Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DY ROMANE NGA MIRELA…

by

– mbresë leximi –

Visar Zhiti

Realiteti, tashmë edhe letrar i shqiptarëve, është pasuruar me jetët larg, jashtë Atdheut, nëpër botë, ku përpjekja për të arritur ëndrrën ka përplasje, humbje, dashuri, vështirësi plot, por gjithsesi shpalosje të forcës së njeriut në atë që quhet aq ftohtë me një fjalë: “integrim”.

Përkundrazi në letra kjo vjen marramendshëm, na i tregon bukur dhe Mirela Kanini, bijë shkrimtareje ndërkaq, mërguar familjarisht në SHBA, e cila si pakkush i është përkushtuar romaneve. I ka botuar në Tiranë, duke tërhequr vemëndjen e lexuesit edhe në diasporë. Dy më të fundit na i dhuroi dhe neve, jemi afër…

“Mëkatet e Zonjës Ema” dhe “Klienti”, botime të “Albas”, lexohen me ëndje, me kërshërinë se si është jo vetëm fati i shqiptarëve në një shtet të madh, metropolitan edhe në teknikë e në të menduar e në të ndjerë, por si është dhe e përditëshmja e tyre në atë realitet aq modern e aq të shfrenuar.

Në romanet e Mirela Kaninit personazhi shqiptar, grua, Ema apo Ana, kanë besueshmëri, janë të thjeshtë, njerëzorë, pa komplekse penguese a i tejkalojnë ato, natyrshëm madje, guximtarë, të shoqërueshëm, me miq, e shohin jetën në sy, dinë të duan, të vuajnë dhe të arrijnë, ndërsa imazhi i Shqipërisë ka një si përndritje të vegimtë, gjithsesi avionët fluturojnë normal dhe për në Rinas.

Romanet e Mirela Kaninit janë triller me aksion dhe enigma nga ato që shkaktojnë krimet që do zbulohen në fund, me befasira si skenare filmikë holliwoodianë, me llapsje psikologjike si ndriçime të fenerëve të makinave, është familja me krizat e saj sot dhe individi i traumatizuar, etj, ku mes kësaj shoqërie lëvrijnë dhe shqiptarët e saj dhe si rrugëzgjidhje për mbijetesë shpirtërore, jo ekonomike, që duket si e zgjidhur, mbetet ajo që ka qenë, e lashte sa vetë njeriu: dashuria. E sinqertë për veten dhe tjetrin, po aq njëlloj, dhe për jetën pafund.

Nderim Atit Të Shenjtë

by

Nga Eugjen Merlika/

Ditët e para të prillit 2005 pllakosën botën e globalizuar në të gjithë larmitë e saj politike, kulturore, fetare e ideologjike, në gjithë ndryshueshmërinë e popujve, të racave, të mirëqënies, të nënzhvillimit, me një lajm që, në sajë të televizionit, nga Roma u përcoll deri në skajet më të largëta në pak sekonda: Papa është sëmurë rëndë. Orë të gjata ankthi për shumicën e njerëzve, linja telefoni të mbingarkuara me Vatikanin, nëpërmjet të cilave kryetarë shtetesh e qeverish e personalitete të ndryshme informohen vazhdimisht mbi ecurinë e sëmundjes, kisha të mbushura me besimtarë që luten, rradhë të gjata qytetarësh të Romës e pelegrinësh nga Vende të ndryshme që ecin në rrugën e Pajtimit për në Sheshin e Shën Pjetrit.

Në paraditën e 2 prillit zëdhënësi i Vatikanit, Joakin Navarro Vals, i komunikon shtypit botëror fjalët e fundit të Papës. Është mesazhi i Tij i fundit dhe i drejtohet të rinjve të cilëve, pesë vite më parë në Tor Vergata, i u kishte besuar misionin më të lartë e më të vështirë: “Ju takon juve të ndryshoni botën!”. Fjalët e fundit, të nxjerra me ndërprerje e me shumë vështirësi, janë këto: “Un dhe u thirra, ju erdhët un u falënderoj.” Ka një kuptim të thellë në këtë frazë. Ati i Shenjtë, që tashmë e ka mbaruar misionin e tij të jetës tokësore e pregatitet të marrë gjykimin për veprën e jetës së tij atje lart tek Krijuesi i Gjithësisë, projekton në t’ardhmen hijen e atij misioni, vazhdimësinë e tij, e përciell atë tek brezi i nipave, tek ata që do t’i japin formën shekullit të ri. Është sendërtimi i thelbit të veprës së Tij, për më shumë se një të katërt qindvjeti në drejtimin e Kishës së Romës, synimi më i lartë që njeriu Vojtila i kish vënë vetes që në rininë e Tij: të luftonte me të gjitha forcat për të ndryshuar botën në ato pjesë ku ajo është ndërtuar keq. Në kllapinë e çasteve të fundit të jetës ndoshta i shfaqet misioni i pakryer plotësisht e kërkon që, deri në frymën e fundit, të  porosisë vazhdimin e tij.  

Asnjëherë në historinë e njerëzimit jeta e një njeriu dhe vdekja e tij kanë qënë objekt i interesit të kaq shumë njerëzve. Pjesëmarrja shpirtërore e popujve të ndryshëm të botës së krishterë e jo, në dramën e dhimbëshme të aktit të fundit të jetës tokësore të Papës Vojtila, është një dukuri e pashembullt. Ajo tregoi forcën cilësore të karakterit të personazhit, ndjeshmërinë e hollë ndaj problemeve madhore të njerëzve, kushtimin deri në vetmohim për zgjidhjen e tyre, koherencën në respektimin e parimeve të Ungjillit, ngulmimin e pafund në përballimin e betejave për lirinë e paqen. Ai nuk ka fuqi ushtarake apo ekonomike. (Dikur Stalini pyeste: “Sa divizione ka Papa?”). Fuqia e Tij është morale, shpirtërore. Ajo buron nga zbatimi i mësimeve të Krishtit e, si e tillë, ajo është fuqia e bariut që i prin tufës së deleve duke i rënë fyellit. Muzika e atij fyelli magjeps, rrëmben, entuziazmon, ngre peshë shpirtëra individësh, bashkësish, popujsh, sepse ajo muzikë ka në qendër të frymëzimit njeriun, krijesën e Zotit në shembëlltyrën e Tij, njeriun që jeton mbi këtë tokë, që përpiqet, punon, dashuron, urren, mëkaton, pendohet e së fundi largohet për të ndërruar jetën e për t’u gjykuar në “Mbretërinë e qiejve”

Funerali i Gjon Palit II, që do të zhvillohet më 8 prill në katedralen e Shën Pjetrit, ka gjasë të jetë më madhështori e më i ndjeri i gjithë historisë së njerëzimit. Prania e rreth dyqind dërgatave nga të gjitha shtetet, e katër Presidentëve në jetë të SHBA, e më shumë se njëqind kryetarësh shtetesh apo qeverish, nderimi para arkivolit nga miliona vetë prej shumë Vendeve të botës, miliardët e ngujuar para televizorëve në të gjitha anët e globit, do t’i japin formën një ngjarjeje epokale, që do të ruhet gjatë në kujtesën historike të planetit.

Karol Vojtila, ish arqipeshkvi i Krakovias, që u shugurua Papë, për një rastësi të çuditëshme, në ditën kur Enver Hoxha festonte 70 vjetorin e lindjes, bir i atij brezi të lindur fill mbas luftës së parë botërore, shpirt poeti e trup atleti, prelati i parë jo italian në fronin e shën Pjetrit mbas 445 vitesh, ka mbartur në vete një seri parësish. Ka kohëgjatësinë më të madhe të qëndrimit si Papë, mbas Piut IX e, ndoshta, mbas Shën Pjetrit, ka vizituar shumicën e Vendeve të botës, duke udhëtuar më shumë se gjithë parardhësit të marrë së bashku, ka numurin më të madh të fjalëve të shkruara e të shqiptuara, një seri mahnitëse enciklikash, letrash apostolike, mesazhesh, diskutimesh, librash. Ai ishte i pari Kryetar i Kishës katolike që hyri në një xhami në Siri, i pari që hyri në një sinagogë në Izrael, i pari që puthi tokën në të cilën shkonte si mik. Ai ishte një nga nismëtarët më të zellshëm të dialogut ndërfetar me përfaqësuesit e besimeve të ndryshme e, kryesisht, me ata që i besojnë një Zoti të vetëm si myslimanët e ebrejtë. Ai ka kurajon të sfidojë haptas e të kërkojë falje për episodet e turpëshme të së shkuarës së Kishës së Romës si inkuizicioni, të kërkojë falje tek muri i Jeruzalemit për tragjedinë e ebrejve në shekuj, të kërkojë falje në emër të Evropës së krishterë për dukurinë e shëmtuar të  shitblerjes së skllevërve nga Afrika.

Veprimtaria e Tij i kalon shumë caqet zyrtare të Vikarit të Krishtit. Ajo rrok në thellësi mesazhin e Mjeshtrit dhe synon t’i avitet atij në metodën e përhapjes e të vënies në jetë, megjithë vështirësitë që paraqet epoka bashkëkohore me tërësinë e saj jo të favorshme. Imazhi i Tij, që është bërë pjesë integrale e qënies sonë, do të jetojë gjatë por fjala e Tij do të na mungojë shumë e do të jetë mjaft e vështirë për atë që do t’i zerë vendin t’a plotësojë atë mungesë. Shprehja zhbiruese e syve, buzëqeshja çarmatosëse e fytyrës, lëvizjet e duarve në përshëndetje, trupi i kërrusur dhe ecja karakteristike do të mbeten të ngulitura në kujtesë si figurat e prindërve që nuk janë më, sepse Ai qe një prind për të gjithë. Dorën e Tij të ngrohtë mbi shpatulla, fjalën e Tij ngushulluese e t’ëmbël, pjesëmarrjen e Tij në dertet e popujve, në këta 27 vite Pontifikati i kanë provuar një pjesë e madhe e botës. I kanë munguar ato vetëm dy popujve të Rusisë e të Kinës, në të cilët komunizmi nuk i fali kurrë Papës polak ndihmesën e dhënë për shëmbjen e tij. Ishte një brengë e madhe në shpirt dëshira e paplotësuar për të shkuar në kryeqytetin rus. Nuk e di nëse Patriarku Aleksej e ka ndërgjegjen e qetë për murin që ngriti mes tij e Papës polak. Ndërsa Kina, kaq shumë e dëshiruar kohët e fundit nga Evropa si partnere ekonomike, sa t’i heqë edhe embargon e armëve si shenjë vlerësimi për “demokratizimin” e saj, ndaj Vatikanit e personalisht ndaj Atit të Shenjtë ka mbajtur qëndrimin tipik komunist. Një qëndrim të tillë mbajti dhe Enver Hoxha e banda e tij më 1981 kur, në brigjet e Puljes, Papa Vojtila do të hidhte vështrimin e Tij dashamirës mbi “ tokën e dashur të Shqipërisë” e do të lutej për të.

Ishte shtator 1991. Në qytetin e Latinës vinte për vizitë Papa Gjon Pali II. Në stadiumin e qytetit Ai do t’i epte kungimin gjithë adoleshentëve që ishin krezmuar ato ditë. Mes tyre ishte edhe një vajzë shqiptare që vinte nga Grabiani, një fshat, kamp internimi i Lushnjes. Babai e porositi që kur t’i afrohej Atit të Shenjtë për të marrë osten t’i thoshte se ishte shqiptare e t’i kërkonte të lutej për Vendin e saj. Vajza e plotësoi porosinë e Papa i vuri dorën mbi shpatulla e i buzëqeshi ëmbël. Me atë buzëqeshje ndoshta desh t’i thonte asaj vajze të re se Vendi i saj ishte në zemrën e tij.

 Do t’a vërtetonte këtë me vizitën që bëri më 25 prill 1993, kur solli mesazhin e shpresës për “ tokën e fshikulluar nga përndjekjet”, mirëkuptimin dhe dhimbjen e sinqertë të babait për bijtë e martirizuar sepse predikuan Ungjillin e Krishtit “ Ajo që ka ngjarë në Shqipëri , të dashur vëllezër e motra nuk ishte parë kurrë në historinë e njerëzimit.” Janë fjalët e Gjon Palit. II në mitingun e Tiranës. Është pohimi i një të vërtete historike së cilës shumë të tjerë nga Perëndimi i kanë anashkaluar. Papa këtë të vërtetë e shpall me forcë, madje dhe në hollësi, kur flet për priftërinjtë e besimtarët e përndjekur nga regjimi. Por mesazhi i Atit të Shenjtë nuk synon të ndalet vetëm në këtë të shkuar aq të hidhur e të dhimbëshme e nuk kufizohet vetëm në sferën e viktimave reale të diktaturës komuniste.  “Kam ardhur për t’i shfaqur çdo shqiptari admirimin dhe mbështetjen në këtë fazë delikate të kalimit historik dhe shumë të dëshiruar, të ringjalljes shoqërore dhe shpirtërore..” ishin fjalët përgëzuese dhe inkurajuese që Kreu i Kishës katolike botërore i drejtonte një populli bujar e mikpritës, por që në gjirin e tij kishte vetëm një të dhjetën e tij katolikë. Dëshmojnë për strategjinë e  atij institucioni për t’i dhënë përparësi harmonisë e mirëkuptimit në shoqëritë e kombet shumë fetare për të shmangur kundërshtitë e ndryshme që mund të lindnin nga këta faktorë e, që në historinë e vjetër e të re të botës, kishin shkaktuar male kufomash.

Në atë vizitë Ai i bëri një thirrje kontinentit të vjetër duke u shprehur: “Evropa nuk duhet të harrojë!”. Donte t’i kujtonte asaj se misioni historik i saj nuk mbaronte me rrëzimin e Murit të Berlinit, se nuk mund të quhej i kryer përderisa në Evropë të kishte Vende të tilla si Shqipëria që “dilte nga një dimër i dhimshëm vuajtjesh” , e të cilat komunizmi i kishte kthyer në gërmadha. Ringjallja e tyre materiale e morale ishte një detyrë e çastit dhe e së ardhmes për kontinentin që me kohë do të bëhej një entitet i vetëm politik.          

Në atë frymë dashamirësie ndaj Shqipërisë duhet parë edhe emërimi i kardinalit të parë shqiptar në historinë e gjatë të kishës së këtij Vendi, në personin e Mikel Koliqit, njërit ndër klerikët më të shquar që patën fatin të mbijetojnë ndaj kalvarit të gjatë të terrorit komunist.

Zëri i Papës Vojtila tingëlloi i fuqishëm e i paprerë, vite me rradhë , për të ndaluar masakrat në ish Jugosllavinë dhe pati një ndikim të madh në vendimin e NATOs për të ndërhyrë ushtarakisht në Kosovë, në prani të genocidit serb mbi banorët shqiptarë të saj.

Këto e të tjera konsiderata mbi rolin e luajtur në historinë e botës, në mënyrë të veçantë ndihmesa tepër e rëndësishme në shembjen e komunizmit e në fitimin e lirisë, na bëjnë që të përulemi me nderim sot para arkivolit të Tij, e të respektojmë thellë në zemër Karol Vojtilën si një kampion të Krishterimit, të lirisë e të paqes në botë. 

Romë, 6 Prill  2005                 

Marrë nga vëllimi : “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike” OMSCA-1 Tiranë 2011

WHY TAKE ALBANIAN AS AN ELECTIVE FOREIGN LANGUAGE COURSE AT HARVARD?

by

Rafaela Prifti/

The answers may be as personal and as diverse as individual’s own experiences, backgrounds, purpose and pathways of enhancing cultural awareness. I put the question to Mr. Faton Limani, the Administrator at the Harvard Department of Comparative Literature. He and his colleague Eva Stathi-Misho, a Harvard Student Coordinator, have a central role in the program’s launching. Mr. Limani says that the idea of introducing an Albanian class has been brewing for a while now. On the part of the Albanian Students Association (ASA), what “started with a question of why Albanian is not offered at Harvard,” says Arba Shkreli, a rising junior at Harvard College, generated the efforts that resulted with the Department of Comparative Literature responding favorably to offering it as an Elective this Fall.

“Part of setting up a new program is finding a tenure track faculty who will supervise the course,” Mr. Limani explains. The Elective class starts in September 2022 at three levels, elementary, intermediate and advanced, as previously posted https://gazetadielli.com/albanian-language-elective-course-at-harvard-university/ Whether the Department hires one or more instructors, it likely depends on the level of interest that translates into enrollment numbers for the upcoming semester. To my question about attracting non-Harvard students or availability to a wider community, Mr. Limani clarifies that “BA students from colleges and institutions affiliated with Harvard such as Tufts, MIT would be able to sign for it through “cross registration”. The advantage of offering the language class at the prestigious international education hub, says the Harvard administrator, is the magnitude of exposure it receives at the oldest US institution of higher learning with a vast student body from all corners of the world.

Learning a language other than English is regarded as “an essential component of a liberal art and sciences education”, according to the website of the Harvard College, Office of Undergraduate Education. Historically, Liberal Art colleges have deep-rooted and time-honored language requirement originating from the mandatory study of Greek and Latin. In his response to my question for comment, Professor David Damrosch, underscores the belief that the point of studying a language is to be able to enjoy the literature in that language.    

“We are happy for our department to provide a location for the Albanian language course, as it didn’t find a good home otherwise within the university’s departmental structure. In our department we’ve had a number of students in recent years working in Balkan literature, and we are pleased to be able to offer Albanian. I am personally an admirer of Ismail Kadare’s novels and essays, and I hope that this course will give more students an opportunity to pursue an interest in Albanian language and literature,” writes Professor and Chair of Ernest Bernbaum and Director of Institute for World Literature at Harvard University, David Damrosch.

As to what could come of the program down the road, Mr. Limani says “There are aspirations to have an Albanian Studies Program to include History, Literature and Language.”

For Arba Shkreli, who is starting her Junior year at Harvard College studying Electrical Engineering, the Elective course of Albanian will gain momentum moving forward. At first, she remembers hearing about it circulating as more of an idea or goal, but now that “it is official”, Shkreli says that she will “be engaged with its promotion” and “believes in its success”. She recognizes the persistence of fellow undergraduates at the Albanian Student Association (ASA), who initially were asking about Albanian not being part of or included in the program at the Department of Slavic Languages, on account of the geographic criteria that is generally applied in the context of South East Europe peoples and cultures. Arba Shkreli is aware that promoting the program through students means engaging with people who never took Albanian, or feel that it is beyond their scope of interest. There is certainly an abundance of language courses available at the preeminent university. A quick internet search shows that Harvard curriculum offered about 80 languages in 2013. Speaking from personal experience, and believing in the power of numbers, the future engineer strongly advises high school graduates of Albanian American decent to apply to Harvard. She encourages them to “seriously do it” without being intimidated or demoralized by the name of the private Ivy League University. During our phone conversation, her enthusiasm and quick thinking are notable as is her sharpness. In response to Dielli’s question about considerations that would be relevant for non-Albanians to choose the Elective in the fall semester 2022, Shkreli’s answer is: “coming to Harvard implies that you are here to know things others do not. So, while there is a perfectly valid argument to study Spanish, French etc, you would be broadening your horizon immeasurably by studying Albanian. It is a big deal to take Albanian!”

There is no doubt that Dielli, the oldest circulating Albanian American newspaper is partial on the topic. In its first manifesto, Dielli’s cultural mission centered around promoting, honoring and cultivating Albanian in the United States, as an essential part of our cultural identity and nationality. The teaching of Albanian at institutions of higher learning is not only “a big deal”, it is also a proud legacy that arches back over a hundred years. Nelo Drizari, Editor of Dielli from 1937-1939, was the first Albanian graduate of Columbia School of Journalism in New York. He returned to the Ivy League school as a lecturer in Albanian which he himself introduced as part of the language program at Columbia University. His accomplishments include the launching of the Albanian Language Service at Voice of America and publication of dictionaries such as the Albanian English and English Albanian Dictionary published in 1957 with a forward by Faik Konica, an icon of Albanian culture, history as well as a co-founder of Dielli and Vatra.

To be sure there is a multitude of connections between the Pan-Albanian Federation of America Vatra, Dielli and Harvard. In a nod to the 110th year of Vatra’s founding anniversary that was celebrated on June 12 in New York, the year 2022 marks the 110th anniversary of Fan Noli’s and Faik Konica’s graduations from Harvard University, with a B.A. in History and an M.A. in Romance Languages, respectively.

For some, language knowledge means community connections, for others the pursuit of being acquainted with great Albanian writers, and in general it could be a pathway toward discoveries old and new, any one of which deserves exploring.

To start the journey, click at the link of class schedule provided by Mr. Limani https://complit.fas.harvard.edu/pages/courses

Finally, the elective course marks a new chapter for the teaching of Albanian at Harvard and the US college system in general.Appropriate for beginnings is a phrase or a word hardly in need of translation: “Me fat!” “Suksese!” – GOOD LUCK!

ARISTIDH KOLA – STUDIUESI DHE VEPRIMTARI ARVANITAS

by

Prof. Xhelal Zejneli/

Aristidh P. Kola lindi në fshatin Kaskaveli të Tebës (Thiva) të Greqisë qendrore, më 8 korrik të vitit 1944, ndërsa ndërroi jetë më 11 tetor të vitit 2000. Zona ku lindi, banohet kryekëput prej arvanitasve. Shkollën e mesme e kreu në Tebë. Studioi drejtësinë në Athinë.    Studimet universitare i kreu në vitin 1968 dhe deri në vitin 1985 punoi si avokat në Athinë. Pas kësaj u mor me përkushtim me traditat kombëtare të shqiptarëve në Greqi. Po atë vit (1985), u zgjodh kryetar i Lidhjes së Arvanitasve. Ishte studiues, atdhetar dhe arvanitas i shquar. Në vitin 1985 themeloi Qendrën e Studimeve Pellazge dhe Qendrën e Kërkimeve Arvanitase. Themeloi edhe shtëpinë botuese të vet “Thamiris” (nga shqipja: e tha mirë).       

Prejardhjen shqiptare të bashkëkombësve të tij e mbrojti me përkushtim. Vdekja e tij para dy dekadave, krijoi një zbrazësi në hapësirën arvanitase. Vepra e tij është model i mbrojtjes së të drejtave të arvanitasve në Greqi. Me fjalë të tjera, është vepra që e lartëson këtë personalitet. 

Në vitin 1983 Aristidhi botoi revistën kulturore “Besa”, kurse në vitin 1998 revistën periodike “Arvanon”. Këtu publikoi thirrjen e shqiptarëve të Greqisë, të bërë në fund të shekullit XIX, që hidhte dritë mbi lidhjet e shqiptarëve të gadishullit, të cilët kërkonin një shtet të bashkuar që fillonte nga veriu i Shqipërisë së asaj kohe, në Nish e deri në Selanik. 

Në vitin 1985 organizoi me bashkëpunëtorët e tij “Festivalin e parë të këngës arvanitase”. Në vitin 1988 e përktheu në greqisht dhe e botoi “Proklamatën e Lidhjes Arvanitase” të vitit 1899. Aristidhi ishte kryetar i Shoqatës “Marko Boçari” të arvanitasve të Greqisë. Në kuadër të saj, ai e mbronte të vërtetën për shqiptarët në Greqi. 

*   *   *

Librat më të njohur të tij janë përkthyer dhe janë botuar edhe në gjuhën shqipe. Në vitin 1983 botoi veprën me vlerë “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”. Libri pati një jehonë të madhe në Greqi, por edhe ndër grekët që jetojnë jashtë saj. Libri është botuar mbi 14 herë, kurse në vitin 2002, doli edhe në gjuhën shqipe. Me fakte dhe argumente historike, ky libër të ngjallë krenarinë e të qenit shqiptar.  

Në vitin 1989 botoi librin “Gjuha e harruar e perëndive”, i cili në vitin 2003 doli edhe në shqip. Këtu flet për shqipen si vazhdim i ilirishtes.  

Si nj publicist i shquar, ishte mbrojtës i palëkundur i kauzës shqiptare në Ballkan. Për çështjen e Kosovës shkroi veprën “Greqia në kurthin e serbëve të Millosheviqit”, Athinë 1995. Në vitin 1998 libri pa dritën edhe në gjuhën shqipe. Si njeri i paqes, dëshironte që midis dy popujve më të vjetër të gadishullit të mbizotëronte miqësia dhe mirëkuptimi. Popujt nuk janë shkaktarë të luftërave. Ata e pësojnë nga politikat hegjemoniste të kastave dhe të qarqeve ekstremiste.  

Në vitin 1995 botoi librin “Fjalori krahasues i gjuhës arvanitase”. La në dorëshkrim librin “Prometeu dhe Zeusi”. 

Aristidhi ndoqi tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe dhe lidhur me këtë u përpoq të sjellë argumente dhe dëshmi të reja. Trajtoi edhe rolin dhe ndihmesën e rëndësishme të arvanitasve në historinë e Greqisë, sidomos në luftën e saj për pavarësi.   

Aristidhi mbante lidhje dhe bashkëpunonte me shqiptarët e ShBA-së; me patriotin arbëresh Antonio Bellushi*; si dhe me personalitete të shkencës, të kulturës dhe të artit në Shqipëri, në Kosovë dhe gjetkë.  

*   *   *

Gjatë bombardimeve ajrore të NATO-s mbi Serbinë në vitin 1999, Aristidhi iu kundërvu mediumeve greke që mbanin anën e Sllobodan Millosheviqit. Në studiot televizive greke dhe në mjetet greke të informimit, mbrojti trimërisht luftën e UÇK-së kundër pushtuesve serbë. Iu kundërvu propagandës antishqiptare të qarqeve shoviniste greko-serbe. Demaskoi masakrat barbare serbe në Kosovë dhe mbështeti ndërhyrjen ushtarake të NATO-s kundër forcave ushtarake dhe paramilitare pushtuese serbe. Për këtë arsye dhe për mbrojtjen e së  vërtetës për Kosovën, qarqet ultranacionaliste greke e akuzuan dhe e quajtën agjent të Shqipërisë, të ShBA-së dhe të NATO-s. U ndëshkua edhe ligjërisht dhe nuk iu lejua të dilte jashtë Greqisë.

Me artikujt e tij nëpër gazeta dhe me paraqitjet nëpër televizionet private, mbrojti dinjitetin dhe të drejtat e emigrantëve shqiptarë në Greqi. Për të njohur vendin e të parëve, në Shqipëri ka ardhur dy herë – në vitin 1984 dhe në vitin 1995.    

Shovinistët grekë i kanoseshin me vdekje. Siç u tha edhe më lartë, e hodhën edhe në gjyq. Në maj të vitit 2000, Aristidhi u sëmur. Ndërroi jetë më 11 tetor të atij viti. Me gruan Nansi pati dy fëmijë – vajzën Polikseni dhe djalin Pano. Veprat që la pas, e bëjnë atë të pavdekshëm në historinë e arvanitasve, që është pjesë e historisë së kombit. 

*   *   *

Sipas atyre që e kanë njohur nga afër si dhe bazuar në veprën e tij, Aristidhi ishte një tribun i madh i arvanitasve. Përkundër trysnive që ushtronin mbi të, të qenët shqiptar e bënte të krenohej. Nuk nguronte për ta thënë të vërtetën dhe për të mbrojtur ndër arvanitasit e Greqisë gjuhën, kulturën dhe traditat shqiptare. E donte atdheun e të parëve dhe shqiptarët në gadishull dhe në diasporë, pa i harruar kurrë arbëreshët e Italisë. Si një intelektual i ndërgjegjshëm, u vu në shërbim të ruajtjes dhe të afirmimit të identitetit të arvanitasve. Me veprimtaritë që i zhvillonte, përpiqej të mbante gjallë kulturën dhe traditat e popullit të vet. Për mbrojtur dinjitetin e shqiptarëve në Greqi, e la edhe profesionin e avokatit. U mor me studime dhe kërkime në lëmin e kulturës popullore dhe të historisë. Për kauzën të cilës i besonte, flijoi çdo gjë. Ndonëse i kanoseshin me vdekje, ai nuk u spraps dhe s’u mposht dot. Njeri me dinjitet dhe integritet, ai është burim frymëzimi për shqiptarët në Greqi dhe më gjerë. 

  Me krijimtarinë dhe me veprimtarinë e Aristdhit janë marrë shumë studiues. Të dhëna  të hollësishme për të, mund të gjenden te grupimi “Miqtë e Aristidh P. Kolës”.

*   *   *

Për kontributin e dhënë për kauzën shqiptare, Aristidhi u dekorua nga presidentët Sali Berisha dhe Rexhep Mejdani. Në vitin 1995 u dekorua me Urdhrin “Ismail Qemali” të Republikës së Shqipërisë. Në vitin 2004, kryeministri i Kosovës Bajram Rexhepi, gruas së Aristidhit, Nansi Kola, ia dha mirënjohjen e Qeverisë së Kosovës, për mbrojtjen e kauzës kosovare nga burri i saj, Aristidhi. Kuvendi Komunal i Skënderajt i akordoi Aristidhit titullin “Qytetar Nderi i Skënderajt”.

Me Dekretin Nr. 13816 të datës 18.07.2022, kryetari Ilir Meta i akordoi Aristidh P. Kolës – pas vdekjes – titullin “Nderi i Kombit”. Ky akt i z. Meta u mirëprit në mbarë botën shqiptare – në Shqipëri, në Kosovë, ndër arvanitasit në Greqi, ndër arbëreshët e Italisë dhe gjetkë. Dekorimi iu dha Aristidhit me arsyetimin e poshtëshënuar:  

“Në vlerësim të kontributit të jashtëzakonshëm, si personaliteti më i madh arvanitas i shekullit të XX dhe një nga njerëzit më të ndritur të kombit tonë, mbrojtës i zjarrtë i rrënjëve të lashta të identitetit arvanitas dhe arbëror. Me mirënjohje për vullnetin, këmbënguljen, sakrificën dhe kurajën e lartë, duke u bërë model i intelektualit të pashembullt kurajoz, thënës unik i të vërtetave, luftëtar dhe mbrojtës i kulturës, gjuhës, prejardhjes dhe historisë shqiptare.”

Një rrugë në Gjirokastër mban emrin e tij. 

Fondacioni Barnes, një përjetim intim, ndryshe i artit

by

Philadelphia, qyteti i arteve

Qyteti i Philadelphias në radhë të parë është i njohur anembanë botës si vendlindja e ShBA-ve, ku më 4 korrik të vitit 1776 është shpallur pavarësia nga Anglia. Si kryeqytet i parë i Amerikës, Philadelphia është e njohur edhe si qytet ku janë themeluar institucionet e para të shtetit amerikan. Por, Philadelphia është e njohur edhe si “qytet i arteve”, me një numër të madh të muzeumeve të pasura me vepra arti, teatrove, galerive, akademive e shkollave të artit, si dhe orkestrës simfonike me famë botërore, Philadelphia Orchestra, e njohur për cilësinë karakteristike të zërit të saj. Njëra ndër këto institucione artistike është Fondacioni Barnes (Barnes Foundation), që është një kolekcion i pasur privat dhe institucion edukues për promovimin (përparimin), përjetimin dhe vlerësimin e artit. Ky kolekcion i pasur dhe i llojllojshëm arti gjer në vitin 2012 ka qenë i vendosur në një ndërtesë të posaçme në paralagjen Merion (disa kilometra nga qendra e qytetit), ndërsa po nga ai vit është vendosur në ndërtesën e re në Benjamin Franklin Parkëay, bulevardin më të bukur të Filadelfias. Ndërtesa e vjetër origjinale nuk ka mundur t’i plotësojë kërkesat modern për ruajtjen e veprave të artit, ka qenë pak larg nga qendra e qytetit dhe Fondacioni ëshytë ballafaquar edhe me probleme të natyrës financiare. Për këtë zhvendosje ka patur një proces të tejzgjatur gjyqësor, sepse me testamentin e themeluesit e pronarit të saj, dr. Alfred C. Barnes (Philadelphia, 2 janar, 1872 – 24 korrik, 1951) ky kolekcion nuk mund te largohej nga ndërtesa origjinale. Më në fund është arritur një kompromis, që kolekcioni mund të zhvendoset, por radhitja, varja e veprave, objekteve të artit të mbetet e njejtë, pa ndryshuar asgjë, sikur ka qenë gjatë vendosjes së fundit kur dr. Barnes ka qenë gjallë. Dr. Barnes ka vdekur në një aksident trafiku më 24 korrik të vitit 1951. Dhe kështu është vepruar. Sot në këtë kolekcion nuk lejohen kurrëfarë ndërhyrje.

Siç u cek më lart, ky fondacion është themeluar në vitin 1922 nga dr. Albert C. Barnes, i cili ka grumbulluar një pasuri të madhe si bashkëzhvillues i “Argyrolit”, një antiseptik i nitratit te argjendit e që është përdorur për të luftuar inflamacionet e syve, veshëve, hundës e fytit, verbërinë te të porsalindurit. Dr. Barnes ka qenë kimist, farmacist, sipërmarrës (businessman), kolekcionist arti, edukator. Ai ka filluar të mbledhë, kolekcionojë vepra arti që nga viti 1902, por nga viti 1912 ai u bë një kolekcionist serioz. Për një kohë të gjatë ky kolekcion ka shërbyer vetëm për nevoja edukuese artistike dhe u është shpalosur miqve të ngushtë të familjes, ndërsa nga viti 1961 ky kolekcion i pasur është bërë i qasshëm edhe për publikun e gjërë artdashës. Gjer më tani me miliona vizitorë e kanë vizituar këtë galeri unike, 240 mijë vetëm në vitin 2015. 

Sot Fondacioni ka në pronësi më shumë se 4000 objekte arti, duke përfshirë 900 piktura, ndërsa tërë kolekcioni e ka vlerën mbi 25 miliardë dollarë. Kryesisht janë vepra të mjeshtërve impresionistë, post-impresionistë dhe modern. Përvec tyre, kolekcioni përfshinë edhe piktura nga artistë amerkanë, evropianë, afrikanë, vepra antike, skulptura e objekte arti, nga Kina, Egjipti, Greqia, si dhe mjaft mobilje zbukuruese. Vlen të ceket se në këtë fondacion mbresëlënës gjenden 181 piktura nga Pierre-Auguste Renoir, 69 nga Paul Cezanne, 59 nga Henri Matisse, 46 nga Pablo Pikaso, 7 nga Vincent Van Gogh, etj. Për nga numri dhe vlera e objekteve këtij kolekcioni do t’ia kishin lakmi edhe shumë galeri kombëtare të disa vendeve të zhvilluara. Këto vepra arti janë të ekspozuara nëpër dhoma të vogla dhe në këtë mënyrë ofrojnë një shijim më intim të artit. Sikur të krijojnë një përshtypje se mjeshtrit dhe veprat e tyre janë duke ndërvepruar, bashkëbiseduar me vizitorin, të shpien në një botë ku e bukura mbretëron. Ajo që është karakteristike e unike për këtë galeri, është mënyra sesi janë radhitur, varur pikturat, objektet e artit. Ato nuk janë ekspozuar në formatin tradicional sipas periudhave historike të artit, stilit, llojit apo gjeografisë së vendeve të tyre vtë origjinës, por janë organizuar në grupe, ansamble që ndjekin disa parime të dritës, ngjyrave, vijave (linjave) dhe hapësirës. Koncepti, filozofia e dr. Barnes sesi duhet shijuar, përjetuar arti ka qene të përqëndruarit në vetë artin dhe jo në kontekstin historik, stilin, kronologjinë, llojin. Prandaj, nuk është e rastësishme që pranë një pikture të Renoirit të qëndrojë një pikturë e Periudhës së Renesancës, një objekt metalik arti, etj. Vetë ndërtesa ku është vendosur ky fondacion ka një arkitekturë mjaft modern dhe është fituese e disa shpërblimeve të rëndësishme. Përveç hapësirave ekspozuese ka edhe salla për konferenca e tubime, restorantin dhe dyqanin ku shiten vepra arti, rioprodhime artistike dhe një fond të pasur botimesh për artin dhe artistët. Shtrirja dhe sipërfaqja e dhomave të ekspozitës ka mbetur e njejtë si kur ka qenë në ndërtesën e vjetër.Të gjitha këto ofrojnë një përjetim të këndshëm intim e ndryshe të artit.

Philadelphia, më 18 korrik, 2022

Sadik Elshani është doktor i shkencave dhe veprimtar i bashkësisë shqiptaro – amerikane.