“Kur populli ngritët në këmbë, artisti duhet të bije në gjunjë para Tij” Kadri Roshi/

Ismail Gashi Sllovia

Kështu u shpreh “Nderi i Kombit”, Kadri Roshi, artisti i madh i skenës dhe filmit shqiptar, në ditët dhe kohët, kur shqiptarët e Kosovës luftonin për jetë a vdekje, kur shqiptarët ishin përballur me veprime ushtarake, në pozicion jo të barabartë, me lubinë serbe në Kosovë dhe ashpër ishin përplasur politikisht për ruajtjen e qenies kombëtare dhe tërësinë e trojeve etnike në kullën e lashtë të Luigjit të 14-të në Rambuje të Francës, kështu veprohej politikisht në kohën kur luftohej në hapësirën kosovare dhe veprohej në mënyrën diplomatike në Shqipërinë e matanë Drinit. Kështu foli “Artisti i Popullit’ Kadri Roshi, kur bota mendonte, fliste dhe vepronte shqip.

Kadri Roshi është ndër artistët më emblematik që ka pasur populloi shqiptar. Ai bashkë me Sandër Prosin, Bekim Fehmiun, Tinka Kurtin, Reshat Arbana, Margarita Xhepa,Viktor Gjikën e shumë bashkohanik të tij, me bashkombasitë para ardhës Aleksandër Mojsiun, Rexhep Mitrovicën e shumë bashkohës e para ardhës të Tij, ka mbajtur timonin e lëvizje skenike në teatrin kombëtar shqiptar që nga fillmi i parë shqiptar “Tana” 1958 e deri në filmin “Mirupafshim” 1995 të realizuar në Greqi.

Kadri Roshi u lind në Mallakastër e kush thotë në Ballsh në vitin 1924. Që në moshën dy vjeçare i vdes e ëma, nga shpirtërisht e materialisht nuk kishte të përmbushura nevojat dhe kërkesat fëmijërore. Që i ri për nevoja materiale u shtërgu të vije në Tiranë dhe të punon hamall, pastrues e çirak dhe krejt rastësisht në moshën 21 vjeçare punësohet suflerë Teatrin Kombëtar në Tiranë ku në një rast mori rolin e Gogolit që i dha shtytje profesionale për të vazhduar shkollimin në Zagreb dhe përfunduar ë Pragë. Për herë të parë u paraqit në skenën profesionale në shfaqjen e parë zyrtare 30 maj 1945 dhe nga atëherë Kadri Roshi nuk ju nda skenës dhe filmit. Ai që nga filmi i parë shqiptar “Tana” 1958 luajti 170 role të mëdha skenike e filmore. Por disa nga ato personazhe e role u rikrijuan dhe u formësua nga vet Kadri Roshi, si Halili e Hajria” “Revizori”, “Familja e Peshkatarit”,”Tokë e çmendur”, “Dhelpra dhe rrusht”, ku luajti rolin e Ezopit dhe mori epitetin “Ezopi shqiptar”. Nga shumë role filmi ”Plaku Mere”në filmin “Njeriu me Top” sipas veprës së Dritëro Agollit praktikisht definoi urtinë filozofike e atdhetare të mentalitetit kombëtar shqiptar, në regji të Viktor Gjikës zënë kulmin artistik jo vetëm për Kadri Roshin por kulmin artistik në kinematografinë shqiptare përgjithësi. Apo ngjashëm formoi dhe e bëri të ndjehet me ngjarje e kohë personaliteti historik e kombëtar pas më shumë se një shekull Abdyl Frashërin në dramën e Ekrem Kryeziut “Epoka para gjyqit”. Personaliteti i Kadri Roshi sa ishte i gjallë në jetë ishte “Nderi i Kombit” gradim që iu nda më 1998 nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë si edhe më herët shpërblimin avancues “Artist i Popullit” çmim i madh i nderit.

Kadri Roshi vdiq pas një sëmundje të rëndë e të gjatë më 5 shkurt 2007 në Tiranë.

Aleksandër Çipa/

Dua të eci vetëm pas kulturës. Të hiqem zvarrë pas saj dhe të bashkëhedh hapa me atë. Duke e ditur se vetëm kështu, fitoj rritjen time dhe të atdheut tim. Eshtë e fisme, të mbetem në çdo hap të jetës, si një ushtare e zellshme për shtimin dhe pasurimin dhe, sidomos për trashëgimin e saj, pra të kulturës….-

Ka një pasazh të tillë epitaforik në jetën e një shqiptareje të ditur dhe të emancipuar, me famë dhe ndikim në rang europian që njihet me emrin Elena Gjika. Liria dhe kultura kanë, në çaste të pakta, hap të njëjtë dhe përsëritshëm të ndryshëm.

E para para, dhe e dyta pas!.

Virgjili la si kumt se përherë Liria ecën para dhe Kultura vjen pas…

Por liria pa kulturën është fryma që nuk mban gjallë organizmin.

Një shoqëri që vret vijueshmërisht kujdesin dhe shëndetin e vet kulturor, gjymton lirinë dhe organizmin e vet funksional, jo vetëm për një kohë, por sidomos për kohët pasuese dhe kryesisht për të ardhmen.

Shoqëria jonë e sotme ka kryer një masakër mbi ndërgjegjen dhe sjelljen kulturore, mbi kulturën dhe patjetër, mbi mundësitë funksionale të lirisë sonë.

Kemi shumështuar e mbivendosur prova se përdhosja e lirisë nuk ka asnjë vlerë për investimin e sotëm kulturor.

Në të nesërmen e afërt do të shohim, se sa përmes mundësisë sonë për keqpërdorje të lirisë, e kemi gjymtuar, varfëruar dhe bërë më të zhveftësuar kulturën.

Në një shoqëri të kombit të vogël demografikisht, elegjia e gjymtymit të kulturës dhe vlerave etnokulturore, nuk mjafton për të rizgjuar një ndjenjë dhimbjeje dhe ndryshimi.

Nuk mjafton për të trashëguar një akt që bën ndryshimin.

Në një popull të vogël kur vritet brendia e lirisë, është bërë natyrë gjymtimi dhe mohimi i kulturës.

Mushkërisë së kulturës sonë kombëtare i kanë hequr dhe vijojnë t’i ndërpresin qëllimisht, raportet dhe lidhjen mes së shkëlqyerës së saj të djeshme dhe së cilësishmes së sotme europianiste.

Mjaftojnë disa përcjellje në amëshim, të të shquarve tanë në letërsi e kulturë, për të nënkuptuar se sa sadistë të lirisë jemi, se sa jashtëneshë të qytetarisë europiane shfaqemi!

Mjafton të kujtoj, se si e septikizuam fjalën publike për të magjishmin Kadare dhe të ndihem keq si bashkëkohës i tij që nuk respektojmë as kodin e vdekjes.

Kjo ndodhi në kohë të triumfit kulturor dhe artistik të një talenti të përbotshëm, të cilin e shpalli dhe e pati, një atdhe dhe popull i vogël, gjatë një epoke pa liri si e të tjerëve !!!

Një shoqëri që përdhos në ditën e vdekjes të famshmit e vet, ka humbur busullën mes kulturës së vetes dhe asaj që meriton të jetë përhershmërisht referencë dhe sistem, të cilit duhet dhe ka trashëgiminë për t’i përkitur, si në të shkuarën dhe në të ardhmen.

Në foto: Virtuozi i violinës Hethem Qerimi….

“K’cimi i Tropoja” –the dance that endured over centuries and kept the Albanian identity alive, has been officially declared part of the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity by UNESCO.

“K’cimi i Tropoja” refers to a traditional folk music style from the Tropoja region in the Highlands of Gjakova in northern Albania, which is known for its rich cultural and musical heritage. This style is deeply rooted in the region’s history and is characterized by distinct melodies and rhythms that have been passed down through generations.

In honor of this occasion, Gazmend Freitag, an Albanian painter living in the Austrian city of Linz, has captured this dance in one of his colorful paintings. As template served a photograph by the well-known Albanian-American photographer Fadil Berisha. It shows the American fashion model Emine Çunmulaj, daughter of Albanian immigrants, dancing the “K’cimi i Tropoja” in the Highlands of northern Albania. / Monika Grill

About the artist Gazmend Freitag

Gazmend Freitag was born on 25 May 1968 in Pataçani i Poshtëm, Kosovo. Even as a child Gazmend demonstrated a talent for drawing and devoted himself to literature.

After graduation in 1987 Gazmend started studying law in Pristina. After two semesters at the University of Pristina access was closed to Albanians by the Serbian authorities. Student protests followed in 1989. Some participants paid with their lives while others were arrested or prosecuted, among them Gazmend, who saw himself forced to emigrate from Kosovo.

In Germany he sought an artist’s life. He married and became the father of three daughters. 2004 he left Germany and settled in Linz, Austria.

From1990 to 2013 Gazmend attended courses in oil portrait painting at various academies. 2013 he began to study figure drawing at the University of Linz with Professor Anneliese Oberdanner, a well-known expert in her field.

His work is traditional in nature and is centered on autobiographical elements, landscapes from the country of his birth, memories from his childhood, nudes and figure drawings, portraits and still lifes. He prefers drawing with pencils, chalk and ink as well as oil paintings on canvas.

Strong brushwork and vibrant colors are the hallmark of his paintings. Much of his work is centered upon “beautiful moments” in the tradition of Classical Modernism, with a focus on the European Impressionists.

On canvas, particularly with portraits, he conveys the emotions drawn from the observation of his surroundings and introduces new stylistic dimensions. In addition he offers his reconstruction of reality and underlines with emphasis the facial peculiarities of his portraits. His composition syntax follows the Rules of Art and is completed with romantic considerations.

The art of Gazmend Freitag is deeply connected with the experience of the Kosovo-Albanian Diaspora and to having been driven from his homeland, a fate he shares with countless refugees of the present time. His biography is an example of the successful integration of a sensitive artist with a very positive view of life. Art as a means of communication is a central point of his work.

Since 2004 he is living in Linz, Upper Austria. His work has been seen in Austrian and International exhibitions and art fairs.

(E vërteta e vrasjes së Budit)/

Behar GJOKA

Vdekja e parakohshme e Budit, vetëm në moshën 56 vjeçare, pra në apogjeun e veprimtarisë kishtare, botuese dhe atdhetare, ka tërhequr përherë vëmendjen e jo pak studiuesve, veçmas për të shpeshtjellur lëmshin misterioz të endur me shumë përkujdesje dhe mjeshtëri qysh kur ngjau ndarja nga jeta, dhjetorin e largët, 1622, fill pasi kishte marrë pjesë në një takim të priftërinjëve katolik shqiptar.

Gjykimet e këtyre studiuesve, pavarësisht nuancave dallimore ndërmjet tyre, megjithatë variojnë në dy pista shqyrtimore:

1- Si vdekje aksidentale në valët e lumit Drin.

2- Si vrasje e qëllimtë, me doras dhe nxitës, e formuluar kaq shpesh, në qasje të ndryshme.

Prezantimi i verifikuar i këtyre dy pistave, tanimë si konkluzione të përfunduara, është bërë i mundur duke analizuar rrethanat, kontekstet vepruese, sfondin historik të asaj periudhe hershmërie, madje duke përmendur dhe përcaktuar edhe kundërshtarët kryesorë të poetit.

Afera e vrasjes qëllimore, si më potente për nga skeleti përshkrimor, qëmtuar ndër arkiva, por e lënë në “gjysmëharresë” me nënkuptime nga ana e historiografisë letrare, është një realiteti prekshëm, përplot me dëshmi dokumentare. Madje, nisur nga krahasimi i të dhënave të autorëve të ndryshëm, të burimeve të shumta arkivale dhe, sidomos prej verifikimit të ngjarjeve hap pas hapi, si fragmente të ngadalsuara, pra duke gjurmuar retrospektivën e kësaj ndodhie, pa frikë e droje mund tëfiksohet si linja përfundimtare.

Momentet e pasvdekjes, krejt natyrshëm mund të vështrohen, së paku në dy etapa kohore, patjetër të lidhura ngushtë me shoshoqen, por edhe me nuanca dalluese ndërmjet tyre:

A-PASVDEKJAE DISTANCUAR,

e cila na vjen si një jehonë e gjallë deri në vitin 1642, që përkon me çastet e zhvillimit të gjyqit të Kallmetit për këtë çështje. Sipas Injac Zamputit, gjithnjë e shqyrtuar në relacionet e kohës dhe e pasqyruar në revistën “Studime Historike”, nr. 1 e vitit 1985, dalin dy dëshmitarë okularë (të sypërsyshëm) në ngjarjet e ditëve të krishtlindjeve të viteve 1622-1623, të quajtur Mark Shega e D. Pjetër Bosi (Boshi), të cilët ndër të tjera dëshmojnë në gjyqin e Kallmetit: “Meqë lumi i Drinit ishte rritur shumë nga shirat e mëparshëm dhe ishte shumë i rrëmbyeshëm, iu lutëm imzot peshkopit Pjetër Budi që të mos vinte në rrezik të hapur veten e vet dhe ne të gjithë dhe veçanërisht iu lut me shumë këmbëngulje zoti D. Nikolla, por ai (nuk e di a për fat të mirë ose të keq) deshi të vazhdonte udhëtimin e vetë dhe, me t’u larguar prej bregut barka u mbush me ujë për shkak të furisë së lumit dhe të gjithë ranë në ujë. Ne me mundim të madh dolëm, por ai mbeti dhe shkoi nën ujë duke na shkaktuar qarje e dhimbje të pafund” (1985: 168).

Kjo e dhënë, gjithsesi, është vetëm njëra nga dëshmitë autentike, siç na bën më dije Injac Zamputi, e cila është gjendur në Aktet e gjyqit të Kallmetit, para 17 prillit 1642, posaçërisht në Arkivin e Propagandës Fide. Fjalësia përshkrimore e gjoja incidentit dhe, veçanërisht shprehja e futur në kllapa, ka tërhequr vëmendjen e dhjetëra studiuesve. Vetë formulimi i dyzuar, gati mister, e cila vjen në situatën e ndërkallur, sidomos nëntekstet e pranishme, që ndërkaq e fsheh edhe pranëvënia dhe barazpesha e fjalëve “përfat të mirë a të keq”, më tepër iu kundërvihet thënieve të tjera të këtyre dëshmitarëve. Dhe, çka këtu merr rëndësi thelbësore për aktin e kryer, si dhe lë shtegun të hapur për interpretime të shumëllojshme. Prandaj, po aty, me të drejtë, njohësi ma i thekur i jetës së Budit, bazuar në arkiva dhe dokumenta, konkludon:”Kështu u mbyll kjo çështje kaq e mprehtë dhe Roma, sikundër kishte mbyllur sytë më parë, qe e kënaqur që formalisht çdo gjë u vu në rregull” (1985: 169), pra duke i vënë edhe kapakun e florinjtë të “drejtësisë”.

Ndërsa të dhënat e tjera që sjell Rexhep Ismaili, botuesi i poezisë sẽ Budit, rreth organizimit të gjyqit të Kallmetit janë tejet interesante ku, ndër të tjera, tek parathënia e librit “Budit-Poezia,1618-1621”, ndër të tjera thekson: “Për ta ndjekur dhe zgjidhur këtë çështje Roma caktoi ipeshkvin raguzan të Lezhës Benedikt Orsini, që e njohim si një nga lajmëtarët për vdekjen e Budit. Orsini gjyqin embajti në Kallmet para 12 dëshmitarëve – 5 klerikë e 7 shekullarë dhe misionarit apostolik të Zadrimës, famullitarit të Dibrës e të Mërqisë. I akuzuari N. Leka mohon çdo gjë nga aktakuza…” (1986:44), duke sqaruar rrethanat e zhvillimit të gjyqit në Kallmet e jo tjetërkund. Por, mbase do sqaruar se aktakuzën, gjithnjë sipas Zamputit, për Nikollë Lekën, e pati hartuar Frang Bardhi, një figure tjetër e ndritur e shekullit XVII-të. Bardhi, në mes të tjerash, nënvizon: “Abati në fjalë (N. Leka) deshi të hynte në një barkë të vogël ku gjindej peshkopi i Sapës, Budi. Ky peshkop, duke pare rrezikun i thoshte të mos hypte meqë edhe ai vetë donte të dilte. Por ai pa ua vënë veshin fjalëve të atij peshkopi mori një zagar, hyri në barkë e cila, nga pesha e tepërt, u fundos dhe që të gjithë shpëtuan me përjashtim të peshkopit të varfër. Dhe tani ai (abati Nikolla) me kryepeshkopin e Tivarit bëjnë makinacione me shenja të qarta për të shkaktuar vdekjen e peshkopit të tanishëm” (1985: 167).

Kopja e aktatuzës, me ngarkesë të dyfishuar, pra si një rrezik i pranishëm, shkruar me dorë të Frang Bardhit, siç na e paraqet Zamputi, para 22 gushtit 1641, ruhet në Arkivin e Propagandës Fide. Kjo dëshmi, nga më themeloret, sa i përket personit që ka hartuar aktakuzën, kundërshtohet nga ana e R. Ismailit, i cili, tekstualisht, gjithnjë tek parathënia, thotë:”Aktakuza në të vërtetë është e D. Simon Mesit me shtatë priftërinjtë e Zadrimës” (1986: 44). Veçse, po aty, madje fare përngjitur thënies së parë, po ky autor nënvizon: “Frang Bardhi i pakënaqur me vendimin e gjyqit, reagon në Romë për shkak se nuk qenë bërë hetimet, po gjykimi u mbyll vetëm me dëshmi. Reagimi i Bardhit mbeti pa jehonë” (1986: 44). Prania e Frang Bardhit edhe si formulues i akuzës, edhe si reaguesi më i zjarrtë, pas përfundimit të gjyqit është më e mundshmja. Ka më tepër gjasa që të jenë bërë dy reagime, relatime në Romë, pavarsisht njëri-tjetrit, për të njëjtin problem: demaskimin e farsës gjyqësore, që do të realizohej në Kallmet në vitin 1642. Këto pasazhe, të një distance të theksuar nga momenti i krimit, burimore dhe të shtjellimeve konkludive, e zbardhin plotësisht pistën e vrasjes së qëllimshme, sepse: Përcaktojnë katërcipërisht dorasin e kryerjes së atentatit, Nikollë Lekën. Prezantojnë dëshmitë e dy dëshmitarëve të pranishëm kur realizohet krimi, përkatësisht, Mark Shegës dhe Pjetër Bosi-it, që përveç tjerash lëshojnë dëshmi të rreme.

Nxitueshmëria për ta formalizuar kryerjen e gjyqit vetëm me dëshmi, sa për të mbyllur përfundimisht këtë episod të besdisshëm, për ata që e nxitën dhe e realizuan. Pikërisht, mbajtja e seancave gjyqësore pas njëzet vjetësh, lë hapësirë për të kuptuar dhe nënkuptuar se organizimi i këtij procesi bëhet qëllimisht për të realizuar kështu edhe vrasjen e dytë, tashmë nëpërmjet drejtësisë.

B- PASVDEKJA E MENJËHERSHME:

për domethënien etyre, mund të veçohen këto relacione të përkthyera prej Zamputit:

1-Letra e Gjon Kolësit drejtuar Kongregacionit të Propagandës Fide, e 20 janarit 1623, në të cilën thuhet: “Ipeshkvi i Sapës, mbasi kështu i pëlqej nanës së zotit u mbyt në ujë, sapo kalonte një lumë, dhe të gjithë krishtnimit t’atyne anëve i ka ramë shumë keq dhe, meqënëse kanë mbetur pa bari” (1952: 221).

2-Relacionet e shkurt-marsit të Domeniko Andreasit, ipeshkëv i Shkodrës, në të cilat, përveç mëllefit të derdhur me tepri për veprimet e Budit, kryer kohë më parë, vijnë edhe disa të dhëna domethënëse: “…kam ndëgjue me hidhënim dhe keqardhje shumëvẽ madhe se…nuk ka shumë kohë, tue kalue një lumë (të quejtun Drin) me pesë veta, u mbyt në mënyrë të mjerë, t’ue shpëtue të gjithë… as nuk ka qenë e mundun t’i gjendet trupi i tij…” (1963:311).

3-Relacioni i marsit 1623 i Benedikt Orsinit, ku ndër të tjera shkruhet: “…për çështjen e mjerueshme që i ngjajti përpara festive të Krishtlindjeve Imzot Pjetër Budi, Ipeshkv i Sapës në Arbëni, i cili, kur po donte me kalue lumin e Drinit për të pajtue njëfarë kishe, asht mbytë në lumin e thanun, pa e pasë pamun kush trupin e tij” (1963: 315).

4-Informacioni i vitit 1625 i Gjon Kolësit, në mes të tjerash nënvizon: “…asht e nevojshme që ipeshkvi të ketë ndihmën e miqve, të farefisit dhe me të holla pranë Pashallarëve e Krenëve dhe në njëmijë mënyra të përpiqet me ia dalë mb’anësh dhe turq, me i mbajtë ata të krishtenë në bindje ndaj Krishtit shenjtë. Nga kjo rrjedh se Ipeshkvi duhet të jetë përherë një që të ketë lindun po në këtë vend kështuqë ma mirë, dhe qoftë në gjuhën e vet, qoftë me anën e miqve e të farefisit, të mundet ma mirë me qëndrue sikundër turqve ashtu edhe kundër grekëve dhe kujdo, kështu ma mirë e ma me fryt ta kryejë shërbimin e shenjtë ndaj zotit në mes të gjindesh që njeh, të cilët edhe do ta ndihmojnë bashkë me krenët kryesorë të turqve për të shkue në vizitë dhe për të bamë, funksionet e nevojshme kudo që e lyp puna” (1963: 369).

Ndërsa Gaetano Petrotta, që ka botuar një histori të letërsisë shqipe në italisht, në vitin 1932, një tekst i plotë si vështrim i historisë së gjuhës dhe të popullit tonë, si konceptim i materies dhe faktologji, në rastin e Budit mjaftohet me informatën: “…siç është thënë vdiq i mbytun në Drin në 1623…” (1932: 26), pra siç shihet duke lënë në ekuilibër ligjëratën e hapur qysh në krye. Nga të dhënat arkivore, që cekëm më sipër, lehtësisht mund të arrihet në disa konkluzione, sa i përket episodit jetëndarës:

– Ngjarja ka ndodhur në ditët e kremtimit të Krishtlindjeve, me gjasë, në prag të fillimit të tyre.

– Heshtet qëllimisht për emrat e personave të pranishëm në atë udhëtim të dhjetorit të vitit 1622.

– Humbja e trupit të Budit është një fakt që përmendet, thuajse prej të gjitha burimeve arkivore.

– Vdekja eparakohshme ndërpreu një udhëtim të rëndësishëm.

– Dhembja reale dhe hipokrite mbi zhdukjen e tij.

– “Fajësohen” vetëm valët e Drinit, të cilat ndihmuan jo pak për të endur misterin dhe aureolën enigmatike, kryesisht per ta paraqitur si aksident ndodhinë, mbytjen në valët e Drinit, në dhjetorin e lartë të 1622, në ditët e dimrit, në prag të Këshnellave. Gjithashtu, natyrisht nëpërmjet tyre, u luajt loja e dyzuar, për të fshehur ekzekutimin e projektuar, gjithsesi duke tentuar fshirjen e gjurmëve të krimit të parë. Kurse në gjyq, tanimë për ta mbyllur përfundimisht këtë kapitull, edhe me “vrasjen” e dytë, posaçëm me të një gjyqi formal, e që fatmirësisht vetë kjo maskaradë gjyqësore ndihmon për të evidentuar dëshmitarët, prapaskenat, të interesuarit, afër dhe larg, ngutjen për ta arkivuar këtë akt me çdo mjet, e parakohshme ndërpreu një udhëtim të rëndësishëm. Pa dyshim që këto dy momente, pra distanca e largët dhe ajo e afërt, të pasvdekjes së Budit, nuk mund të kuptohen në vetëvete si qerthuj të shkëputur nga jeta e tij. Përkundrazi, lidhja ndërmjettyre është krejt e kapshme, madje vjen e shqiptuar si marrëdhënie e ndërsjelltë.

Prandaj, kundrimi i PARAVDEKJES si momente të jetuara në kundërshti të hapur me mjedisin rrethepërqark, sidomos në vitet e fundit të jetës së tij që shpalojnë dhe formatojnë çastet më kulmore të kësaj figure, është e nevojshme, jo veç si radhitje faktesh, por më tepër si pranëvënie me pasvdekjen, patjetër, për të prekur rezonimin dhe pikëtakimet e natyrës së vërtetë të krimit të realizuar, prej të cilëve, si më kryesoret mund të shkëputen:

Së pari: Emërimi Ipeshkv i Zadrimës: “më “20 korrik 1621 u zgjodh ipeshkv (peshkop)…” (1932: 21), siç e përmend Petrotta, madje duke thyer rregullat e Kongregacionit, për këtë emërtesë që parashikonte “doktor” në teologji, e cila u bë e mundur me shumë përpjekje, sidomos pas botimit të librave prej tij, më 1621. Ndërsa studiuesi Selman Riza, njohësi më i mirë i jetës dhe veprës së Pjetër Budit, si dhe i shkrimtarëve të shekujve 16-17, të letrave shqipe, katër B, Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani dhe L. Matrëngës, bën me dije se emërimi i tij në këtë detyrë është realizuar më 10 korrik, 1621 (2002: 90).

Së dyti: Më 15 shtator 1621, Budi i dërgon një letër cardinal Gocadinos, ku përshkruan me hollësi përmasat e kryengritjes së përgjithshme, ndërsa thekson: “… popujt e sipërthanun presin nga unë personalisht për ditë se ç’vendim ka marrë Shenjtënija për këtë dëshirë të tyne dhe më nxisin që unë të kthehem me një përfundim të mirë. Do të jetë për gëzim të madhe t’atyne popujve dhe, në mënyrë që ky shestim i shenjtë, të mos zbulohet prej armiqve, do tju sjell këtyne popujve ndjesë të plotë (indungentia plenaria) me ndonjë bekim për ato vënëde, dhe do të shpërndaj librat e mi… kështu shkuemja ime unë sjellë dyshim…” (1963: 305), por në këtë udhëtim, siç thotë mos të edhe vetë Budi, bashkë me të ka qenë: “… tash së fundi më kanë dërgue, gjoja si student, një fisnik të quejtun Nikollë Leka, po nga ipeshkvia e Sapës, i cili e njeh shumë mirë qytetin e Shkodrës e të Lezhës, ka edhe marrëveshje të mira me popujt e sipërthanun të Kelmendit e të Dukagjinit…”(1963: 303). Prania e N. Lekës në të gjithë momentet e pasvdekjes dhe, sidomos përmendja prej vetë Budit, e kthen këtë personazh historik, në strumbullarin e atij episodi të largët, jo vetëm si doras, por edhesi njëri prej projektuesve që e ndoqi hap pas hapi, i vënë me detyrë, së jashtmi dhe së brendshmi, për ta gjurmuar këmba-këmbës dhe për t’ia gjetur anën, duke e mbytur në valët e Drinit.

Së treti: Në vitin 1622, pas kthimit nga Roma, Budi organizon një mbledhje me elemetët kishtarë vendas, posaçërisht të Zadrimës, Shkodrës dhe Lezhës, ku vendoset: “…të mos pranoheshin prelatë të huaj, për geverisjen shpirtërore…” ku njoftimin për mbajtjen e kësaj mbledhjeje e konfirmon Domeniko Andreasi, ipeshkëv i Shkodrës, përkatësisht në relacionin e datës 1 shkurt 1623, ku përveç tjerash, thotë: “Në dioçez unë do të gjej shumë pengesa për të cilat…magjanësisht do të njohtoj…kur t’arrij (në selinë?) time në të cilën me frigë…aq më tepër se po marr vesh se (qenka) e vërtetë ajo që më kanë tregue disa njerëz të denjë për tu besue (se ipeshkvi i Sapës (Pjetër Budi)), kur ka arrit n’ipeshkëvinë e vet ka (bamë një mbledhje me kler) në të cilën ka dekretue që tash e mbrapa mos tëpranohen ipeshkvij, as abatë n’atë anë të Shqipnisë në mos qofshin vendas, dhe i ka ba të gjithë priftnit të nënshkruajnë…” (1963:311), e ku shenjohet mjaft qartë “fajësia” e kryer prej shkrimtarit, për atë “kuvend” shpirtëror të mbajtur në Sapë, në ipeshkvëninë ku Budi ishte caktuar në detyrë të lartë, si ipeshkv.

Megjithatë, data e mbledhjes së këtij takimi, ende mbetet në errësirë, por, merret vesh që është mbajtur pas kthimit nga Roma me librat e shtampuar, posaçërisht me PASQYRËN dhe RITUALIN. Ka më shumë gjasa, nisur nga të dhënat e tërthorta e, veçmas prej ngutjes së Budit përbotimin e librave, si dhe për shpërndarjen e tyre, për të fshehur veprimtarinë politike dhe atdhetare, e cila kishte rënë në sy të dashakeqëve dhe shtiekëqinjve, që kjo mbledhje të jetë e mbajturnë “…vjeshtën e vitit 1622″ (1992: 161), siç nënvizon Mahmud Hysa.

Qe të tre këto momente, pra pasvdekja e largët dhe e afërt, si dhe paravdekja, në raportimet logjike të ndërmjetme që kanë, ndikojnë për të përshpejtuar aktin, domethënë vrasjen e Budit, por si më thelbësori ndërmjet tyre, për shkak të konteksteve vepruese, pamëdyshje që është episodi i tretë. Një akt nga më kuptimplotët në veprimtarinë fetare, sepse pikërisht aty formulohet dhe përcaktohet mëvehtësia fetare, duke konturuar, qysh në hershmëri, portretin e një farë “autonomie” të parë kishtare, të besimit katolik, (ndonëse Budi ishte i vetëdijshëm se për Vatikanin ishte e ndaluar), duke hedhur kështu themelet e pavarsisë shpirtërore, njërës prej shtyllave bazale të bërjes së atdheut dhe kombit.

Për rrethanat e zhdukjes së Budit, kohë më parë studiuesi S. Riza nënvizon: “…është tepër larg mendsh që kalimin e lumit me trap në dimër, Budi të ketë vendosur ta bëjë për shkaqe vetëm e thjeshtë administrative. Përkundrazi është krejt e natyrshme të mendohet se rrezikun e këtij veprimi (i cili atij i kushtoi jetën), ai do ta ketë marrë në sy për shkaqe pakrahasimisht më seriozë e më të ngutshme: e pikërisht për motive konspirative të karakterit kryengritës… militanti kryengritës nga njëra anë kundër zgjedhës turke, e nga ana tjetër kundër tutelës xheloze të Vatikanit dhe prepotencës së klerit të huaj” (1996: 561) që, siç vërehet, e formulojnë qëllimin e lëvizjes së Budit, por edhe mundësinë e rrezikut duke përmendur edhe dy prej shkaqeve më themelorë që çuan në vdarjen e jetës së shkrimtarit.

Kurse I. Zamputi, pasi ka shfletuar, pothuaj plotësisht arkivat e Propagandës Fide, konkludon me të drejte: “…a) interesat e klerit zadrimor, që donte për vete sundimin e Zadrimës; b) vepra e sundimtarëve të vendit përqark Zadrimës, që shihnin tek Budi oranizatorin e lëvizjeve të armatosura; c) vepra e vendikasve që përherë kanë penguar lëvizjet që nuk hynin në sferën e tyre; ç)kleri i lartë dalmatin që hetoi kundërshtarin e vet te Budi” (1985:170), që përbëjnë edhe katër kundërshtarët potencialë të poetit, duke nënkuptuar këtu edhe kundërshtarin e pestë, natyrisht imagjinar dhe real, valët e Drinit.

Studiuesi R. Ismaili, si gjithnjë tek parathënia e librit poetik të Budit, thekson se: “Vrasja e Budit nga bashkëlidhja Vatikan-Venedik-dalmatinas, përmes mashës së tyre zadrimore ishte e mirëseardhur për turqit. Luftën çlirimtare as shpirtërore as politike as fizike të shqiptarëve nuk e donin asnjëra prej këtyre palëve” (1986:45) që, siç duket qartë, emërtojnë ndarjen nga jeta të Budit si një vrasje e përgatitur. Pra historiografia letrare e shqipes dhe studiuesë nga më tëshquarit, kanë qëmtuar nëpër dokumente dhe, herë pas here, kanë ndriçuar vdekjen e Budit, si jo aksidentale.

Sipërmarrja për të ofruar këto fakte, tashmë si parashtrim johipotetik, përkundër, si gjurmë dhe dëshmi të dokumentuara, që emërtojnë vdekjen e Budit si një atentat i qëllimshëm, i projektuar me kujdes për shumë kohë, por i realizuar në nxitim e sipër, veçse nxitueshmëria ka ndihmuar për të lënë gjurmët e shkujdesjes, edhe për faktin se dhjetori i largët i vitit 1622 mbetet një kumt i zi, me shumë hije, por, njëherit, edhe një çast i ndritshëm, krejt i rrallë për sakrificën sublime në altarin e atdheut dhe të kulturës shqiptare, sepse që prej aty merr udhë shtegtimi i Budit, përtej kohës së tij, tanimë si “luftëtar i mendimit”, siç e quan me të drejtë S. Hamiti, i rënë theror në fushën e betejës, duke mbartur mbi supe edhe shenjtërimin e ndarjes nga jeta.

*Botuar në librin “Poetika e Budit” në vitin 2002, një libër i vlerësuar me çmimin “Penda e argjendë” të konkursit të Ministrisë së Kulturës, si libri më i mirë studimor për vitin 2003.

Hasan Gremi/

Edhe një herë shkrimtarja dhe studiuesja e njohur Klara Kodra na befason me vëllimin e saj të ri për fëmijë, “Ana e vogël dhe dhelpra Lili*, botuar nga sh. b. “Agora” dhe i paraqitur në panairin e fundit. Ku qëndron e papritura në këtë tregim të vogël? Qëndron te një nga personazhet kryesorë që nuk i përket botës njerëzore, po të kafshëve, dhelpra Lili që jeton në një kopsht zoologjik dhe çuditërisht nuk është, si në përgjithësi personazhet dhelpra të përrallave dhe tregimeve, një personazh negativ. Ajo na del personazh pozitiv dhe mjaft simpatik. Sigurisht, jo për një trill të thjeshtë të autores, po për të shprehur një mesazh.  Një  mesazh të ri që jepet në një formë të re, origjinale.  Një mesazh që është lidhur ngushtë me mjedisin natyror në rrezik dhe me kafshët e pyllit që gjithashtu ndodhen në rrezik zhdukjeje. Gjithashtu një mesazh dashurie për tërë frymorët që si ne kanë ndjenja dhe vuajnë. Në këtë tregim të vogël dhelpra rizbulohet me veçoritë e saj biologjike. Ajo shihet si e bukur. Në fakt dhelprat kanë një bukuri natyrore brenda llojit të vet: qimet e gjata e të buta me ngjyrën e gjetheve të kuqe  që shkunden                                                                                                                 nga drurët në vjeshtë, bishtin e gjatë që i ngjan një  freskoreje. Ajo shihet gjithashtu si e zgjuar: dinakëria tradicionale e dhelprave është një armë e fuqishme në luftën për jetën. Njëqind dredhimet e saj janë provë zgjuarsie. Ajo shihet edhe si nënë. Dihet se kafshët janë jashtëzakonisht të lidhura me këlyshët e tyre; janë të gatshme të bëjnë gjithçka për ta. A ju kujtohet “Dhelpra me të bijat e lodhura”  që kërkon më kot një kokërr rrush te  “ Këngët e Milosaos”?  A s’ të zgjon vallë një farë dhemshurie?                                                                                                Dhelpra e tregimit të Klara Kodrës është nënë. Dhe është e ndarë nga fëmijët prej dorës së njeriut. Pra, dhelpra zhvishet nga tiparet negative të dinakërisë dhe lakmisë që ka nëpër përralla dhe që lidhen me antropomorfizimin e kësaj kafshe. Në mjedisin e saj natyror këto nuk janë vese, po thjeshtë shfaqje të luftës së natyrshme për mbijetesë.                                                                                                                                 Pra, personazhi i dhelprës së rizbuluar meriton dashuri. Dhe protagonistja e vogël ia jep, pasi zhvishet nga paragjykimet tradicionale për “dhelprën dinake”, duke folur me babanë e vet  si njeri më me përvojë që tregohet i drejtë.                                                                                                                                                        Pra, mesazhi i këtij tregimi për fëmijë është i rëndësishëm. Ai ka gjetur formën e përshtatëshme, dy monologë një të vajzës së vogël dhe një të dhelprës së antropomorfizuar. Autorja ka menduar të depërtojë në ndjenjat e fëmijës dhe – deri diku- të vihet në vendin e personazhit kafshë.                                                                                                                            Tregimi përshkohet nga dramatizmi i cili qendron krah për krah me një lirizëm të butë. Ky tregim të sjell ndërmend një tjetër tregim të llojit animalistik të kësaj autoreje i shkruar për fëmijë “Vogëlushja e shtëpisë* që kishte fituar çmimin për shkrimtarët e huaj në konkursin “ Teramo“ në Itali..                                                                                                                                                  

Në këtë vëllim është në qendër  macja simpatike Xheki. Veçse ajo portretizohet nga jashtë, jo nga brenda. Ajo nuk antropomorfizohet, as nuk bëhen përpjekje për të kuptuar ndjenjat e saj në një vështrim më objektiv, po vizatohet portreti i saj i jashtëm, sytë e saj, ngjyra e qimeve të saj,  lëvizjet e saj, cilësitë dhe të metat e saj dhe të gjitha këto ndriçohen nga dashuria që ka për të rrëfimtarja e cila është një alta-ego i autores. Edhe në këtë vëllim të ri, tok me simpatinë e protagonistes së vogël Ana për dhelprën, ndihet qëndrimi simpatizues i autores, ndonëse i fshehur. Mund të shpresohet se kjo simpati e dhemshuri të ndihet edhe nga lexuesit e vegjël. Tregimi shfaqet me një gjuhë të kuptueshme dhe komunikuese për fëmijët.