NJË LETËR E PA NJOHUR E HYSNI LEPENICËS DHE PERSONALITETET QË LIDHEN ME KËTË LETËR

January 25, 2021 by dgreca

Sotir Peci, shoku veteran i vuajtjeve e mundimeve për kaq kohë në tokat e huaja...Hysni Lepenica /

Nga Enver MEMISHAJ/

Poeti, përkthyesi dhe studjuesi Agim Xh. Dëshnica me banim ne Boston, Ma, SHBA, me fisnikërinë që e karakterizon më njohu me një letër që Hysni Lepenica ia dërgonte babait të tij, patriotit Xhevdet Dishnica, më 7 prill 1940, nxjerrë nga arkivi i babait tij. Kjo letër, e pa njohur nga ana ime, nuk është përfshire në tre vëllime, që unë kam botur për vendin që zë në historinë e popullit shqiptar Hysni Lepenica.

Hysni Lepenica (1900- 1943) ishte luftëtar trim në Luftën e Vlorës më 1920, komandant dhe udhëheqës i rendësishëm i Luftës Antifashiste, firmëtar i Marrëveshjes së Mukjes, 1 – 2 gusht 1943, anëtar i “Komitetit për Shpëtimin e Shqipërisë”, komitet që doli nga kjo Marrëveshje, Komandant i Përgjithshëm i Fuqive të Ballit Kombëtar, Dëshmor i Atdheut, dekoruar pas vitit 1990 nga presidenti Sali Berisha, presidenti Alfred Moisiu dhe së fundi nga presidenti Bujar Nishani ”Nder i Kombit Shqiptar” ( Enver Memishaj – Lepenica “Hysni Lepenica…” në tre vëllime; Gazeta “Telegraf”, Tiranë, dt. 28.5.2019, f.14 – 15)

Xhevdet Dishnica lindi në vitin 1896 në Berat dhe u nda nga jeta në vitin 1972 ne Tiranë.

Ai kishte hyrë në jetën politiko-shoqërore shqiptare që në moshën 19 vjeçare, në vitin 1915, kur qe kthyer mësues në qytetin e lindjes pas mbarimit të liceut të Manastritit dhe Normales së Elbasanit.

Në vitin 1919, në një demonstratë, nga ballkoni i bashkisë së Fierit me guxim iu drejtua pushtuesit italian me thirrje: “Na lironi atdheun, lironi Vlorën kreshnike”.

Në vitin 1920, përkrah 500 luftëtarëve berates mori pjesë në Luftën e Vlorës kundër pushtuesit Italian.

Më tutje ai do të ishte bashkëluftëtar i Avni Rustemit, Llazar Fundos, Halim Xhelos e Riza Cerovës dhe u zgjodh kryetar i degës “Bashkimi” të Beratit.

Nga shtypi i kohës mësojmë rolin e madh që ka luajtur Xhevdet Dishnica në udhëheqje të kësaj shoqërie: ”Sot në ora 3 u mbajt këtu në Berat një miting prej 5000 vetash. E para për të kundërshtuar mizoritë serbo-greke në Kosovë e Çamëri…” (Gazeta ”Bashkimi”, Tiranë dt. 29.8.1924)

Në mbështetje të ideve që u hodhën në këtë miting djalëria intelektuale e Vlorës, Fierit dhe Beratit shtuan presionin ndaj qeverisë së Fan Nolit: ”Mbasi Serbia po ther vëllezërit kosovarë djalëria intelektuale e Vlorës, Fierit dhe Beratit i kërkojnë governës kombëtare të protestojë në Lidhjen e Kombeve. Për djalërinë vlonjate Uan Filipi, për djalërinë e Fierit Zoi Xoxa, për djalërinë e Beratit Xhevdet Dishnica” (Gazeta ”Bashkimi”, Tiranë dt. 29.8.1924)

Në udhëheqje të shoqërisë “Bashkimi” Xhevdet Dishnica mori pjesë aktive në Revolucionin e Qershorti të vitit 1924 dhe në ditët e pazarit ai mbante konferenca para popullit dhe bënte thirrje për përkrahje të qeverisë së Fan Nolit. Me dështimin e revolucionit të qershorit pas një muaj maleve mundi të arratisej jashtë shtetit. U anëtarsua në KONARE dhe botoi artikuj në gazetën “Liria Kombëtare”.

U kthye në atdhe në vitin 1939, pas 15 vjetësh mërgimi. Mori pjesë aktive në Lëvizjen Antifashiste dhe në vitin 1943 megjithëse në moshë të madhe doli partizan dhe luftoi me armë në dorë kundër pushtuesve nazi-fashist. (Esat Dishnica, gazeta “Bashkimi”, Tiranë dt. 12.8.1981, f. 3)

Me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë Kombëtare Këshilli i Bashkisë Berat i ka dhënë Xhevdet Dishnicës titullin: “Nderi i Qytetit”, me motivacion : “Për kontribut të shquar atdhetar dhe patriotik në shtetformimin dhe shpalljen e Pavaresisë si një shtet i lirë dhe sovran, për sakrificën humane, intelektuale dhe qytetare në mbrojtje të vlerave më të mira morale dhe shoqërore të qytetit tonë dhe mbajtjen lart të emrit shqiptar dhe krenarise kombetare”. (Vendim i Këshillit Bashkiak Berat nr. 42 date 130.10.2012)

Letra (me shkrim dore në 4 faqe) që Hysni Lepenica, ish prefekt i Matit, i dërgon Xhevdet Dishnicës, bën fjalë për shqetësimin miqësor e shoqëror të Hysniut dhe Xhevdetit për fejesën e Uan Filipit (1901-1948) me vajzën e patriotit të shquar Sotir Peçi (1873-1932).

Kjo letër ka rëndësi historike për ngjarjet që trajton, në kohën e pushtimit italian dhe personazhet historik që citohen e përmenden në këtë letër, prandaj po e botojmë më poshtë:

Burrel 7.IV.940

I dashur Xhevdet,

Kam ditë që mora letrën tëndë. Nuk t’u përgjegja menjëherë për shkak të dëshirave të flisja njëherë vetë me Uanin dhe për këtë qëllim i shkrova të vinte këtu. Mirëpo ai s’mund të vi se nuk i japin leje dhe unë gjithashtu veç kësaj kam dhe fëmijën vetëm këtu.

Megjiëkëtë përsa më shkruan nuk më duket një çështje pa rëndësi, për shumë arsye, sado që unë vajzën nuk e njoh, emri i saj meriton çdo respekt dhe gjith kujdesin tim. Në këtë mënyrë ju siguroj edhe për ndjenjat dhe mendimin e shokut tonë, Uanit.

Për sa i përket sjelljes dhe cilësirave të dhëndurit të ardhshëm si dhe pajtimit të natyrave të tyre u takon t’i peshoni juve që i njihni të dy. Unë u vë parpara vetëm një konditë, që është gjendja ekonomike e Uanit dhe dy motrave gati për t’u martuar me 10.000 franga ar boxh, akoma në Bankën Kombëtare Vlorë që rrjedhin nga martesa e motrës së tretë bërë në dimrin e kaluar.

Diçka më shkruaje se shokët mendojnë të nxjerrin nga ana e qeveris 200 napolona për vajzën e Sotir Pecit. Sot qeveria po jep Zef Doçit e Hakik Menës me shokë të internuar politik për ushqimin e fëmijve nga 200 e 300 napolona. Kësaj here pra, për Sotir Pecin i njohur brenda dhe jashtë Shqipëris, mund të japë më tepër dhe është me vend e i ka hije qeveris, dhe unë kam bindje se po të parashtrohet mirë çështja, qeveria ka për të bërë një ndihmesë të meritueshme.

Merru vesh mirë me shokët që duan të interesohen për shokë, dhe t’i vihen punës që t’i kërrejnë një pajë të meritueshme vajzës së S. Pecit.

Jo 200 napolona, se kjo do të ishte qesharake, mbasi sot me 200 napolona nuk mund të ndërtohet e stoliset asnjë kasolle me kashtë, por të kërkojnë ndo 20 mijë frënga ar dhe fundi, të mos pranojnë nëqoftë se u japin më pak se 10 mijë frënga ar.

Në rast se shokët mund t’i sigurojnë vajzës të paktën 10 mijë franga ar unë mund t’u ap pohimin e Uanit për të cilin jam i sigurt që s’ka asnjë kundërshtim, veç pa qënies në gjendje financiare nuk i përballon dot këto halle.

Kështu pra, shokve shumë të fala dhe përpiqi me e përgatit pajën, se janë të dy të varfër dhe për çdo gjë tjetër le ta kenë ndërgjegjen të qetë se e kanë përmbush plotësisht detyrën kundrjet shokut veteran të vuajtjeve e mundimeve për kaq kohë në tokat e huaja.

Shkruajmë mua në qoftë se puna mund të rregullohet për sa u mbetet shokëve, që unë të mbaroj pastaj për sa i takon Uanit, të cilin po marr përsipër.

Të përqafoj

Yti Hysni Lepenica

* * *

Letra e Hysni Lepenicës është nderim dhe vlerësim i lartë për patriotët, si rasti Sotir Pecit për të cilin Hysni Lepenica thotë: “Le ta kenë ndërgjegjen të qetë se e kanë përmbush plotësisht detyrën kundrjet shokut veteran të vuajtjeve e mundimeve për kaq kohë në tokat e huaja”.

Korespodenca ndërmjet dy patriotëve është shprehje e humanizmit, respektit dhe besnikërisë ndaj shokëve të idealit, ajo tregon jo vetëm shqetësimin miqësor të autorit por veçanërisht shqetësimin atdhetar për t’u qëndruar pranë dhe ndihmuar atdhetarët dhe fëmijët e tyre, sepse ata kishin shkrirë jetën për interesa të popullit të tyre si Sotir Peci, Uan Filipi, Xhevdet Dishnica etj.

Emri i saj, shkruan H. Lepenica për vajzën e Sotir Pecit, “meriton çdo respekt dhe gjith kujdesin tim”, çka do të thotë vlerësim i lartë për atdhetarin e shquar Sotir Peci dhe besnikërinë e detyrimin që ndien H. Lepenica për t’i ardhur në ndihmë vajzës së mikut dhe shokut të idealit.

Në letrën e H. Lepenicës duket shqetësimi për mikun e shokun e idealit, Uan Filipin, që ta martojë por edhe t’i zgjedhë nusen, sipas personalitetit e vlerave qytetare e atdhetare të tij. Në këtë letër si Hysni Lepenica ashtu edhe Xhevdet Dishnica na paraqiten si njerës fisnikë të preokupuar dhe angazhuar për shoqërinë dhe miqësinë, për t’i ndihmuar e përkrahuar ata.

Në këtë angazhim të Dishnicës dhe Lepenicës del përpara një vështirësi e madhe, vështirësia ekonomike e personazheve që citohen në atë letër. Vështirësi që nuk u zgjidhën e për pasojë patrioti Uan Filipi nuk u martua dhe kaloi në amëshim beqar, ndërsa motrat e tij u martuan dhe u bënë me fëmijë, çka tregon shpirtin e tij fisnik e bujar duke sakrifikuar lumturinë e tij për familjen, motrat e tij.

* * *

Kush është Sotir Peçi (1873-1932)
Hysni Lepenica thotë për Pecin: “Shokut veteran të vuajtjeve e mundimeve për kaq kohë në tokat e huaja”.

Ndërsa Kuteli e përcjell vdekjen e Peçit me këto fjalë: “Tani trupi i tij i rraskapitur prej dyzet vjet si veteran, shlodhet në tokën e zhuritur të Atdheut, të cilin e pat dashuruar aq bujarisht… se virtytet e tij patën qenë regëtimat e mësë kthjelltës shqiptarizëm. Ky apostull i shndërritshëm që shqipëzoi shqipen dhe kombësoj kombin, kalon nga jeta në jetë…”
Sotir Peçi lindi në Dardhë të Korçës në vitin 1873. Më 1906 Peçi botoi gazetën “Kombi”, gazeta me më shumë lexues, sepse delte në Boston, ku po dyndej një turmë e madhe mërgimtarësh. Ishte meritë e veçantë e Peçit tërheqja në gazetë dhe përfshirja në lëvizjen kombëtare e Fan Nolit. Dyshja Peçi-Noli, “Kombi” dhe shoqatat e shumta të shqiptarëve të Amerikës, patën një rol të dorës së parë në përgatitjen e ditës së Pavarësisë.

Në vitin 1908, në Kongresin e Manastirit Peçi ishte delegat i shqiptarëve të Amerikës dhe i kolonisë së Bukureshtit. Rrjedhat e patriotizmit do ta rrëmbenin për ta lënë përfundimisht në mëmëdhe.
Veprimtaria pedagogjike e Peçit, zë fill në shtator 1909 në trupën mësimore të shkollës së parë, Normales së Elbasanit, ku jepte lëndët e Shkencave të Natyrës dhe mbaron me detyrën e Ministrit të Arsimit, në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjes.

Në vitet 1914 – 1918, Peçi strehohet në Shkodër, ku bashkë me patriotë vendas të prirë nga Nikollë Ivanaj, krijojnë organizatën “Krahu Kombëtar” që në ato vite, pati një rol tepër të madh.

Në shkurt 1919, qeveria e Durrësit e emëroi Peçin drejtor të arsimit për Tiranën. Po atë muaj, një dërgatë amerikane e kryesuar nga konsulli Jozef Haven, kërkon takime me patriotë shqiptarë për të krijuar një ide sa më të saktë për të ardhmen e Shqipërisë. Një nga figurat kryesore që takoi ishte Sotir Peçi.

Sotir Peci ishte nënkryetar i komisionit që mblodhi dhe organizoi Kongresin e Lushnjës.

Qeveria e dalë nga Kongresi historik i Lushnjes, duke njohur vlerat e Peçit, e futi në kabinetin qeveritar si Ministër të Arsimit. Ishte 47 vjeç dhe mbarte mbi supe jo vetëm përvojë, por mbi të gjitha një figurë të pastër morale.

Në vitet që pasuan, Peçin e gjejmë deputet, ministër dhe njërin nga 4 anëtarët e Këshillit të Lartë, apo regjentë siç quheshin.
Gjatë viteve 1925- 1932, i dënuar fillimisht me vdekje në mungesë dhe i falur më pas, Peçi mbeti një emigrant politik, fillimisht në Itali dhe më pas në Greqi! Megjithëse iu bënë oferta për ofiqe e shpërblime, ai mbeti kokëfortë siç qe në bindjet e veta.

I sëmurë e pa mjete financiare për t’u kuruar, i varfër, pa mbushur të 60-të vitet, mbylli sytë në Follorinë më 10 prill 1932. U varros në Korçë, me nderime të mëdha zyrtare, mbi shtratin e një topi.

Patrioti i shquar Sotir Peci, përveç vajzës që përmëndet në letrën e Hysni Lepenicës kishte dhe një djalë Gaqo Peci që kishte lindur në vitin 1920. Kreu Liceun e Korçës, pastaj studimet e larta në Institutin Pedagogjik në Tiranë. Punoi si mësues i gjuhës frënge deri në ditën e arrestimit, në vitin 1976. Më 10 qershor 1977, me vendim nr. 118, Gjykata e Korçës e deklaroi fajtor për «agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor», dhe e dënoi me 10 vjet burg dhe humbjen e të drejtës elektorale për 5 vjet kohë. U lirua në vitin 1982.

E patën arrestuar për të shtuar terrorin dhe për t’ju treguar të gjithëve që asnjë nuk mund t’i shpëtonte “tehut të mprehtë të shpatës së Diktaturës së Proletariatit”, e as mësuesi i shquar 60-vjeçar pjesëmarrës në Luftën e Dytë në anën e fituesve, pasardhësi i atyre që kishin bërë Shqipërinë. Të katër të akuzuarit në grupin e Gaq Pecit morën dënime të rënda dhe vetëm Gaqoja doli i gjallë nga burgu.

Uan Filipi (1901-1948), lindi në Mbrostar të Fierit në vitin 1901. Babanë e tij bashkëkohësit e quanin Tod Shqiptari, për shkak të përpjekjeve të tij në lëvizjet patriotike kundër pushtuesit të huaj. Uan Filipi u brumos nga prindërit me idenë e një Shqipërie të lirë, pa pushtues, pa bejlerë e pa agallarë.

Ai ishte një politikan dhe luftëtar i çështjes kombëtare, me mendime e bindje të majta. Fillimisht militoi në grupet fillestare komuniste. U dënua me vdekje në kryengritjen e Fierit në vitin 1935 dhe pas dajles nga burgu, në vitin 1938, ai militoi në Grupin Komunist “Zjarri” dhe më pas në Ballin Kombëtar, duke qenë në vijën e parë të luftës kundër pushtuesit të huaj. Në tetor të vitit 1943, ishte një nga themeluesit e Partinë Socialdemokrate.

Uan Filipi si politikan dhe veprimtar shoqëror i kaloi vetdijshëm kufijtë e një politikani të thjeshtë dhe u bë udhëheqës i masave popullore.Veprimtaria e tij nuk kishte vetëm konture politike, por kryesisht atdhetare. Arsyet se përse Uan Filipi është përmendur fare pak dihen. Ato janë politike, pra s’kanë të bëjnë me të vërtetën dhe historinë.

Uan Filipi u arrestua nga komunistët më 24 tetor të vitit 1947. U akuzua se “ka qenë iniciator i formimit të Komitetit Qëndror të Ballit Kombëtar që kishte si qëllim rrëzimin e pushtetit popullor. Lidhje me të arratisurit brenda dhe jashtë Shqipërisë”. Gjykata e Lartë Ushtarake me vendim nr. 25 dt. 22.1.1948, pas tre muaj tortura çnjerzore, në hetuesi, e dënoi me vdekje dhe e pushkatuan.

(Shih për më shumë: Enver lepenica “Uan Filipi, politikan dhe luftëtar i çështjes kombëtare”, Tiranë 2019)

Zef Doçi e Hakik Mena ishin të internuar dhe qeveia fashiste apo kolaboracioniste u paguante nga 200 napolona fëmijëve me që prindi nuk kontriubonte për famijlen sepse ishte i internuar. Tani lexuesi të bëjë vetë krahasimin me trajtimin e të internuarve që bëri Enver Hoxha për gati 50 vjet.

Zef Doçi ka lindur në Fushe Lure të Dibrës. Kulla 3 Kateshe e Zef Doçi është një monument i trashëgimisë kulturore, i llojit “Arkitekture”, i miratuar me numër 47 dt. 27.07.2006.

Hakik Mena është nga Dibra. Atë e gjejmë pjesmarrës në Kuvendi i Arrasit, 13 gusht 1920.

Ramiz Daci, më 7 gusht 1920, ishte në Arras dhe organizoi një miting me pjesëmarrjen e mbi 3000 vetave (pari e hali), ku shprehën krenarinë për Luftën e Vlorës kundër italianëve dhe shprehën gatishmërinë për të mbrojtur me të gjitha mjete tokat e atdheun e tyre.

Figura e politikanit dhe luftëtarit Uan Filipi në librin e studiuesit Enver Memishaj - Bota Sot

Xhevdet Dishnica Hysni Lepenica Uan Filipi

Sotir Peci

Sotir Peci, kontributi i patriotit, gazetarit dhe politikanit

February 3, 2014 by dgreca

Ne Foto:Sotir Peci ne krah te djathte te Nolit ne Boston/

Kush është Sotir Peci

Sotir Peci (1873-1932) lindi në Dardhë të Korçës, në një fshat që e meriton të jetë një kapitull më vete, për hir të zhvillimit të tij social, arsimor e kulturor jashtëzakonisht të rrallë në Shqipërinë e shekujve 19-20. Ishte i biri i Jovan Pecit, një tregtar i pasur druri që si edhe dardharë të tjerë bënte prerjen e tregtinë e lëndës së drurit nga Greqia e Veriut deri në Anadoll. (Prej këtij profesioni ka mbetur edhe shprehja: “Ta pret me sopatën e dardharit”) Nga nëna, rridhte prej familjes së famshme të Themelinjve. Dy vëllezërit Themeliu, Jovani e Athanasi, gjatë një lëvizjeje greke për të shkëputur troje të tjera nga perandoria otomane rreth viteve 1850, që njihet si lëvizja e Limbozit, kishin armatosur 400 burra që i mbanin me pagë. Lëvizja dështoi dhe ata u gjendën të rrënuar. Për kompensim, mbreti Othon iu fali një çiflig në Gavrolimbi, të cilin Sotir Peci, si trashëgimtar i vetëm nuk e mori kurrë. Pas studimeve të larta në Athinë, më 1905 Pecin e gjejmë në SHBA. Ishte nga të rrallët, në mos i vetmi mërgimtar me Universitet, i bashkohej turmës së hallexhinjve, prandaj u prit krahëhapur prej atdhetarëve.

Shkruar nga Teodor Laço/

Disa njerëz, hyjnë në kujtesën e historisë si për inerci të një posti të lartë që kanë pasur dikur dhe pastaj, si pa kuptuar fillojnë të dalin prej saj, të shtyrë nga brrylat e padukshëm të figurave të tjera, lavdiveshura me hak apo të vëna më kot, mbi piedestale prej rëre. I tillë është edhe rasti i Sotir Pecit. Emrin e tij e mban ndonjë rrugë, nga ndonjë stendë muzeu të ndjek prapa syzeve optike shikimi i tij i qetë, paksa ironik, por veprimtaria e tij është thuajse e pazbuluar. Në 70-vjetorin e vdekjes së tij, më vuri në ngasje për të zgjedhur si kryetitull të këtij shkrimi, vlerësimi i Mitrush Kutelit të ri, njërit prej emrave më të mëdhenj të letrave shqipe, bërë në gazetën “Shqipëria e Re” të Konstancës. Kuteli e përcjell vdekjen e Pecit me këto fjalë: “Tani trupi i tij i rraskapitur prej dyzet vjet veteranërie, shlodhet në tokën e zhuritur të Atdheut, të cilin e pat dashuruar aq bujarisht… se virtytet e tij patën qenë regëtimat e mëse kthjelltës shqiptarizme. Ky apostull i shndërritshëm që shqipëzoi shqipen dhe kombësoj kombin, kalon që nga jeta në jetë…”

Nga “Kombi” tek alfabeti i Manastirit

Më 1906 Peci boton gazetën “Kombi”. Kjo nuk ishte gazeta e parë e mërgatës shqiptare. Para saj dy nga gazetat më të njohura ishin “Albania” e Faik Konicës dhe “Drita” e Shahin Kolonjës, por pa dyshim “Kombi” ka qenë gazeta me më shumë lexues, pikërisht sepse delte në Boston, ku po dyndej një turmë e madhe mërgimtarësh. Ishte meritë e veçantë e Pecit tërheqja në gazetë dhe përfshirja në lëvizjen kombëtare e Fan Nolit dhe pavarësisht marrëdhënieve të tyre të mëtejshme që shumicën e kohës mbeten të acaruara për shkak të pikëpamjeve të ndryshme (thelbi i tyre mund të përmblidhet ndoshta në fjalët evolucion apo revolucion) dyshja Peci-Noli, “Kombi” dhe shoqatat e shumta të shqiptarëve të Amerikës, patën një rol të dorës së parë në përgatitjen e ditës së Pavarësisë. Nga gazetaria e Pecit, zgjodha një fragment nga artikulli “Vetëm bashkimi mund të na shpëtojë” (“Kombi” Nr.5, 15/7/1906).

“Nuk është nevoja, sic thonë ca, për një njeri me rëndësi, i cili të na bashkojë se ky bashkim nuk është bashkim me rrënjë, duhet të na bashkojë dashuria e Atdheut, duhet të na bashkojë gardhi i interesave të kombit, duhet të na lidhin qëllimet dhe dëshirat për lirinë dhe qytetërimin e Shqipërisë, vetëm kjo lidhje është e shëndoshë, vetëm këtë nuk mund ta këputin armiqtë tanë”. Le të vihet re se edhe para një shekulli, Peci është kundër kultit të individit, të liderit të vetëm e të pakundërshtueshëm, psikozë nga e cila shqiptarët vazhdojnë të vuajnë edhe sot e kësaj dite, duke dëshmuar prapambetjen e tyre në mendësitë demokratike.

Në Kongresin e Manastirit që njihet si Kongresi i Shkronjave, Peci ishte delegat i shqiptarëve të Amerikës dhe i kolonisë së Bukureshtit. Duke u nisur drejt Manastirit, as vetë nuk e priste që kjo të qe ndarja e fundit me Amerikën. Rrjedhat e patriotizmit do ta rrëmbenin për ta lënë përfundimisht brenda mëmëdheut.

Debati për shkronjat latine të shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës apo alfabetit të Stambollit, ishte ndezur tek “Kombi” dy vjet para Kongresit. Që në numrin e parë, “Kombi” kishte dalë me shkronja latine duke marrë mbi vete akuzat si “përçarës” nga shumica e mërgimtarëve jugorë, të cilët ishin mësuar me alfabetin e Stambollit. Peci mundohej qetësisht t’i bindte se formimi i një alfabeti është problem i vështirë dhe punë shkencëtarësh. Noli u binte druve më shkurt. Ai thoshte se në SHBA nuk gjendeshin gërmat e alfabetit të Stambollit, midis të cilave kishte cirilike e greke. Në Manastir, Fishta, Gurakuqi, Peci, etj., ia dolën të vendoset për alfabetin që kemi edhe sot, duke dëshmuar një prirje të dukshme pro perëndimore.

Nëpër shkolla, tekste, fjalorë

Veprimtaria pedagogjike e Pecit zë fill në shtator 1909 në trupën mësimore të shkollës së parë Normale në Elbasan, ku jepte lëndët e Shkencave të Natyrës dhe mbaron me detyrën e Ministrit të Arsimit, në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjes. Normalja e parë, vazhdoi aq sa një flakë që shkrepet e fiket, me shpresë për t’u rindezur, por pas mbylljes së saj të parë, skeptik siç qe për shumë gjëra, Peci nuk iu rikthye më aty dhe drejtoi për një vit “Mësonjëtoren e Parë” në Korçë. Përvoja e parë si pedagog si dhe kultura e gjerë, i ngjallën zellin për të hartuar tekste mësimore. Bënte projekte për 24 tekste të fushës së shkencave, por… si çdo ëndërrim i pambështetur prej forcës së parasë, projektet u rudhën vetëm tek një “Viti premtar i gramatikës” për klasat 3-4. Ndërkohë, për 20 vjet, me atë durimin e thneglës që rrokullis barrë të rënda, ai skedoi një leksikon apo fjalor të gjuhës shqipe me rreth 25.000 fjalë e me trajta krahasuese në 4 gjuhë të huaja që ai i njihte mirë. Fjalor që ndodhet në Arkivin e Shtetit, duke pritur ndonjë studim serioz. Siç do të duket edhe në dokumenta të mëvonshme kur ishte ministër, ky jugor i thekur parapëlqen shumë trajta eleksikografi të veriut, duke dëshmuar një vizion krejt modern për mënyrat e formësimit të një gjuhe të përbashkët shkollore. Ai nuk ngutet në parapëlqimet vetjake dhe ngulmon që gjuha letrare të mos formësohet me urdhëra administrativë, por të lihet një kohë e mjaftueshme konkurimi midis dy dialekteve.

Peci në fushën e politikës

Mbi të gjitha, Peci shkëlqen në fushën e politikës. Qëkurse themeloi “Kombin” dhe derisa mbylli sytë, kudo ku ngjyen penda e gazetarit dhe pasioni i mësuesit, kudo ku ndërhyn humanizmi dhe filantropia e tij, intelekti dhe guximi qytetar, ai shfaqet jo thjesht si një pasues i Rilindasve, por më gjerë, më lart, si një vizionar i drejtimit perëndimor e demokratik të vendit. Në ditët e luftës ballkanike, i ndodhur në Korçën e pushtuar nga grekët, që në rrethana të tilla (kujtojmë edhe vitin 1941) nuk mënonin të rishpallnin “Koricën” helene, Peci gjendet nën një trysni të fortë. Guvernatori ushtarak Kondulis, me gjak fshatari nga arvanitasit që asokohe thirreshin edhe “barbaçe”, u mundua ta joshte me premtime për pronat e Gavrolimnit dhe me para, por kjo “shpirtmadhësi” nuk pinte ujë tek Peci. Nën kërcënime të përditshme, i maskuar si fshatar i rëndomtë mysliman, Peci ikën drejt Vlorës ku magneti i lirisë po thithte cdo ditë grupe patriotësh. Vëzhgues kritik siç qe “i hidhur” e quan Noli, ai dhe të tjerët vënë re se në qeverinë e Ismail Qemalit, shumë gjëra nuk vinin siç duhej. Nëpër zyrat e administratës, flitej e shkruhej ende turqisht, kishte poste parazitare të paguara me rroga të majme… Por ajo që nuk ia falnin plakut të Vlorës, ishte projekti i tij për ndarjen e Shqipërisë në tre kantone, sepse edhe duke qenë e bashkuar ajo rrezikonte copëtimin e jo më e ndarë në kantone. U mendua formimi i një partie opozitare që duhej t’i jepte shtytje qeverisë për reforma të guximshme. Nëpër kujtimet e bashkëkohësve, kjo parti herë quhet Kombëtare e herë Nacional-Liberale. Por projekti mbeti vetëm një ide propagandistike edhe partia nuk u formua. Qeveria e Ismail Qemalit u ndodh nën kërcënimin e një kryengritjeje xhonturke dhe pastaj të Esat Toptanit. Inisiatorët e një opozite politike, midis të cilëve edhe Peci, nuk mund të viheshin në një front me antikombëtarët. Të njëjtin qëndrim mbajti ky grup (Hil Mosi, Dervish Hima, S. Peci, Sabri Qyteza etj) edhe ndaj qeverisë së Princ Vidit, kur ky u kërcënua nga Esat Pasha. Në vitet ’14-’18, me refugjatë të tjerë të mbledhur pas ikjes së Vidit si I.Buletini, S.Nivica, Ç.Topulli, B.Curri, I.Kosturi etj., Peci strehohet në Shkodër, ku bashkë me patriotë vendas të prirë nga Nikollë Ivanaj, krijojnë organizatën “Krahu Kombëtar” që në ato vite, pati një rol tepër të madh. Veprimi politik më i spikatur i Pecit në atë kohë, mbetet të nënvizohet reagimi i tij ndaj konsullit italian De Faccenti, i cili u mundua ta bindte se ishte në dobi të interesit kombëtar shqiptar, që Italia të pushtonte Vlorën e Sazanin, çka duhej përkrahur nga patriotët e “Krahut Kombëtar”. Ai premtoi një ndihmë prej 2000 lirash për “Refugjatët” që vuanin për bukën e gojës. Peci i refuzoi të dyja.

Në shkurt 1919, qeveria e Durrësit e emëroi Pecin drejtor të arsimit për Tiranën. Po atë muaj, një dërgatë amerikane e kryesuar nga konsulli Jozef Haven, kërkon takime me patriotë shqiptarë për të krijuar një ide sa më të saktë për të ardhmen e Shqipërisë. Një nga figurat kryesore që takoi ishte Sotir Peci. Ky ngulmoi fort që Haveni ta kuptonte se qeveria e Durrësit dhe delegacioni i saj në Paris ishin lart aspiratave të vërteta të popullit shqiptar. Dokumenti më domethënës për këtë është përgjigja me shkrim që Peci i jep zv/ministrit P.Poga, i cili e pat urdhëruar që, si nënpunës i qeverisë, të mos merrej me veprimtari politike. Ja ç’shkruan Peci, ndër të tjera: Qeveria e dalë nga Kongresi historik i Lushnjes, duke njohur vlerat e Pecit, e futi në kabinetin qeveritar si Ministër të Arsimit. Ishte 47 vjeç dhe mbarte mbi supe jo vetëm përvojë, por mbi të gjitha një figurë të pastër morale. Sipas “Gazeta e Korçës” 12.4.1932, Peci ishte në Lushnje një nga hartuesit kryesorë të Statusit të parë themeltar të shtetit shqiptar. Shumë nene, sidomos ato që flasin për të drejtat e njeriut, u hartuan e u vunë me propozimin e tij. Në vitet që pasuan, Pecin e gjejmë deputet, ministër dhe njërin nga 4 anëtarët e Këshillit të Lartë, apo regjentë siç quheshin.

Viti 1924, qëndresa dhe arratija

Në historinë e Shqipërisë, viti 1924 është nga më të turbulltit e më vendimtarët. Në qershor, erdhi në pushtet qeveria e Fan Nolit. Ndërkohë, Peci mbeti i vetmi nga katër regjentët që nuk u largua. Noli iu bëri kërkesë gjithë vendeve të mëdha ta njihnin qeverinë e tij, mirëpo qeveritë perëndimore, besnike të parimit të tyre për ardhjen në pushtet vetëm me rrugë legale, pra me zgjedhje të lira, nuk mund të pranonin një qeveri të dalë nga një lëvizje e armatosur, aq më shumë kur këtu mpleksej edhe ngutja e qeverisë ruse për ta njohur. Tipik është deklarimi anglez. Meqenëse qeveria e tanishme shqiptare kishte ardhur me forcë, Forign Office nuk ka ndërmend të largohet nga qëndrimi tradicional në raste të këtij lloji. “Në këto rrethana, Peci, që në fillim ishte një nga përkrahësit e lëvizjes, pati një rol kyç si asnjëherë në jetën e vet. Më 1 korrik sipas statutit të Këshillit të Lartë, ia ngarkon Nolit formimin e qeverisë dhe vetë largohet “për arsye shëndetësore”. Vetëm më 3 tetor, pasi pa rrjedhat që po merrte qeverisja, rikthehet nga Dardha në Tiranë. Përderisa qeveria nuk po njihej, me largpamësi Peci ia njeh vetes të drejtën për t’u paraqitur si i vetmi përfaqësues i shtetit legal. Mosmarrëveshjet e Pecit me Nolin, të vjetra dhe pa këtë situatë, kthehen në konflikte të përditshme. Kontradikta kryesore lidhej me legalizimin e qeverisë. Peci mendonte se përderisa njohja e saj po mohohej nga Fuqitë e Mëdha, përderisa Lidhja e Kombeve ia mohoi Shqipërisë një hua të kërkuar prej saj, përderisa vendimi i 28 qershorit për të hyrë në marrëdhënie diplomatike me qeverinë bolshevike shkaktoi një reaksion zinxhir kundërshtimesh në botën tjetër dhe në opinionin publik europian, qeveria u cilësua si “komuniste”, mbetej vetëm një rrugë: legalizimi i qeverisë nëpërmjet zgjedhjeve parlamentare. Peci e paralajmëroi Nolin se nuk do t’i nënshkruante asnjë dekret, përveç atij për zgjedhjet parlamentare. Sipas Nolit, ky ishte një qëndrim i hapur pengues që i bëhej revolucionit, i cili gjithë sipas Nolit, dhunës feudale duhej t’i përgjigjej me dhunën e masave kryengritëse. Peci, si liberaldemokrat, ishte kundër çdo dhune. Ai mendonte se si regjent, duhej të qëndronte përmbi klasat e luftrat klasore, me “pa anësinë e lypun” siç shprehej dhe të ruante në çdo rrethanë funksionin e ligjit. Në akuzat e tij, Noli arrin ta quajë Pecin si mik të klasit të bejlerëve dhe të Zogut, por ky është një vlerësim emocional dhe i pabazuar. Me të vërtetë, gjatë Kongresit të Lushnjes, Peci dhe mjaft politikanë të vjetër, e përkrahën Zogun duke parë tek ai një djalosh me të ardhme, por fill pasi ky hyri në Shqipëri me trupat e tij dhe të huaja për ta përmbysur qeverinë e Qershorit me po ato metoda që kishte përdorur edhe ajo, Peci, si besnik i parimit të tij të shenjtë të ligjshmërisë, u largua nga vendi dhe nuk u pajtua deri në fund të jetës me këtë akt të Zogut.

Në vitet 25-32, i dënuar fillimisht si edhe të tjerë me vdekje në mungesë dhe i falur më pas, Peci mbeti një emigrant politik, fillimisht në Itali dhe më pas në Greqi! Megjithëse iu bënë oferta për ofiqe e shpërblime, ai mbeti kokëfortë siç qe në bindjet e veta. I sëmurë e pa mjete financiare për t’u kuruar, i varfër, pa mbushur të 60-të vitet, mbylli sytë në Follorinë më 10 prill 1932. U varros në Korçë, me nderime të mëdha zyrtare, mbi shtratin e një topi. Nuk mund të mohohet, Zogu dinte si të sillej edhe me kundërshtarët e tij…(Dielli Vol. 93,N 2)