire (229–228) Dyrrhachioni ra nën protektoratin romak dhe më vonë u bë një civitas libera (Cic. Fam. 14.1.7). Qytetei qe në favor të Pompeitgjatë luftës civile romake, ajo u bë një koloni romake ndoshta nën Jul Çezarin (Plini. shih Lufta Civile Romake). 

Porti i qytetit ishte rruga kryesore tregtare midis Italisë dhe Greqisë veriore që lidhte Brundisium me Selanikun përmes rrugës Egnatia (Straboni 6.3.8). 

Dyrrhachion, qe një qytet kozmopolit, ku gjuha latine dominonte deri në shekullin e tretë të e.s. Në Perandorinë e Vonë Romake Dyrrahu ishte kryeqyteti i provincës së Epirus Nova. Pavarësisht nga tërmetet në 314 dhe 522, ai mbeti një port dhe kështjellë kryesore në zonë. Me rënien e perandorisë perëndimore (476) Dyrrahu humbi dominimin e tij tregtar, por mbajti rëndësinë e tij strategjike: i rrethuar nga Theodoriku (481), i sulmuar nga bullgarët, nga normanët (1081–5; 1107/8; 1185) dhe kryqtarët (1203) , kryeqytet i Principaute d’ Albanie i Karlit Azhu, (1227) pastaj në duart e pricave arbër të Balshajve dhe Topiajve, gjersa u pushtua nga venecianët (1396) dhe më vonë nga turqit.