Dr. Nikollë Loka/

Për shkak të reaksionit të egër osman që u vendos pas Lidhjes së Prizrenit dhe keqësimit të mëtejshëm të gjendjes ekonomike, mërgimi jashtë vendit e sidomos jashtë kufijve të Perandorisë Osmane mori përmasa gjithnjë e më të mëdha. Qindra e mijëra shqiptarë u detyruan të lënë vatrat e tyre dhe të mërgojnë në Rumani, në Bullgari, në Egjipt etj. Pas vitit 1878, kur Bullgaria fitoi autonominë dhe pastaj pavarësinë nga zgjedha osmane, shumë shqiptarë, të shkatërruar ekonomikisht në atdheun e tyre, mes tyre tregtarë dhe zejtarë të vegjël, zgjodhën Bullgarinë për të gjetur punë(Kica, 2014:1192). Shqiptarët lëvizën drejt Bullgarisë kolektivisht, duke shkëputur lidhjet fizike me atdheun, por jo lidhjet shpirtërore. Në vendin pritës, Bullgari, ata filluan të organizojnë një jetë shoqërore në grup. Në disa qytete e fshatra themeluan kisha dhe mekanizma të tjerë atdhetarë kulturorë, për të lehtësuar funksionimin e komunitetit dhe për të ruajtur identitetin kombëtar e fetar. Të gjitha grupet e shpërndara në këtë hapësirë gjeografike i mbajti bashkë me shekuj gjuha e përbashkët dhe përpjekja për të mos harruar atdheun. Në këtë formë ata arritën të krijojnë kujtesën individuale dhe kolektive shqiptare në Bullgari(Hasani-Pllana, 2023).

Qytetet dhe fshatrat e njohur sot si: Arbanasi, Devnya, Mandrica janë formuar në fillimet e emigracionit shqiptar në tokën bullgare. Me kalimin e kohës Sofja, por edhe Varna, Pleven, Samokov, Plovdiv, Sliven dhe Mali i Rilës u bënë vende ku jetuan shqiptarë. Në shumë prej tyre u shfaqën emra si: Arbaneshka mëhalla, Arnautska Mahala, Albanska Mahala etj. Shqiptarët në fillim ishin punëtorë të zakonshëm, zejtarë, prerës, roje sigurie, e më vonë shfaqen si bujq, shitës ushqimesh, por më së shumti shitës në dyqanet që shisnin rrasa guri, dru, qymyr etj.

Një rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve kombëtare dhe të shkrimit shqip midis shqiptarëve të mërguar luajti Dhimitër Mole, i cili shkoi në Sofje nga Bukureshti në fillim të vitit 1886. Me punën e tij këmbëngulëse Dhimitri grumbulloi rreth vetes një numër të madh shqiptarësh që jetonin në Sofje. Në vitin 1889 atje u themelua bërthama e parë e Shoqërisë për Arsim në Shqip. Dhimitri kishte hapur një han në qendër të Sofjes, të cilin e kishte kthyer në shkollë të vërtetë, ku shqiptarët analfabetë mësonin shkrim e këndim në gjuhën e tyre amtare(Pançev, 2017:11). Në sajë të përkushtimit e të këmbënguljes së tij mësuan sa e sa shqiptarë jo vetëm të rinj, por dhe pleq. Mësonin pas punës, natën, nën dritën e kandilave. Njëri prej tyre do të ishte dhe Josif Bageri(Jorgaqi, 2018).

Me shtimin e numrit të shqiptarëve emigrantë atje, në janar të vitit 1893 u formua në Sofje Shoqëria shqiptare me emrin “Dëshira”, me statutin dhe me fondin e saj. Programi i kësaj shoqërie ishte i njëjtë me atë të shoqërive të Stambollit e të Bukureshtit. Shoqëria do të përpiqej “për të lartësuar frymën e shqiptarizmit” dhe “për skoli në Shqipëri”. Kryetari i Komitetit të zgjedhur nga shoqëria ishte Ligor P. Marko dhe sekretar Dhimitër Mole. Në nenin 2 të statutit të saj thuhet: “Qëllimi i Shoqërisë “Dëshira” është për të përhapur dituri e mësimin e gjuhës, si edhe për të përhapur mësonjëtore në gjuhën shqipe në Shqipëri”.

Shoqëria “Dëshira” themeloi shkollën shqipe në Sofje. Mësuesi i parë ka qenë Kosta Trebicka, i cili i kishte mbledhur në shtëpinë e tij djemtë dhe vajzat e shqiptarëve të Sofjes.(Thellimi, 2002: 76). Kosta kishte vazhduar punën si mësues nga viti shkollor 1897-1898 deri në vitin shkollor 1904-1905, kur ishte zëvendësuar nga Polikseni Dhespoti – Luarasi, gruaja e atdhetarit Kristo Luarasit, një korçare që kishte përfunduar Shkollën e vashave dhe kishte vazhduar si mësuese në atë shkollë. Pas martesës me Kriston, në vitin 1904, ata vendosen në Sofje, ku kishin qëndruar deri vitin 1923, kur u kthyen në Shqipëri(Pançev, 2017:116). Pas kthimit të familjes Luarasi në Shqipëri, mësimi në shqip ishte ndërprerë deri në gusht të vitit 1927, kur përfaqësuesi i Shoqërisë “Gjergj Kastrioti” në Sofje, Vangjel Vreto i kishte shprehur përfaqësuesit të Shqipërisë Ali Asllani dwshirën e gjithë kolonisë, që “të ndermjetsohet pranë Qeverisë Mbretnore Shqiptare dhe të jepet një rrogë mujore për nji mësues shëtitës, i cili me mësimet, të mundë të mbjellë në zemrat e filizave shqiptarë dashurinë për gjuhën amtare dhe për Atdheun e tyre të dashur”. Diplomati Ali Asllani në përgjigjen e tij kishte premtuar se do bënte hapet e duhura për të plotësuar dëshirën e kolonisë shqiptare(Pançev, 2017:117). Këshill i Shoqatës, pa u vonuar zgjodhi një komision arsimor të përbërë prej Spiro Janit, Vangjel Vretos dhe Kristo Fallit, të cilët emëruan dy mësues midis kolonisë shqiptare: Marianthi Simin dhe Kosta Janin. Pastaj me një komunikatë u lajmëruan të gjithë prindërit shqiptarë që të regjistrojnë fëmijën e tyre si nxënës të gjuhës amtare. Prindërit iu përgjigjën me gëzim ftesës së bërë.

Në mbledhjen e përgjithshme kushtuar kësaj çështje, të mbajtur më 4 nëntor 1928, është shpallur krijimi i “shkollës shëtitëse”, e cila u hap më 1 nëntor 1928. Mësuese Marianthi Simi dhe mësues Kosta Jani u ishte caktuar një rrogë mujore nga arka e Shoqërisë prej 2 000 levash. Ministria e Arsimit e Shqipërisë, pasi e ka shqyrtuar dhe e ka marrë në konsideratë kërkesën e Shoqërisë, e ka ndihmuar procesin arsimor, duke paguar 160 franka ari për të dy mësuesit. Me këto veprime është plotësuar dëshira më e madhe e kolonisë shqiptare në Sofje(Pançev, 2017:117). Kjo shkollë ka punuar pa ndërprerje katër vite, nga viti 1928 deri në vitin 1932, kur për shkak të buxhetit, është hequr financimi nga Ministria e Arsimit e Shqipërisë. Ky pushim i detyruar ka vazhduar dy vjet, deri në vitin 1934, kur me nismën e Këshillit të Shoqërisë “Gjergj Kastrioti” dhe me përpjekjet e përfaqësuesit të Legatës Mbretërore Shqiptare në Sofje, M. Hulusi, “shkolla shëtitëse” është hapur për herë të dytë. Me urdhër të Ministrit të Arsimit të Shqipërisë për mësuese është emëruar Helidhona I. Thanasi, e cila kalonte lagje më lagje, duke zhvilluar kurse me grupe nxënësish(Pançev, 2017:118).

Deri tani nuk dihet me siguri kur kolonia shqiptare në Sofje i ka pushuar aktivitetet e saj në fushën e arsimit, por ngjarjet politike dhe Lufta e Dytë Botërore e kanë ndërprerë jetën e organizuar shoqërore të shqiptarëve në Sofje, shumë prej të cilëve janë kthyer në Shqipëri(Pançev, 2017:120). Mësimi organizuar i shqipes ka rifilluar në vitet 60-ta të shek. XX, falë punës së Thoma Kacorrit, shqiptarit të famshëm nga Kolonja. Në vitin 1962 ai ka fituar konkursin për mësimdhënës për lektoratin e gjuhës shqipe të Universitetit të Sofjes, ku ka punuar për njëzet vjet. Studentët e tij të parë kanë qenë gjuhëtarët më të përgatitur bullgarë prej asaj kohe si: akademik Vladimir Georgiev, Prof. Dr. Ivan Duridanov, Prof. Dr. Boris Simeonov dhe Prof. Dr. Mosko Moskov, madje ka pasur edhe nxënës prej vendeve të tjera. Thoma Kacorri ka shkruar edhe dy libra mësimorë për mësimin e shqipes, si edhe një fjalor bullgarisht-shqip(Pançev, 2017:120).

Mësimi i shqipes në Universitetin e Sofjes funksionon edhe aktualisht, i përfshirë në Departamentin e Ballkanologjisë, ku deri më tani qindra studentë kanë mësuar dhe vazhdojnë të mësojnë gjuhën, letërsinë, historinë dhe kulturën shqiptare.

Interesimi i Qeverisë shqiptare atë kohë u përqëndrua edhe mbi fshatin shqiptar të Mandricës. Konsullata shqiptare në Bullgari, me shkresën Nr.106, me 9 të vjeshtës së dytë 1922, i bën një relacion Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë: ”Marr nderin t’i kallxoj të nderçmes Ministri se, përveç shqipatrëve të ardhur në këtë shtet kohët e fundit, tridhjetë vjet e tëhu, ndodhet një shumicë mjaft me rëndësi emigrantësh nga Vithkuqi i Korçës, që në kohën e Ali Pashë Tepelenës. Këta popullojnë disa katunde të përndara rrotull kufirit bullgaro-grek në Traki si: Mustaf Pasha, Ortaqoj, Mandricë, Arbanas etj. Katundi Mandricë që është më i madhi popullohet nga elementë thjeshtë shqiptarë. Ka gjithsejt 350 shtëpi dhe shumica e banorëve merren me tregtinë e mëndafshit. Këta, si të gjithë të tjerët, janë të krishterë ortodoksë, flasin gjuhën amtare me një dialekt pak të ndryshëm nga toskërishtja dhe mbajnë zakonet e Shqipërisë si në rrojtje, veshje, martesa etj. Mandrica, me anë të një përfaqësuesi më shfaqi dëshirën për një mësonjës dhe një prift. I lutem Qeverisë për këtë gjë, që të përkudeset, duke qenë të sigurtë se Qeveria bullgare nuk do të sjellë asnjë kundërshtim. Përveç kësaj, ata dëshirojnë të bëjnë praktikat e duhuar për fitimin e shtetësisë”.

Ministria e Punëve të Jashtme ia kishte përcjellë Ministrisë së Punëve të Brendëshme kërkesën e banorëve të Mandricës. Ajo Ministri kishte dhënë pëlqimin, por siç duket, shkolla nuk ishte miratuar nga Qeveria, pasi studimet e kryera nga studiuesit tanë për këtë fshat, ndër ta Thoma Kacorri e Dhimitër Shuteriqi, që kanë qenë në Mandricë, nuk e përmendin themelimin e një shkolle shqipe.

Luan Rama/

Lançimi i Kryqëzatës së parë për çlirimin e Jeruzalemit u bë në 27 nëntor të vitit 1095, në Koncilin e Clermont-it, në Francë. Papa Urban II kapërceu veriun e Italisë dhe mori rrugën drejt vëndit të frankëve, pasardhësve të galëve, kalorësve të famshëm Clovis dhe Vercingetorix. Disa kronistë thonë se për të ndërmarrë Kryqëzatën ai u shty nga normandi Bohemond. Të tjerë thonë se ishte murgu i vobektë Peirre l’Ermite që thirri për çlirimin e Varrit të Krishtit dhe ai e ndoqi pas. Fjalimi i Papës në këtë koncil nuk ka mbetur i shkruar gjer në ditët tona, por njihen urdhëresat e nënshkruara, jehona e kësaj ngjarje dhe shkrimet e kronistëve, kur turmat e besimtarëve iu përgjigjën thirrjes së Papës me britmat „Dieu le veut!” „Zoti e kërkon!” Në atë kohë, për dhjetë vjet me rradhë, Durrësi dhe brigjet shqiptare po jetonin në paqe. Por dyndjet normande do të rishfaqeshin sërrish, kësaj rradhe të drejtuara nga Bohémond de Tarente, (Guiscard), i cili i njihte mirë këto brigje të ashpra, të vështira për t’i nënshtruar. Ai shoqërohej nga nipi i tij Tankred si dhe kushërinjtë e tij Richard de Raoul i Salernos, Robert d’Anse, etj. Para se të nisej, Bohemondi kishte mbajtur një fjalim të gjatë para trupave të tij, një pjesë të të cilit na e bën të njohur kronisti-murg, Robert le Moine (Murgu), në dorëshkrimin e tij Hierosolymituna expeditio: „Le të bashkohet me mua ai që i përket Zotit. Kalorës! Ju që sot jeni kalorësit e mij, ju do të bëheni kalorësit e Zotit! Pra merrni bashkë me mua rrugën për Vëndin e Shenjtë. Të gjitha gjërat e mia, konsideroini si tuajat. A nuk jemi ne nga raca franke? A nuk janë dhe njerëzit tanë si ata që kanë ardhur nga Franca? Ç’turp do të ishte nëse njerëzit tanë dhe vëllezërit tuaj frankë të shkonin pa ne për tu bërë martirë, madje dhe në Parajsë? Nëse kjo ushtri do të marshonte në luftë pa ne, atëherë me të drejtë mund të na akuzonin si njerëz pa kurajë…” Nga normandët e Siçilisë që zbritën në brigjet shqiptare, ishin dhe vëllai i Tankredit, konti de Rossignolo dhe vëllezërit e tij Hermann de Canne, Onfroy de Montescaglio si dhe Robert de Sourdeval, Boel de Chartres, etj. Bohemondi zbarkoi në brigjet shqiptare midis Vlorës dhe Durrësit, në nëntor të vitit 1096, atëherë kur fillonte „Kryqëzata e parë” për çlirimin e Jeruzalemit. Në fillim ai pushtoi Vlorën, duke mbledhur trupat në fshatin e quajtur Dropoli, në luginën e lumit të Vjosës. Ana Komnena shkruan se Bohemondi zbarkoi në Vlorë me shumë kontë dhe një ushtri të pallogaritshme. Kronisti tjetër Albert d’Aix, shkruan për 10.000 kalorës dhe një numur shumë i madh këmbësorësh. Në fakt ata shfrytëzuan luginën e Vjosës dhe zgjodhën rrugën më të vështirë, por më të sigurtë, pasi nuk donin të binin ndesh me trupat bizantine që zotëronin Via Egnatia-n, edhe pse nuk ishin më në gjëndje lufte me ata. Rruga kalonte drejt Gramozit, në malet me dëborë. Në Kastoria u furnizuan me ushqime.

Këtë ngjarje e përshkruajnë katër burimet kryesore të kësaj periudhe historike: dorëshkrimi anonim Gesta Francorum et aliorum Hierosolimitanorum, vepra Alexiade e Ana Komnenas, dorëshkrimi i Guillaume de Pouille dhe kronika e Guillaume de Tyr, një prej kalorësve që luftoi gjer në bedenat e kështjellës së Jeruzalemit. Siç dihet „anonimi“ ishte një kryqtar, i cili e ndoqi ushtrinë e Bohemondit në betejën e Nikesë, betejën e Dorylesë, rrethimin e Antioche-s e gjer në marrjen e Jeruzalemit dhe betejën e Ascalon-it, ku mbaron dhe tregimin e tij. Në fillimin e Kryqëzatës, anonimi shkruan se „Bohemundi i mblodhi ushtarët e tij dhe i këshilloi që të silleshin mirë ndaj popullit dhe të mos shkatërronin këtë tokë që u përkiste kristianëve dhe të mos merrnin asgjë përveç çka duhej për tu ushqyer… Atëherë u bë nisja dhe ne shkuam përmes shumë krahinash, nga qyteti në qytet, nga kështjella në kështjellë. Ne mbërritëm kështu në Kastoria dhe atje festuam natën e Krishtlindjes.” Në librin Rënia dhe vdekja e Konstantinopojës, historiani francez Jacques Heers, duke iu referuar kronikës anonime shkruan se pasi zbarkuan pranë Durrësit, „në tetor të vitit 1096, normandët e Bohemond de Tarente shkuan fshat më fshat, kështjellë më kështjellë dhe qytet më qytet, e kështu deri në Kostur për të festuar atje Krishtlindjet”. Guillaume de Pouille, i cili e shoqëroi Bohemondin gjatë kësaj Kryqëzate, në dorëshkrimin Historia e Kryqëzatës së parë, shkruan se „Popullsia atje nuk shikonte tek ne pelerinët e Kryqëzatës, por ata mendonin se ne kishim shkuar për të shkretuar e bastisur tokat e tyre dhe për t’i masakruar ata. Atëherë, ne i bastisëm tokat, u morrëm viçat, kuajt, gomerët dhe gjithçka që gjenim.” Por një burim tjetër historik shkruan dhe për grabitjet e kryqtarëve gjatë rrugës. Kuptohet që ata s’kishin burim tjetër për t’i mbijetuar atij rrugëtimi të gjatë e cfilitës. Historiani Pierre Aubé, në librin e tij Godeffroy de Bouillon, i referohet një letre të peshkopit të Ohrit, Théophilacte, (Teofilakti), i cili i shkruante njërit prej miqve të tij se „Kalimi apo invazioni i frankëve, nuk di se çfarë emri mund t’i vë kësaj, por ne na ka trëmbur dhe shqetësuar aq shumë, saqë ne e kemi humbur toruan. Kam qënë si një i dehur, por tani që u mësuam me këto halle të shkaktuara nga frankët, ne i durojmë më mirë mjerimet tona”.

Por le të kthehemi te kronistja jonë, Ana Komnena. Në kronikën e saj Aleksiada, ajo shkruan për personazhet të tjerë të rëndësishme të kësaj epoke, duke përshkruar kalimin e kryqtarëve evropianë. Ne fakt, i pari që u nis për Kryqëzatë ishte Pierre l’Ermite, (Eremiti), ai murg i zbathur që predikonte mes turmave popullore se duhej shkuar për të çliruar Varrin e Krishtit. Atij iu bashkuan dhjetra mijra njerëz, të varfër, gra e fëmijë, duke iu drejtuar Konstantinopojës në një ethe marramëndëse. Ndërsa nga frankët ishte Hugues, konti i Vermandois, i cili ndryshe nga murgu i varfër, do t’i drejtohej brigjeve të Ilirisë. Para nisjes, ai dërgoi një mesazh në Konstantinopojë, duke i kërkuar perandorit ta presë në nivelin e një princi me gjak mbretëror. Me të u bashkua dhe Drogon de Nesle, Clérambault de Vendeuil, Guillaume de Melun dhe kalorës të tjerë me emër. Ja si e përshkruan Ana Komnena ardhjen e vëllait të mbretit të Francës, nisur në kryqëzatë drejt Jeruzalemit, Hugues de Vermondois, («Hugues, filius et frater regnum Francourum»), i cili kaloi përmes Shqipërisë që në atë epokë ishte një nga rrugët kryesore dhe ku nga Via Egnatia-s i çonte kryqtarët drejt Konstantinopojës, ku që andej ata merrnin pastaj rrugën e gjatë drejt qytetit të Shenjtë. «Një i quajtur Ubos, vëllai i mbretit të Francës (kryeneç si novat i fisnikërisë së tij, në momentin kur do të linte vëndin e tij për të shkuar në Varrin e Shenjtë, (Saint-Sepulcre), ai e lajmëroi autokratorin, duke i drejtuar një mesazh qesharak dhe të sigurohej që më parë për të gjetur një pritje të shkëlqyer…“ Hugues „Magnus“ (Maisné – i Madhi), dërgoi më parë 24 kalorës, nën drejtimin e Guillaume de Melun për të informuar guvernatorin e Dyrrachium. Ana Komnena përmënd një letër të dytë që ai i dërgonte guvernatorit të Durrësit: «Dije o basileus, – i shkruante ai, – se unë jam bazileus i bazileusve, më i madhi i atyre që jetojnë në këtë botë. Sapo të mbërrij, duhet që të vijnë të më presin me një ceremoni të denjë që i përket sojit tim». Në çastin kur bazileusi mori këtë mesazh, duka i Durrësit ishte Joani, djali i vëllait të Aleksit, sebaskratorit Isak Komnena. Duka i flotës, Nikola Morokatalou, i kishte nxjerrë në det anijet e tij, duke i vendosur në afërsi të portit të Dyrrachium-it dhe që andej ai survejonte detin aq mirë, sa asnjë anije pirate përgjatë brigjeve nuk mund t’i shpëtonte…»

Më pas, anijet e tij morën udhën drejt Durrësit. Por stuhija e madhe në det i shpërndau anijet. Anija e kontit De Vermandois mrekullisht arriti të dalë në bregun shqiptar në „Cap Palli“ (Bishtin e Pallës), disa kilometra në veri të Durrësit. Atje i gjeti i dërguari i guvernatorit, i cili i çoi në Durrës. Ata qëndruan në qytetin antik gjersa një funksionar i lartë bizantinas, Manuel Butumites, erdhi nga ana e perandorit për t’i shoqëruar drejt Konstantinopojës. Kronisti tjetër mesjetar Foucher de Chartres, në Histoire occidentale des croisées, (III), shkruan për rrugëtimin në tetorin e vitit 1096 e këtij prijësi si shef i kryqtarëve të Perëndimit nga Bari në Durrës, i cili u mbajt si i burgosur nga guvernatori.

Siç shkruante kronistja Komnena, «Menjëherë autokratori u dërgoi atyre dy letra, duke urdhëruar dukën e Dyrrachiumit që të mbikqyrte në det dhe përmes tokës ardhjen e Ubos, (Hugues), me detyrën që ta lajmëronte autokratorin menjëherë me një mesazh të shpejtë mbi ardhjen e këtij latini, i cili duhej pritur me nderime. Letra tjetër ishte për dukën e flotës bizantine që të mos e largonte asnjë çast vëmëndjen dhe të përgjonte me vigjilencë. Përsa i përket Ubos, ai kishte mbërritur mirë në Longobardi (krahinë midis Barit dhe Romës), duke i dërguar dukës së Dyrrachium 24 përfaqësues-ambasadorë të ngjeshur me pazmore e mburoja të këmbëve prej floriri, të shoqëruar nga kont Tsepenterios dhe Elie, të cilët kishin dezertuar në Selanik kampin e autokratorit. Ata i drejtoheshin dukës si më poshtë: «Dije o dukë se Madhëria jonë Ubos, është duke mbërritur dhe se ai sjell nga Roma flamurin e Shën Pjetrit. Dije gjithashtu se ai është prijësi i gjithë ushtrisë franke. Pra përgatitu që ta presësh në mënyrë të denjë siç e kërkon dhe pushteti i tij, ai dhe trupat që komandon dhe se ti duhet t’i dalësh përpara ta presësh». Ndërkohë që ambasadorët flisnin kështu me dukën, Ubos, që kishte shkuar nga Roma në Longobardi, më pas kishte marrë në Bari anijet duke iu drejtuar brigjeve të Illiricum. Por atë e zuri një stuhi e tmerrshme ku humbi pjesën më të madhe të anijeve bashkë me rremtarët dhe ata që ishin në to. Nuk mbeti veçse një barkë ku ai gjëndej dhe që dallgët e hodhën në brigjet midis Dyrrachiumit dhe atij vëndi që quhej Palli, (Kepi i Pallës). Ai sapo kishte shpëtuar për mrekulli kur dy nga njerëzit që përgjonin brigjet, iu drejtuan: «Duka po e pret me padurim ardhjen tuaj dhe dëshiron tu shohë». Ubos kërkoi menjëherë një kalë. Njëri nga ata zbriti nga kali dhe ia dha menjëherë. Në këtë gjëndje e pa Ubon duka i Dyrrachiumit, i cili kishte shpëtuar nga mbytja. Ai i uroi mirëseradhjen dhe e pyeti se nga po vinte. Duke mësuar fatkeqësinë që i kishte ndodhur gjatë kalimit të detit, ai e ngushëlloi me plot premtime dhe madje i afroi një tavolinë plot me të mira. Pas kësaj e la të pushojë por jo plotësisht në liri. Menjëherë kishte lajmëruar autokratorin lidhur me për mbërritjen e tij dhe tani priste udhëzime të reja. I informuar mirë, autokratori dërgoi menjëherë Butumites drejt Epidamne, siç e quanin më parë Dyrrachiumin, i cili i kërkoi Ubos që ta shoqëronte për në kryeqytet jo duke marrë rrugën direkte, por duke bërë një kalim përmes Filipopolis. Ai kishte frikë në fakt nga keltët dhe ushtritë që vinin pas tyre. Bazileusi e priti me nderime dhe e mbushi me dhurata, duke e bindur menjëherë që të bëhej njeriu i tij vasal, duke bërë betimin e zakonshëm të latinëve… »

Koha e ndërmarrjes së Kryqëzatës së parë të kristianëve për të çliruar tokën dhe varrin e Krishtit ishte një nga ngjarjet më të mëdha të atij fillim mijëvjeçari. Kronikat e vjetra shkruajnë për disa prijësa të tjerë normandë e frankë që morën rrugën drejt brigjeve shqiptare për t’iu drejtuar pastaj Tokës së Shenjtë. Kronistët përmëndin dhe të famshmin Robert de Flandre, i cili kishte kaluar disa vënde sllave dhe „kur kishte mbërritur drejt brigjeve shqiptare, ai kishte përshtypjen se ishin toka pjellore“. „Krahina e Vjosës ka drithëra të shumta… Në Durrës, është kisha e Shën Maria Virgjëreshës e amalfitanëve“ (Amalfi ishte kryeqëndër e normandëve në Italinë e jugut). Ana Komnena shkruante gjithashtu se „në Durrës kishte shumë tregëtarë nga Amalfi dhe nga Venediku“.

Në rradhën e prijësave frankë që niseshin për Kryqëzatë dhe merrnin rrugën drejt Adriatikut, për tu bashkuar pastaj me Via Egnatia, ishin dhe Robert de Normandie, (Robert Courteheuse, biri i Guillaume le Conquerant ) dhe kunati i tij Etienne de Blois, kont i Blois dhe Chartres, të cilët mbanin si mbiemra, emrat e krahinave që kishin si zotërime të tyre. Pasi kishin zbritur malet e Italisë, kryqtarët e „ushtrisë të katërt franke“, kishin shkuar në Romë që t’i pagëzonte Papa dhe që andej kishin zbritur në zonën e normandit Roger Borsa, duke i marrë anijet në Brindizi më 5 prill të atij viti. Anija e tyre e parë, siç shkruajnë kronikat, u mbyt. Të tjerat, pas katër ditësh mbërritën në Durrës, ku u pritën mirë dhe pastaj me eskortë, përmes Via Egnatia, duke kaluar drejt Ohrit, Ostrovo-s, Vodena-s, Selanikut e Christopolis (Kavalla), ata vazhduan gjer në Konstantinopojë, ku perandori i priti mjaft mirë.

Për Kryqëzatë ishte nisur atë kohë dhe franku Raymond de Saint-Gilles, kont i Toulouse-s, i cili, pasi kishte zbritur në Itali, mori rrugën drejt brigjeve shqiptare. Meqë mendonte se s’do të kthehej më nga Jeruzalemi, ku do t’i kushtohej Krishtit, ai abdikoi si princ dhe tokat ia kaloi të birit. Me të ishin bashkuar tani dhe Raimbaud, konti i Orange-s, Gaston de Bearn, Gerard de Roussillon, Palamede de Montalieu, Eusebe de Beziers, Guillaume de Montpellier, Adhémar de Puy, prijësi fetar i Kryqëzatës me vëllezërit e tij, peshkopi i Orange-s, etj. Historiani Steve Runciman, shkruan se kur mbërritën në Shkodër, ushqimet po u mbaroheshin, por ata kishin para për të blerë ushqime në këtë qytet. Por meqë nuk gjetën gjë, ata vazhduan rrugën drejt Durrësit. Një kryqtar dhe kronist tjetër i kësaj kohe, Guillaume de Tyr, përshkruan rrugëtimin e provincialëve (nga Provence e Francës) me në krye Saint-Gilles, ku thekson se ai „u miqësua me mbretin e sllavëve, por megjithë këtë marrëveshje, ushtarët e kontit u keqtrajtuan nga sllavët“. Kronisti tjetër Raymond d’Aguillers, kapelan i kontit të Toulouse-s, në kronikën e tij Historia Francourum qui ceperunt Jerusalem, (Historia e frankëve që çliruan Jeruzalemin), e vendos mbërritjen e tyre në Shkodër në muajin janar.

«Pesëmbëdhjetë ditë pas Ubos, edhe normandi Bohemondi bëri kapërcimin e detit dhe erdhi në brigjet e Kabalion (Kavajë), me shumë kontë dhe një ushtri të jashtëzakonëshme, (nëntor 1096). Në gjurmët e Bohemondit kishte ardhur dhe konti i Principat, (Provence, Francë, L.R.), i cili kishte ardhur nga brigjet e Longobardies. Meqë edhe ai donte të bënte kalimin e detit, ai kishte marrë me qera për 6.000 «stateres» ari një anije pirate me tre direkë të mëdhenj dhe 200 rremtarë si dhe tri barka të rimorkjuara pas. Në fakt, ai nuk morri drejtimin e brigjeve të Vlorës, si ushtritë e tjera latine. Nga frika e ushtrisë romane, ai ngriti spirancën dhe devijoi drejtimin për nga brigjet e Himarës në sajë të një ere të favorshme. Por duke iu trembur tymit ai shkoi drejt zjarrit, pasi aty-këtu nuk ishin anije të tjera që mund të takoje në gjirin e Longobardie-s, por ishte e gjithë eskadra romane e dukës Nikola Morokatakalou. Ky i fundit, para disa kohësh kishte dëgjuar për këtë anije pirate dhe duke marrë me vete anijet «bireme» dhe «trireme» të flotës së tij, si dhe disa «dromos», ishte nisur ta priste në Kabalion, përballë Ason-it…»

Në fillim të shkurtit, më së fundi, ata mbërritën në veri të Durrësit. Guvernatori Joan Komnena i priti me ngrohtësi, pohon Ana Komnena, ndërkohë që „anonimi“ tek Gesta Francorum, shkruan për mosbesimin e madh të bizantinëve ndaj tyre. Guillaume de Tyr na informon nga ana e tij se në Durrës ata i pajisën me leje-kalimi nga ana e perandor Aleksi për tu nisur drejt Konstantinopojës. Vëllai i peshkopit, kalorësi Hugues de Monteil, meqë ishte sëmurë, u detyrua të qëndrojë në Durrës. Por rrugës, këta kryqtarë, herë pas here u sulmuan nga ushtarët e perandorit. Funksionarë bizantinë si dhe një eskortë me „peçenegë“ i shoqëroi ata drejt Via Egnatia. Por rrugës, ushtarët frankë nuk i duruan sjelljet e eskortës bizantine të përbërë nga „peçnegë“ dhe në luftë mes tyre, dy baronë „provençaux“ (nga Provence) u vranë. Peshkopi du Puy mbeti i plagosur dhe u tërhoq në Selanik që të mjekonte plagët, ku e gjeti i vëllai që erdhi më pas nga Durrësi. Pak kohë më vonë dhe Raymond u sulmua në Edesse nga ata. Nga një burim tjetër mesjetar, i Raymond d’Arguilers, një kryqtar frank, që tregon mbërritjen e Raymond de Saint-Gilles, kont i Toulouse-s në Durrës dhe rrugëtimin e tij gjithë peripeci drejt Konstantinopojës, ai shkruan: “Ne mbërritëm në Durrës dhe na u duk se ishim në atdheun tonë, duke e konsideruar perandorin Aleksi si një vëlla e bashkëpuntor. Por ata, duke u bërë mizorë, u sulën si luanë dhe i sulmuan njerëzit e paqtë që donin të shërbenin me armët e tyre. Bizantinët i masakruan nëpër prita, në pyje dhe fshatra larg kampit, duke i sulmuar ata gjatë natës me tërbim. Ndërkohë që ata shkretonin, udhëheqësi i tyre premtonte paqe. Madje dhe gjatë armëpushimit ata masakruan Pons Renaud dhe plagosën për vdekje vëllain e tij Pierre, që të dy princa fisnikë. Por edhe pse ne gjetëm rastin dhe u hakmorrëm, ne donim më shumë të vazhdonim rrugën tonë, sesa të ndëshkonim këta pushtë. Kështu u vumë në rrugëtim. Gjatë rrugës, ne morëm nga perandori disa letra, ku ai fliste veç për paqe, vëllazërim dhe vepër të përbashkët, por këto ishin veçse fjalë, pasi si përpara dhe mbrapa, majtas e djathtas, ne ishim të ndjekur nga turqit, „comanses“-ët, „uses-ët, „peçeneg“-ët dhe bullgarët, të cilët na bënin pareshtur prita. Një ditë, kur ishim në fushën e Palegonisë, peshkopi du Puy ishte disi i veçuar nga ushtria për të gjetur një vënd të përshtatshëm për të ngritur kampin tonë. Por ai u kap nga „peçenegë“- t, të cilët e hodhën nga mushka, e plaçkitën dhe e goditën fort në kokë. Por meqë një prelat kaq i madh ishte i nevojshëm për popullin e Zotit, jeta e tij nuk pushoi, në sajë të Atit të mëshirshëm. Një nga „peçeneg“-ët i kërkonte florinj dhe e mbrojti nga të tjerët. Gjatë kësaj kohe ky lajm u përhap nëpër kamp. Peshkopi u shpëtoi, ndërkohë që armiqtë e tij e kërkonin dhe shokët donin ta mbronin. Kur përmes pengesash të tilla ne mbërritëm në një kështjellë që quhet Bucinat, konti Raymond u informua se „peçeneg“-ët donin ta sulmonin ushtrinë tonë në shtigjet e një mali. Bashkë me disa kalorës, ai u fsheh dhe u vërsul papritur mbi ta, duke vrarë shumë prej tyre, ndërkohë që të tjerët morrën arratinë. Në të njëjtën kohë që perandori na dërgonte mesazhe paqësore, ne ishim ngado të rrethuar nga armiq që kërkonin të na bënin ç’të mundnin…“

Shumë princa të tjerë frankë morrën në atë kohë rrugën e brigjeve shqiptare. Një nga ata ishte dhe Guillaume I, konti i Nevers, i cili e kishte lënë Francën në shkurt të vitit 1096 dhe siç thonë kronikat kapërceu Adriatikun, (Brindizi-Vlora) dhe me një ushtri të paqtë e të disiplinuar kishte marrë Via Egnatia gjer në Konstantinopojë, ku ishte pritur mirë nga perandor Aleksis. Por kronistët i referohen dhe kalorësit Robert de Flandres, i cilët gjithashtu mori udhën drejt brigjeve shqiptare. Ashtu si bashkëluftëtari i tij De Vermondois, në tetor të vitit 1096, Robert de Flandre i shoqëruar nga trupat e krahinës së Brabantit që udhëhiqeshin nga Badouin d’Alost, konti i Gandit, u nis nga Bari dhe në fillim të dhjetorit ata ishin në jugun e brigjeve shqiptare. Konti Alost, kishte tentuar të zbarkonte në brigjet e Himarës, jashtë zonave të autorizuara nga autoritetet bizantine, por atje u bllokua nga një eskadër bizantine. Ana Komnena tregon gjatë në librin e saj për zënkën e tij me komandantin Marianos Mavro Katalau, birin e admiralit bizantin, të cilin e paraqet si një hero, meqë e njihte personalisht dhe ishte një nga miqtë e tij. Edhe pse prifti latin u lutej bizantinasve se ata ishin nisur për në Tokën e Shenjtë, përsëri ata i detyruan t’i shoqëronin gjer në Durrës. Kronisti Foucher de Chartres, shkruan për zbarkimin e kryqtarëve fisnikë Robert de Normandie dhe Etienne de Blois më 9 prill të vitit 1097, rreth dhjetë milje nga qyteti i Durrësit. Në sallën e heraldikave të muzeut të Versajës, (Versailles), tregohet për emblemat e shumta të kryqtarëve më të lavdishëm të asaj epoke, ku midis të tjerëve paraqitet dhe emblema e vëllezërve Pierre dhe Renaud de Pons, nga Pons i Francës, ku siç shkruan dhe kronisti Raymond d’Agiles, „ata janë masakruar nga bizantinët në Dyrrachium“. Po kështu flitet dhe për kryqtarin tjetër Robert, konti i Montfort-sur-Rille, marshall i Normandisë, i cili gjatë rrethimit të Durrësit nga Bohemondi u ishte dorëzuar bizantinëve dhe pastaj kishte ikur drejt Palestinës.

Duke lexuar gjithë këto kronika të vjetra që shkruajnë veçse përciptas për ardhjen e kryqtarëve në brigjet e Ilirisë dhe jo për ngjarje të shumta që duhet të kenë ndodhur në tokat e Arbërit, (shumë prej dorëshkrimeve sigurisht kanë humbur në kufijtë e një mijëvjeçari), mund ta imagjinosh atë qytet-port aq të rëndësishëm siç ishte Dyrrachiumi ku shkelnin e pikëtakoheshin personazhet e një historie botërore nga më në zë të njerëzimit. Ja pse dhe kronikat në latinisht të këtyre kryqtarëve-kronistë që lidhen me brigjet e Ilirisë, janë padyshim burime të rralla e unikale edhe për historinë e trojeve tona, të cilat mbeten për tu deshifruar.

Personazhe dhe bëma

———-

Krahas personazheve më të rëndësishme të kësaj epoke si Aleks Komnena, Robert Guiskard apo Bohemondi, biri legjendar i tij, një sërë personazhesh mjaft të rëndësishëm të botës bizantine e normande janë të pranishme në tokën shqiptare të Ilirisë: dukë, guvernatorë, sevastë e sevastokratorë, admiralë flotash e «domestikë» ushtrish… Disa Komnenë nipër të Aleksit, ishin guvernatorë të Dyrrachiumit, të cilët u angazhuan për mbrojtjen e qytetit. Një tjetër, Gjergj Paleologu, ishte një nga personazhet dhe një nga luftëtarët e shquar të bazileusit Aleks, i cili edhe pse e dinte çmimin e madh të daljes së tij nga kështjella e Dyrrachiumit, të rrethuar nga trupat e Guiskardit, ai përsëri e zbatoi kërkesën e autokratorit që të dilte dhe të takohej me të jo larg rrethinave të Dyrrachiumit, dalje kjo që do të ishte në fakt fatale, sepse ai nuk mundi të futej më në kështjellë. Ana Komnena, në kronikën e saj mbi rrethimin e Dyrrachiumit dhe luftën që u bë mes dy të mëdhenjve të asaj epoke, Guiskardit dhe Aleksit, përshkruan dhe betejën heroike të Paleologut.

Personazhet heroike nuk mungojnë në përshkrimet e Ana Komnenës. Madje ajo i krahason gjeneralët bizantinë me heronjtë e Homerit. Marianos kur bie në tokë i goditur nga një kelt, ajo shkruan se ai ra si Hektori i Iliadës, „i cili desh dha shpirt kur u godit me gur nga Ajaksi“… Kur kryqtarët që vinin nga Perëndimi i drejtoheshin Ilirisë, Marianos Morokatakalon, i tërhoqi kryqtarët drejt Himarës dhe i zbarkoi atje. Në pranverën e vitit 1108, në krye të 8000 ushtarëve ai ishte caktuar për mbrojtjen e Petrelës, pas disfatës të komandantëve të mëdhenj Kabasilas dhe Kamitzes. Pastaj ai zëvëndësoi Isak Kontostefanos si komandant të flotës detare të Adriatikut duke ruajtur brigjet e Ilirisë. Të tjerë personazhe me emër ishin Konstantin Gabras, të cilin perandori Aleks e caktoi guvernator në mbrojtje të kështjellës së Petrelës. Po kështu Konstantin Euforbenos, i cili hyri në Dyrrachiumin e rrethuar dhe u dha mbrojtësve disa nga urdhërat e bazileusit. Argyros Karazas, më 1092 u caktua nga Aleksi të shkonte në Dyrrachium dhe të mblidhte magjistratët, madje nëse konstantonte si të vërtetë organizmin e një lloj revolte e puçi kundër tij, ta arrestonte dhe nipin e tij Joan Komnena, djalin vëllait të tij sevastokratorit Isak. Në pranverën e vitit 1108, pas shpartallimit të Kamitzes nga ushtria e Bohemondit, ai ngarkoi gjeneralin e famshëm Kantakuzen që të ripushtonte Gllavinicën, Ballshin e sotëm. Po më 1108, Konstantin Katakalou u dërgua nga bazileusi bashkë me Marianosin e Napolit, besnikët e tij kontët Franc Roger dhe Adnalestos, që ta bindnin Bohemondin që të bënte paqe dhe t’i jepte fund luftës, duke pranuar humbjen para Aleksit.

Frano Kulli/

Shumëkush, që e ka ndeshë edhe përkitazi emrin e jezuitit At Pjetër Mëshkalla e ka njësuar emrin e tij autorial me autorësinë e një letre që i shkruan kryeministrit gjakatar të diktaturës, Mehmet Shehu. Një letër, me të vërtetë e denjë për t’u marrë si vepër e si kryevepër, ndoshta njëra ndër “blasfemitë” më të mëdha që ka ngjarë kundër diktaturës, si kurajë sipërore e inteligjencës shqiptare asohere. Njësh me fjalën e qëndresën e krejt martirëve të kishës në të vërtetë, porse ka ngjarë nja dy dekada ma vonë, kur tashma dhuna ia kishte vu përfundimisht thundrën e egër në fyt popullit që sundonte. Për ata që e kanë prekur me të gjitha shqisat e shpirtit e në të gjitha indet e korpit atë kohë sidomos, ende sot mbetet gati e mistershme fuqia e personit-autor të asaj letre, që merr kurajën me ba debat me xhelatin, me shtru arsyen përballë regjimit që e ka përjashtuar arsyen si ekzistencë e le ma si veprim, me shkue i vetëdijshëm drejt dhunimit të vetvetes, në respekt të lirisë për vete e përtej saj, për të tjerët.

Një qëndresë në kufijtë e mistikes. Që nuk zë fill atë ditë, më 5 prill të vitit të mbrapshtë 1967 kur shkruhet letra. Ani pse ai e kishte të provueme brenda qenies së vet provën e kalvarit të mundimeve në burgjet e ferrit. Shembuj prej jetës së tij na thonë se ai qe gjithherë i padashtun me perandoritë në kohën e të cilave e jetoi jetën e vet; asaj otomane në fillim, që ia ndjeu shtypjen qysh kur ishte fëmijë, por edhe më shumë me sundimtarët që qarkuan ngjarjet mbas Luftës së Parë Botërore, edhe të atyre që qarkuan periudhën e së Dytës; u përball aktivisht me fashizmin dhe nazizmin. Por ajo çka rrodhi më vonë, paslufta që nuk solli Paqe mbasi bashkatdhetarët prijësa, që vendosën diktaturën e të pafeve dhe e shpallën Shqipërinë si vendin e parë dhe të vetëm ateist në botë, që kalvari i pambarimtë për té. Atë Pjetër Meshkallën e dënuan atëherë jo vetëm si kundërshtar, por si misionar të Krishtit, dy herë e dënuan si e pamjaftueshme e para, herën e parë i dhanë 15 vjet burg e herën e dytë 10 vjet të tjera e ai, aq sa i përunjur, po aq dhe i pamposhtur u shfaq. Dhe për karshi, e stoik, me siguri e bën të qëndrojë Fjala e Hyjit: “Qe, unë po ju dërgoj porsi kingjat midis ujqve! Ruejuni prej njerëzve: mbasi do t’ju pandehin në gjyqe…! Për shkak témin do t’ju qesin para sundimtarëve dhe mbretenve, që të dëshmoni para tyne dhe para paganëve… mos u shqetësoni se çka dhe si do të flisni, sepse në atë moment do t’ju jap çka duhet të thoni, mbasi nuk do jeni ju që do të flisni, por Shpirti i Atit tuej ka me folë nëpër ju”. (Mt 10, 16-20)…

Po ai personi thatim, i dobët kockë e lëkurë, që na shfaqet në foton e fundme të tij kishte qenë student i shkëlqyer në Austri në vitet ’20 të shekullit të shkuar e masandej me studimet për teologji e filozofi në Gorizia, asokohe e Sllovenisë e në Napoli në Itali… Nëse je, sado pak kureshtar me dijtë pak ma shumë për këtë emër qëndrestari të paepur meshtari jezuit, zbulon tek Atë Pjetër Meshkalla intelektualin, mendimtarin, historianin, gjuhëtarin, njohësin e thellë të letërsive të mira europiane e bashkëkohëse.

NISTORËT E BOTIMIT TË VEPRËS LETRARE TË MËSHKALLËS

Por ai na ka lanë edhe dëshminë e poetit. Një mjeshtër i poezisë, po aq i përshpirtshëm e i përvujtë, poeti Visar Zhiti na ka sjellë një parathënie me fjalë vezulluese si hyrje në veprën letrare të Mëshkallës, (pjesa e parë-poezia) të botuar tani së fundi, nën përcaktorin e vlerësimit të epërm: Poezia qiellore e Atë Pjetër Mëshkallës. Nji poezi krejt të panjohun deri tash, të cilën e paska hulumtue shkrimtari i ri Andreas Dushi; në fillesë prej nji dorëshkrimi amanetqar të zotnisë shkodran Paulin Ujka e masandej gjurmët e kishin çue te dorëshkrimi origjinal i vetë autorit Mëshkalla. Nistor i këtij botimi është famullitari i sotëm i Shkodrës, don Vlash Palaj. Me një ndjesi përtej të qenit aty, përtej fillesës së rrugës së shkollimit në shkollën që së voni është pagëzuar me emrin e Mëshkallës, mësuesit të letërsisë në Seminarin Papnor të atëhershëm, në vitet ’31 e deri në vitin 1946, kur do ta syrgjynosin në errësirën e burgjeve komuniste për 15 vjet. Simpatia e përndritshme për vetë Mëshkallën, ka dritësuar edhe thirrjen e tij, siç ai vetë e thotë, për t’iu kushtue Hyjit.

Arsyet që më shtynë me botue dhe promovue … prozën dhe poezitë e Padër Pjetër Meshkallës janë të lidhuna ngushtë me atë takim providencial, që besoj se ndikoi aq shumë në thirrjen e jetës teme drejt të njëjtit mision me atë të Padrit. Ai takim ishte taman si ai i Kushtimit të Krishtit në Tempull. Ndodhi, falë ndërmjetësisë së prindërve të mi, që vazhdimisht frekuentonin Padrin, sidomos Nana, që nji ditë të mirë, të asaj periudhë të vështirë të vitit 1983, më mori përdore e me çoi tek Padri me më beku e me më shenju për krejt jetën…! Nga ai takim shpërtheu nji si luftë mbrenda meje, ku mësova me kërku e me e gjetë veten, mes presionit të pandërpremë ideologjik, nëpërmjet nji propagande në limitet e djallëzores, e mbështetun nga çdo makinacion shtetnor dhe antagonizmit të paepur, i bazuem mbi forcën e arsyes dhe të besimit, që shfaqej dukshëm, madhështor në shproporcion me vogëlsisë fizike të Padër Meshkallës.

KRITIKË, APOLOGJI – SI PROZË FILOZOFIKE

Ajo çka përbën prozën e Mëshkallës, e hallakatun nëpër periodikët kulturorë më në zë të kohës: “LEKA” (akronim i Lidhjes së Edukatës Kulturës dhe Argëtimit), “Kumona e së diellës”, po edhe te “Tomorri i vogël”, e përdyjavshme kulturale e rinisë shqiptare, vjen traktat filozofie ma së pari, si një njohje e thellë e rendit të gjërave nëpërmjet analizave të thukëta, si depërtim në psikologjinë e personit që merr në analizë. Por, edhe si përsiatje estetike që lexohet me ëndje e interes edhe sot. “Hart e moralitet”, “Kritikë ndërtuese”, “Fushata e fisnikisë së krishtenë”… Kurse një “apologji” për Atë Gjergj Fishtën, me titullin “Poeti i Kombit” e fillon me kundërvendosjen: “Pse të quhet Atë Gjergji Poeti Kombëtar, kurse aj asht vetëm poeti i nji pjesës së Shqipnis së Veriut ?…”, vjelë nga dialogu me një arsimtar që ai e çmon si “të vlefshëm”. I drejt për drejt me të, ani pse vlerësimi tij ishte krejt i përkundërt me mitin që ishte krijue për poetin.

Pa kurrfarë droje për ndeshjen. Me vetveten së pari dhe me mitin përtej vetes, gjithashtu. E në vijim të përballjes së vlerësimeve të përkundërta ai për vete, domethanë për personat të cilëve ua kumton, shpërfaq përfundimin: “Atë Gjergji kje Poeti qi, me fuqin e Gjenit të vet, dijti me nxjerrun prej pejzave t’idealit e të realit, të gjitha notat e harmonis ma të plotë t’Atdheut. E duket se vetë natyra e kishte pasë pregatitë per ketë misjon: mamendje e mahnitshme, fuqi asimiluese, gojtari e pashterrshme e pushtuese, shpirt hartisti, ndjesi sa burrnore aq edhe e njomë, veshtrim i thellë psyhologu, djalektikë dermuese e metafyzikë e patrembshme, plotsue prej njaj kulture të gjanë e të hieshme”!

Bujar Leskaj/

12 gusht 1944-12 gusht 1994 : 80 vjet nga pushkatimi nga nazistët i Av. Dr. SKËNDER MUÇO, nacionalist i shquar antifashist, themelues dhe drejtues i Ballit Kombëtar , themelues i Partisë Socialdemokrate në 1944 dhe bashkëluftëtarëvetë tij , nacionalistëve dr.YZEIR ISMAILI (ALIMERKO) e ZAKO MEZINI.

Skënder Muço (1904-1944) ishte avokat, drejtues i lartë i Ballit Kombëtar, themelues i së parës parti Social-Demokrate dhe së bashku me Musine Kokolarin themelues i gazetës “Zëri i Lirisë, organ i kësaj partie, si një alternativë e krahut të Ballit Kombëtar, që kishte një program socialdemokrat, siç konfirmohet dhe me “Dekalogun” e Mit’hat Frashërit.

Skënder Muço, lindi në fshatin Tragjas të Vlorës në vitin 1904. I ati, Dauti, ishte luftëtar i Pavarësisë . Mbas vdekjes së të jatit u ndihmua për shkollimin nga dajoja i tij Alem Memet Tragjasi, pjesëmarrës në ngritjen e flamurit më 1912 dhe në luftën e Vlorës më 1920.

Shkollën fillore e kreu te Arbreshët e Italisë, në Shëmitër Korone të Kalabrisë, ndërsa fakultetin e Drejtësisë në Universitetin prestigjioz të Bolonjës.

U kthye në Atdhe dhe ushtroi me sukses profesionin avokat. U arrestua në vitin 1932, si pjesëtar i organizatës politike anti Zogiste, “Lëvizja e Vlorës”, bashkë me Hasan Dostin, Hysni Lepenicën dhe miq të tjerë dhe ishte aq aktiv, sa u dënua me vdekje. Falet prej një amnistie të nënshkruar nga Mbreti Zog.

Më 7 prill 1939, me prof.Isuf Luzajn dhe atdhetarë të tjerë, mori pjesë në demonstratat antifashiste organizuar në Vlorë, kundër pushtues të Atdheut.

Në fund të nëntorit 1942, Hysni Lepenica dhe Skënder Muço, formuan çetën e parë nacionaliste të Vlorës me emrin “Shqiponja”. Në krye të saj, ata morën pjesë në shumë luftëra kundër pushtuesve fashistë e nazistë, siç mund të përmendim betejën e parë masive antifashiste të Gjormit, luftën e Dukatit, të Qafën e Dushkut, në Vajzë, në Selenicë, në Gorisht, në Drashovicë, etj, ku bashkë me forcat nacionalçlirimtare, kombinuan disa herë aksione të përbashkëta e të suksesshme.

Skënder Muço ishte misionar dhe iniciator i bashkimit të forcave politike ndërluftuese. Ai, ka marrë pjesë në disa takime gjurmëlënëse dhe efektive në rrethin e Vlorës me të tjera forca nacionaliste si dhe me përfaqësuesit e Nacionalçlirimtares. Skënderi, për shumë kohë, ishte kreu i Ballit Kombëtar për Vlorën dhe pjesëtar i këshillit organizativ kombëtar. Në këtë pozicion u thërrit në Konferencën e Pezës dhe mori pjesë aktive në Konferencën e Mukjes dhe në takime të tjera historike.

Merita më e madhe e Skënder Muços qëndron te fakti se ai ishte koordinator i Ballit Kombëtar me Aleatët e Mëdhenj Antifashistë, sidomos direkt me misionin anglez të Anton Ruejlit dhe me misionin e Togerit amerikan Tomas.

Në Konferencën e Mukjes Skënder Muço , si përfaqësues i Vlorës dhe Ballit Kombëtar ishte një zë i fuqishëm, që dha një ndihmesë të çmuar për arritjen e marrëveshjes dhe të krijimit të Komitetit për Shpëtimin Kombëtar, në të cilin u zgjodh anëtar. Dr.Skënder Muço frymëzoi e drejtoi disa beteja të përbashkëta të forcave nacionaliste dhe nacional çlirimtare kundër pushtuesve italianë e gjermanë.

Avokat Skënder Muço, së bashku me dy bashkëluftëtarët që e shoqëronin kudo që shkonte, dr.Yzeir Ismaili dhe Zako Mezini, kapet me pabesi dhe arrestohet nga gjermanët, më 10 gusht 1944, në Urën e Izvorit,Orikum.

Ai u ekzekutua dyditë më vonë , më 12 gusht 1944,pranë fshatit Bubullimë të Lushnjës.

Ndërkohë edhe vëllai i tij me nënë, Xhevit Mëhilli nga Dukati, i diplomuar gjithashtu në Itali ishte një nga drejtuesit dhe themeluesit e Ballit Kombëtar në Vlorë. Për aktivitetin e tij partiotik pas vitit 1944 u dënua me burg të gjatë nga komunistët.

Skënder Muço ishte i njohur si një nga njerëzit e besuar të anglo-amerikanëve dhe njeriu i ngarkuar për të organizuar mbështetjen e shqiptarëve, sidomos në zonën e Tragjasit- Dukatit e Vlorës për zbarkimin e aleatëve. Ai në atë kohë gëzonte një popullaritet të madh në zonë dhe ishte i pranueshëm nga të gjitha palët, komunistë e nacionalistë. Ishte koha kur misionet po përgatisnin kryengritjen e përgjithshme kundër gjermanëve dhe në Jug të vendit, avokat Skënder Muço ishte i përzgjedhuri i tyre për faktin se ishte i aftë politikisht, zotëronte disa gjuhë të huaja, kishte mbështetje në popull, ishte për bashkim kombëtar e luftë të përbashkët kundër gjermanëve.

Në shkurt të vitit 1944, Skënder Muço, u jep një projekt marrëveshje të shkruar, oficerëve britanikë në Shqipëri. Ai takon majorin Antoni Kuell në Dukat, ku ai kishte shtabin, dhe i kërkoi që këtë marrëveshje ta dorëzonte në komandën ushtarake të Aleatëve në Kajro. Skënder Muço kërkoi gjithashtu që të udhëtojë drejt Kajros për të finalizuar marrëveshjen. Kjo marrëveshje përmban disa pika mjaft interesante. Balli Kombëtar kërkonte nga britanikët që ata të siguronin pavarësinë e Shqipërisë pas lufte dhe në këmbim, ata ofronin gjithë mbështetjen e tyre ushtarake për të luftuar gjermanët, madje nën komandën e oficerëve britanikë.

Propozimi i Skënder Muços kishte këtë përmbajtje:

1-Pavarësinë e Shqipërisë pas luftës.

2-Marrjen e ishullit të Sazanit.

3-Pagesat e dëmeve të luftës nga italianët.

4-Përjashtimin e trupave italiane dhe greke nga operacionet në Shqipëri.

5-Ndihmë për Shqipërinë pas luftës.

Skënder Muços iu tha gojarisht nga anglezët se politika jonë është të ndihmojë këdo që do t’u rezistojë gjermanëve.

Marrëveshja u shqyrtua nga zyra politike e aleatëve në Kajro dhe iu nis për miratim edhe Ministrisë së Jashtme Britanike.

Lufta e Dytë Botërore, e përfshiu të gjithë popullin shqiptar. Ajo shërbeu si një filtër i madh social, ku klasat dhe shtresat e ndryshme të shoqërisë shqiptare u diferencuan qartë përballë luftës kundër pushtuesit nazifashist, për çlirimin dhe rivendosjen e pavarësisë së shtetit shqiptar.

Qysh në orët e në ditët e para të pushtimit, në krah të pushtuesit italian u evidentua qartë grupimi i kuislingëve dhe i kolaboracionistëve, por duhet theksuar se pjesa më e madhe e forcave balliste, që drejtoheshin nga Hysni Lepenica, Abaz Ermeni, Safet Butka, Muharem Bajraktari, Skënder Muçoetj, vazhduan luftën edhe kundër pushtuesve gjermanë.

Avokat Skënder Muço, ishte njëkohësisht antikomunist, po dhe antifashist e antinazist (deri sa ata e vranë). Ai e donte Shqipërinë e Lirë me Kosovë e Çamëri dhe me drejtim perëndimor, sipas vendimeve të proklamuara prej tij në Konferencën e Mukjes.

Janë këto arsyet që Skënder Muçon e nderojnë dhe e respektojnë në mbarë vendin dhe akoma më shumë Vlorë ,në fshatin e tij Tragjas , fshatin e dëshmorëve dhe në gjithë Labërinë.Ai, i pushkatuar nga pushtuesit Gjermanë, me të drejtë legjitime është shpallur dhe vendosur në listën e dëshmorëve të luftës për Atdhe, mbas fitores së demokracisë 1992.

Në 1994 qeveria Meksi i shpalli Dëshmorë të Atdheut të zre nacionalistët e pushkatuar nga nazistët dhe presidenti Sali Berisha e nderoi av.dr.Skënder Daut Muço , në gusht 1994 ,me titullin më të lartë “Urdhri i Flamurit kombëtar i klasit I”, me motivacionin: “Për merita të shquara në luftën për bashkimin dhe lartësimin e kombit, për unitetin kombëtar, lirinë dhe përparimin e atdheut!”

Këtë vit 2024, në përkujtim të 80 vjetorit të ndarjes nga jeta dhe 80 vjetorit të çlirimit nga pushtuesit nazi-fashistë,studiuesi i njohur e i apasionuar pas figurave e ngjarjeve të shquara historike e nacionaliste ,luftëtari i dritës në demokraci ,z.Enver Memishaj –Lepenica autor i disa librave për heroin Hysni Lepenica , Luftën e Vlorës 1920 dhe organizatat e ngjarjet në Luftën antifashiste 1939-1944, ka përgatitur dhe së shpejti do botojë librin studimor mbi aktivitetin patriotik të Av. Dr. Skënder Muço.Mbi bazën e këtij libri(draft) kam përgatitur këtë postim modest më 12 gusht 2024, datën/ditën përkujtimore.

Vlora, ky qytet me histori të madhe kombëtare i ka borxh të madh Heroit antifashist , nacionalistit demokrat, intelektualit properëndimor avokat dr.Skënder Muço.

Brenda muajit tetor “Instituti i Studimeve Politike “Ismail Qemal- Vlora” do të organizojë një akademi përkujtimore për jetën dhe veprën e luftëtarit antifashist

dr.Skënder Muco dhe dëshmorëve të atdheut dr.Yzeir Ismail Alimerko e Zako Mezini.

Të paharruar përjetë luftëtarët e lirisë dhe demokracisë !

Behie Alushi/

Në datat 9-10 Gusht, në qytetin e traditës dhe mikpritjes është mbajtur si çdo vit, Panairi “Traditë, Kulturë, Shije Delvinjote.” Ky aktivitet, i organizuar nga Bashkia Delvinë dhe financuar nga Këshilli i Qarkut Vlorë ishte një mundësi unike jo vetëm për banorët por edhe për vizitorët, të cilët zgjodhën këtë qytet për t’u njohur dhe promovuar produktet tradicionale të zonës, trashëguar brez pas brezi.

Panairi mblodhi së bashku artistë, artizanë dhe biznese të ndryshme jo vetëm nga Delvina por dhe rrethinat, të cilët ekspozuan në sheshin “Sulejman Delvina” përveç të tjerash edhe objekte të trashëgimisë kulturore të zonës dhe jo vetëm, që nga punimet e dorës deri tek arti, këngët dhe vallet e bukura tradicionale.

Kjo festë e pasurisë kulturore dhe trashëgimisë qytetare delvinjote, ngjiti në skenë grupe artistike të ftuara të cilat sollën traditën e bukur të zonave të tyre. Në këtë edicion, pjesëmarrësit patën kënaqësinë të ndjekin performancat e këngëtarit të njohur të muzikës tradicionale shqiptare Ylli Baka shoqëruar nga banda e tij e talentuar muzikore të cilët e bënë të paharrueshme këtë atmosferë magjike dhe festive.