---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 18 Janar 2025

“The Kyogle Examiner” ka botuar, të martën e 19 nëntorit 1929, në faqen n°3, rrëfimin ekskluziv të eksplorueses së famshme britanike Rosita Forbes për virgjëreshat shqiptare, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zakonet shqiptare

Gratë që jetojnë si burra.

E sapoardhur nga malet e egra të kodrave primitive fisnore të Shqipërisë, zonjusha Rosita Forbes, eksploruesja e famshme, kohët e fundit e gjeti veten në kontrastin mbresëlënës të Londrës, e prirur për të bërë pushime mes çdo luksi të qytetërimit modern.

“Më duket e çuditshme të shoqërohem me njerëzit e veshur mirë dhe konvencionalë të Londrës pas shoqërisë së çuditshme që sapo u largova”, tha Zonjusha Forbes në një intervistë. “Njerëzit më të çuditshëm që takova në Ballkan ishin virgjëreshat shqiptare. Këto janë gra që, sipas zakonit të fiseve malsore, janë fejuar para lindjes. Kur arrijnë moshën e martesës – 13 ose 14 vjeç – ato refuzojnë të fejuarin e tyre të zgjedhur dhe ndëshkohen duke u dënuar me beqari të përjetshme.”

“E para nga këto gra që takova më dha një nga surprizat më të mëdha të jetës sime”, tha zonjusha Forbes. “Ndërsa iu afrova një banese malsore, pashë duke qëndruar në mënyrë të pasigurt mbi një shkëmb atë që e konsideroja si burrë. Ai ishte i veshur me veshjen e zakonshme mashkullore të kodrave. Në kokë kishte një plis të bardhë. Ai kishte veshur një këmishë të bardhë pambuku dhe pantallona të bardha pambuku të lirshme me një brez të kuq në bel. Në këmbë mbante sandale të thjeshta, gjithashtu mbante një gjerdan fishekësh dhe një pushkë.”

“Papritur ai hodhi kokën pas, hapi gojën dhe lëshoi një bërtitje kaq të frikshme sa që venat dhe muskujt e qafës i dilnin si shufra hekuri. Ishte sinjali që po vinin të ftuarit dhe një sinjal gjithashtu shumë i nevojshëm. Sepse, në këtë vend të gjakmarrjes së përhershme, të shtënat janë të zakonshme, por është kodi i kodrave që një e shtënë nuk duhet të ndodhë kurrë në prani të një gruaje ose të një mysafiri. Kur vura re për vrazhdësinë e britmave që duhet të ketë zgjatur një milje ose më shumë, u habita kur mikpritësi im më tha se ai që ulërinte nuk ishte fare burrë, por një grua – një nga virgjëreshat shqiptare. Mësova,” tha zonjusha Forbes, “se kur këto vajza të fejuara refuzojnë të fejuarin e tyre, ato urdhërohen menjëherë të vishen dhe të jetojnë si burra. Ato hanë si burra, pinë si burra, flenë si burra. Ato gjithashtu duhet të mësojnë të qëllojnë dhe të luftojnë si burra, dhe pritet të marrin pjesë në gjakmarrje dhe kur është e nevojshme të vrasin si burra. E vetmja gjë që u ndalohet është të bëjnë dashuri.”

“Ndjenja e nderit personal midis fiseve malsore,” shpjegoi zonjusha Forbes, “është jashtëzakonisht e lartë dhe megjithëse nuk do të martohet, një virgjëreshë shqiptare konsiderohet ende si e fejuara e ligjshme e burrit me të cilin është fejuar. Në njëfarë kuptimi, virgjëreshat kanë shumë gjëra për të cilat duhet të jenë mirënjohëse. Duke jetuar si burra, gëzojnë shumë avantazhe dhe privilegje. Janë gratë ato që bëjnë pjesën më të madhe të punës, madje edhe duke u munduar nëpër fusha. Shqiptarët janë mikpritës idealë. Sipas një prej përshëndetjeve të tyre piktoreske, “një mysafir zotëron bukën, kripën dhe zemrën e tij.” Mikpritësi im në kodra flinte i armatosur me thikë dhe armë në prag të dhomës sime. Në rast se një mysafir vritet, shtoi zonjusha Forbes, mikpritësi duhet të hakmerret për nderin e tij duke marrë pesë jetë – atë të vrasësit dhe katër pjesëtarëve të fisit të tij. Shqiptarët janë njerëzit më të dashur dhe më të sjellshëm. Ata kanë respekt të jashtëzakonshëm për anglezët. Askush nuk mund të bëjë më shumë për mua. Takova mbretin Zog të Shqipërisë. Ai është një burrë simpatik rreth të tridhjetave që po bën një punë të mrekullueshme duke qytetëruar dhe modernizuar vendin e tij.”

𝐃𝐫. 𝐁𝐥𝐞𝐝𝐚𝐫 𝐊𝐮𝐫𝐭𝐢/

𝘊̧𝘥𝘰 𝘮𝘦̈𝘯𝘨𝘫𝘦𝘴 𝘬𝘶𝘳 𝘻𝘨𝘫𝘰𝘩𝘦𝘮, 𝘨𝘦̈𝘻𝘪𝘮𝘪 𝘮𝘦̈ 𝘪 𝘮𝘢𝘥𝘩 𝘲𝘦̈ 𝘮𝘶𝘯𝘥 𝘵𝘦̈ 𝘬𝘦𝘵𝘦̈ 𝘯𝘫𝘦𝘳𝘪𝘶 𝘮𝘦̈ 𝘱𝘦̈𝘳𝘬𝘦𝘵 𝘷𝘦𝘵𝘦̈𝘮 𝘮𝘶𝘢: 𝘨𝘦̈𝘻𝘪𝘮𝘪 𝘪 𝘵𝘦̈ 𝘲𝘦𝘯𝘪𝘵 𝘚𝘢𝘭𝘷𝘢𝘥𝘰𝘳 𝘋𝘢𝘭𝘪́.

– Salvador Dalí (1904–1989)

Po, kaq shumë arrogant ishte Salvador Dalí, kaq megaloman, krenar për talentin që zotëronte, për famën që kishte, për pasurinë që shtonte gjithnjë e më shumë, për madhështinë që rrezatonte. I njohur për mustaqet e holla e të gjata, sytë e zgurdudhuar në çdo fotografi, dhe veshjen e tij prej zholi, artisti që pikturoi ëndrrat, e krijuesi i elefantëve fluturues, gjirafave në zjarr, trupave njerëzorë të ndarë me sirtarë, orëve të shkrira, peizazheve surreale, regjisor dhe ilustrues filmash, bashkëpunëtor i artistëve më të shquar të shekullit të 20-të, mik i ngushtë me poetin e njohur Federico García Lorca, xhelozues i Andre Breton e mbarë lëvizjes surrealiste, plotësisht i vetëdijshëm për talentin e tij, Dalí nuk e fshehu kurrë gjenialitenin që mbarte, dhe reklama që ai i bënte vetes ishte më se e justifikueshme.

Për më tepër, ai kishte gjithnjë pranë dashurinë e jetës së tij, muzën e veprave të tij, të cilën e pikturoi përpara se ta takonte, e cila e ndryshoi dhe e frymëzoi artistin katalanas, ai kishte Helena Devulina Diakonoff, e njohur si Gala.

Të gjitha veprat e Salvador Dalí meritojnë një vlerësim dhe analizë të veçantë, e zor se mund të veçosh njërën nga tjetra për nga vlera dhe rëndësia, por ndër veprat e tij më të shquara, sipas kritikëve të artit, është Këmbëngulja e Kujtesës (1931), në të cilën orët e varura e të tretura kanë mbetur, ashtu siç e shpreh edhe vetë titulli, këmbëngulëse e plot kokëfortësi në kujtesën e shikuesve të shekullit të njëzetë e deri më sot.

Artisti katalanas eksperimentoi me shumë rryma të pikturës, si Impresionizmi, Kubizmi, Neoklasicizmi dhe një formë shumë e detajuar e Realizmit, Dadaizmit, etj. Por, ishte Surrealizmi, rryma e cila e tërhoqi, por edhe të cilën ai nisi ta bënte të famshme, e ta kryesonte, edhe pse grupi i surrealisteve e largoi nga gjiri i vet.

Dalí lindi në vitin 1904 në Figueres, Spanjë. Që në fëmijëri, personaliteti i tij ekzemplar nisi të dallohej. Në moshën gjashtë vjeçare ai dëshironte të bëhej kuzhinier, ndërsa në moshën shtatë vjeçare donte të bëhej Napoleoni. E më vonë, siç u shpreh edhe ai, “ambicia ime u rrit me ngadalë, e bashkë me të edhe megalomania ime. E sot unë dua të jem vetëm Salvador Dalí. Nuk kam dëshirë tjetër më të madhe se kjo”

Dalí arriti famë ndërkombëtare që në moshë të re, dhe përveç tablove të cilat tronditën shikuesit dhe bënë kritikët e artit ta merrnin seriozisht artistin e ri, Dalí gjithashtu bëri një film me Luis Buñuel, të quajtur Un Chien Andalou, një film qëllimisht shqetësues që portretizonte një atmosferë ëndrre. Reputacioni i arritur e i fituar nga ai film çoi në shoqërimin e Dalí me André Breton dhe surrealistët francezë. Pasi qëndroi për disa vite si pjesë e grupimit surrealist, rryma më me ndikim e shekullit të 20-të, ai u përjashtua nga grupi pasi shumë prej anëtarëve ishin majtistë e marksistë ndërkohë që Dalí kishte treguar mbështetje për gjeneralin Franko në Spanjë dhe ishte tallur me Leninin në veprën Enigma e William Tell, në të cilën kishte pikturuar Leninin lakuriq nga mesi e poshtë, me mollaqe të zmadhuara, dhe e gjithë prapanica mbahej nga një patericë në formën e një piruni që simbolizonte Revolucionin e Tetorit të vitit 1917.

Dalí u quajt provokator dhe i marrë. Por, siç u shpreh edhe vetë ai, “Dallimi i vetëm midis një të marri dhe meje është se unë nuk jam i marrë.” Dhe në lidhje me grupimin surrealist ai tha se “Dallimi i vetëm midis surrealisteve dhe meje është se unë jam surrealist.” Dhe, në fakt, pavarësisht risisë surrealiste dhe ndikimit të madh që patën figurat e shquara të atij grupimi, ishte falë Salvador Dalí që ajo lëvizje mori emër të madh dhe u njoh më shumë ndërkombëtarisht.

Ndonëse Breton, i cili ishte themeluesi i Surrealizmit, e përçmonte Salvador Dalí, në fillim ai u impresionua shumë prej talentit të tij. Ndër shumë vlerësime të tjera, Breton pranoi të shkruante hyrjen e katalogut të ekspozitës personale të Dalí në Paris, e cila u zhvillua në galerinë Camille Goemans në fund të vitit 1929. “C’estpeut-être, avec Dalí,” deklaroi ai, “la première fois ques’ouvrent toutes grandes les fenêtres mentales” (Për herë të parë Dalí i ka hapur shumë gjerë dritaret e mendjes sonë). Në një vend tjetër, ai e titulloi artin e tij “jusqu’à ce jour le plus hallucinatoire qu’on connaisse” (më halucinuesin që ekziston), dhe këshilloi miqtë e tij surrealistë të kultivonin halucinacione të vullnetshme si Dalí.

Ashtu siç kishte ndodhur kur ai ishte shpërngulur në fillim në Paris, ku me të mbërritur tha, “o Çezar, o asgjë,” këtë madhështi kërkonte nga vetja edhe përtej kontinenteve. Në vitin 1940, Dalí u transferua në Shtetet e Bashkuara, ku u bë një figurë e njohur në Amerikën e pas Luftës së Dytë Botërore. Ai vazhdoi të krijonte një numër pikturash mbresëlënëse e tejet të pëlqyera dhe kontribuoi në filma të regjisorit të njohur Alfred Hitchcock dhe Walt Disney dhe krijoi skena për teatër, revista, bizhuteri dhe reklama. Ai u bë një fytyrë e njohur në revistat, gazetat dhe televizionet amerikane.

Por nga u krijuan imazhet më të habitshme e të jashtëzakonshme që shihen në veprat e tij? Kuaj me këmbë të gjatë, elefantë fluturues, njerëz që shpërthejnë nga vezët, skelete kafshësh dhe insekte në rërë plazhi, paterica që mbajnë në ajër një fytyrë e qepallat e syve, tigra që dalin nga goja e peshqve, portrete atomike, mjellma që duken si elefantë teksa pasqyrohen në pellgun me ujë, njerëz në formë peme e pemë me natyrë njeriu, sirtarë që dalin nga barku, e orë që treten nga koha? E nga ku tjetër mund të buronin këto imazhe veçse nga ëndrrat, dhe sigurisht nga vetë mendja e njeriut që i krijon ato ëndrra.

Ashtu si të gjithë surrealistët, Dalí u ndikua nga Sigmund Freud. Leximi i veprave të Freud i ofroi artistit një mundësi të pafundme për të eksploruar ankthet e tij dhe çështjet tabu, si masturbacioni, tredhja, impotenca, dhe shumë perversitete seksuale, duke i shpalosur këto shqetësime përmes një përzierje të një ikonografie personale me figurat dhe motivet frojdiane. Psikoanaliza dhe interpretimi i ëndrrave të Freud ndikuan në të gjithë krijimtarinë e Dalí. Siç e shohim në veprat e tij, ato janë të mbushura me fobitë e artistit, me imazhe karkalecash, mizash, e kafshë të ndryshme të cilat e tmerronin atë.

Gjithashtu, pikturat janë gjithmonë me hije të gjata, kjo ndodh për shkak se ato përshkruajnë agimin, pra gjatë lindjes së diellit hijet janë më të gjata, por edhe njeriu ëndërron në agim, e ai është midis dy botëve, ëndrrës dhe realitetit, gjysmë i fjetur e gjysmë i zgjuar, dhe është pikërisht ky moment që sipas surrealistëve është momenti i vërtetë i njeriut, pasi të fshehtat e të pavetëdijshmes puthen me vetëdijen, dhe njeriu është plotësisht vetja.

Kjo shihet shumë qartë tek tabloja Gjumi, ku një fytyrë e fjetur pluskon në ajër, e mbajtur vetëm nga shkopinj si paterica të cilat nuk mbajnë në ajër vetëm formën e tërë por edhe qepallat e syve, hundën, buzët, duke na treguar se e gjithë fytyra do shkërmoqet nëse nuk mbahet nga patericat. Dalí e imagjinonte gjumin si një përbindësh të madh, që mbahej vetëm nga patericat e realitetit. Megjithatë ai, sikurse të gjithë surrealistët besonte tek psikoanaliza e Freud, dhe tek bota e ëndrrave, në të cilën gjendej një liri e madhe në të pavetëdijshmen që mund të cekej në mënyrë që të nxiste një krijimtari të madhe.

Dalí u takua me Freud vetëm një herë të vetme në Londër në vitin 1938 ku i tregoi një nga veprat e tij. Dalí mori shtysë nga profesori vjenez të përfshinte edhe sirtarë e rafte në pikturat e tij. Ai i përdorte ato për të përfaqësuar teoritë psikoanalitike të Freud të shtjelluara në imazhe. “Teoritë e Freud,” u shpreh Dalí, “janë një lloj alegorie, të përcaktuara për të ilustruar një lloj vetëpërmbajtje, për të lëshuar një lloj të panumërt aromash narciste që dalin e përhapen prej sirtarëve tanë. I vetmi dallim midis Greqisë së pavdekshme dhe kohëve tona është Sigmund Freud, i cili zbuloi se trupi i njeriut, dikur neoplatonik në epokën greke, sot është plot me sirtarë të fshehtë të cilat mund të hapen vetëm përmes psikoanalizës.”

Imazhe të krijuara nga ëndrrat dhe sekretet më të errëta, e pasione të pazbuluara që dalin nga sirtarët e të pandërgjegjshmes sonë? Po. Pikërisht kështu. Provoje edhe ti, dhe do habitesh me imazhet që do të të shfaqë truri yt, e ndoshta do turpërohesh edhe nga gjërat që do zbulosh nga vetja. Dalí i pikturoi të gjitha imazhet që zbulonte thellë vetes, dhe me një talent të jashtëzakonshëm artistik, e me saktësi realiste pikturimi i konkretizoi ëndrrat dhe frikën mbi tablo.

Bëni edhe një eksperiment tjetër, ose imagjinojeni, ose në rast se jeni mësues apo lektor universiteti, bashkë me nxënësit e studentët diskutoni mbi relativitetin e kohës. Merrni disa orë muri dhe kurdisini sipas kontinenteve: njëra do jetë shtatë orë përpara, tjetra dy, apo një, e tanishmja, e të tjerat do jenë një, dy, gjashtë, shtatë orë pas. Çfarë na mëson kjo? Relativitetin e kohës. Në një moment të caktuar ne jemi e tashmja e vetes, e ardhmja për dikë tjetër dhe shkuara për të tjerë. Ndaj edhe artistët e kanë fshirë gjithmonë konceptin e kohës, pasi për ata ajo është gënjeshtare, dhe pa të ata janë udhëtarë të kohëve.

Tani le të shohim veprën Këmbëngulja e Kujtesës, 1931.

Kjo vepër e rëndësishme për artin e shekullit të 20-të është vetëm 24 x 33 cm. Por pavarësisht kësaj përmase të vogël, stili dhe simbolika është shumë e madhe dhe universale.

Gjëja e parë që vëmë re është se pavarësisht që në këtë tablo gjenden tre orë të dukshme dhe njëra e mbyllur, pamja duket e ngrirë, sikur koha të mos ekzistonte. A janë ato tri kohët e jetës: e tashmja, e shkuara dhe e ardhmja? Dhe ajo me kapak të mbyllur a mos është ora e vdekjes e cila është e pakohë? Koha e konsumuar nga koha? Koha e vrarë nga koha? Ndoshta. Por tek të tre orët duket se akrepi po shënon orën gjashtë, e duke parë që hijet e të gjitha figurave janë të gjata, Dalí na tregon që bëhet fjalë për agimin, atë momentin ku njeriu i sheh ëndrrat më të qarta, pra ai momenti ku e pandërgjegjshmja jonë dhe realja takohen, e ne jemi tërësisht vetja, me dritën dhe errësirën që mbartim brenda vetes.

Peizazhi në këtë tablo i përket vendlindjes së artistit, Figueres, Spanjë, dhe është përshkruar në një mënyrë tejet realiste. Objektet në plan të parë kanë saktësinë teknike të orëve të vërteta, megjithatë ata janë të shkrira dhe të pajeta, duke sugjeruar mungesë energjie dhe paaftësi për të funksionuar si orë të vërteta. Kjo mund të shihet edhe si një përpjekje konceptuale për të ndalur kohën. Shkalla e të gjitha imazheve është shumë e shpërfytyruar – orët janë të mëdha në krahasim me degët. Orët e shkrira e të buta, shërbejnë si metafora për natyrën jetëshkurtër të njeriut, për kalbëzimin tonë të pashmangshëm dhe si rrjedhojë maninë që kemi me natyrën e kohës e cila punon kundër nesh. Orët qëndrojnë të buta kundrejt shkëmbinjve të fortë, si një kontrast universal.

Gjatë kohës së krijimit të kësaj vepre Dalí po shqyrtonte konceptin e “të butës” dhe “super të butës” në mendjen e tij për ta shpalosur përmes artit, dhe siç tregon vetë ai, një mbrëmje, teksa Gala kishte dalë me miq për të shkuar në kinema, Dalí vendosi të qëndronte në shtëpi për shkak se kishte dhimbje koke, dhe teksa qëndronte i ulur përpara pjatës së darkës të mbuluar me djathë Camembert të shkrirë, nisi të mendonte për problemet filozofike të “super të butës” që djathi i shkrirë i shtoi në mendje, dhe imazhet që iu shfaqën përpara syve ishin orë të shkrira.

Por Dalí ishte mjeshtër i konfuzionit dhe i tablove që lodrojnë me trurin e shikuesit. Edhe shpjegimet që ai jepte me fjalët e veta nuk mund të merren për bazë, pasi ishin të gjitha në funksion të promovimit të imazhit të tij si artisti më i famshëm i kohë së vet. “Unë jam një piktor i keq sepse jam shumë inteligjent për të qenë artist i mirë,” u shpreh ai në një intervistë televizive. Duket se fjalët e tij argëtuese fshehin kuptimin e vërtetë të fotografive të ëndrrave që ai pikturonte me duart e tij. Gjithashtu imazhin e shkrirë e gjejmë edhe tek vepra e Hieronymus Bosch, Kopshti i Kënaqësive Tokësore, vepër e afro pesë shekujve përpara Dalí, e ekspozuar në Madrid, e cila ishte padyshim një frymëzim për artistin katalanas pasi në të gjenden edhe motivet e vezës, që Dalí i përdori shpesh.

Pavarësisht ngjyrave të ndezura në këtë vepër, ajo është e mbuluar me një hije vdekje. Dega e pemës në të majtë është e vdekur, dhe milingonat janë simbol i kalbjes. Disa sugjerojnë se figura amorfe mbi rërë që duket si një shkëmb është autoportret. Vini re formën e hundës dhe qerpikët e gjatë. Objekti duket i pavetëdijshëm nën peshën e orës së shkrirë mbi të. Një orë tjetër është e mbushur me milingona, dhe një tjetër është ngacmuar nga një mizë e vetmuar. A na tregojnë këto objekte frikën e Dalí për vdekshmërinë e tij? Në këtë vepër ai ka portretizuar për ne botën që ekzistonte brenda tij. Përmes simbolizmit dhe realizmit hipnotik, ai na jep një pamje unike të psikikës së një gjeniu. Kjo botë e pavërtetë e çuditshme është si një makth dhe e frikshme, por po aq e njohur sa bota që ne mund të kemi krijuar brenda një ëndrre.

​Një njeri dhe artist dinamik si Dalí nuk mund të linte asnjë koncept pa shfrytëzuar në artin e tij, ndaj përfshiu iluzionin optik në tablotë e tij e pas shpërthimit të bombës atomike në vitin 1945 nisi të pikturonte njeriun atomik, por nisi të merrej edhe me forcën më të madhe sesa bomba atomike, vetë Zotin. Frika ndaj vdekjes e shtyu Dalí të shkonte drejt katolicizmit dhe misticizmit në përpjekje për të shpalosur unitetin e universit dhe frymën shpirtërore të gjithë substancës.

​Dhe bashkëshortja e tij, Gala, ishte padyshim Shën Maria e katolicizmit të tij në pikturë, perëndesha e tablove mistike, dhe fytyra e femrave mitologjike. Ajo shfaqet në shumë piktura të Dalí, herë e veshur si virgjëreshë e herë plotësisht nudo, herë me pamje ballore e herë me shpinë të zbuluar, në njërën tablo ajo është e ndarë në atome në një tjetër ajo duket si atlas erotik. Gala ishte gjithçka për të, i gjithë realiteti i artistit, motivi kryesor i veprave të tij, megjithatë Dalí ende kërkonte parajsën:

𝘊̧𝘧𝘢𝘳𝘦̈ 𝘦̈𝘴𝘩𝘵𝘦̈ 𝘱𝘢𝘳𝘢𝘫𝘴𝘢? 𝘎𝘢𝘭𝘢, 𝘵𝘪 𝘫𝘦 𝘳𝘦𝘢𝘭𝘪𝘵𝘦𝘵𝘪! 𝘗𝘢𝘳𝘢𝘫𝘴𝘢 𝘥𝘶𝘩𝘦𝘵 𝘨𝘫𝘦𝘵𝘶𝘳, 𝘢𝘴 𝘮𝘦̈ 𝘭𝘢𝘳𝘵𝘦̈ 𝘦 𝘢𝘴 𝘮𝘦̈ 𝘱𝘰𝘴𝘩𝘵𝘦̈, 𝘢𝘴 𝘯𝘦̈ 𝘵𝘦̈ 𝘥𝘫𝘢𝘵𝘩𝘵𝘦̈ 𝘦 𝘢𝘴 𝘯𝘦̈ 𝘵𝘦̈ 𝘮𝘢𝘫𝘵𝘦̈, 𝘱𝘰𝘳 𝘱𝘪𝘬𝘦̈𝘳𝘪𝘴𝘩𝘵 𝘯𝘦̈ 𝘲𝘦𝘯𝘥𝘦̈𝘳 𝘵𝘦̈ 𝘬𝘳𝘢𝘩𝘢𝘳𝘰𝘳𝘪𝘵 𝘵𝘦̈ 𝘯𝘫𝘦𝘳𝘪𝘶𝘵 𝘲𝘦̈ 𝘬𝘢 𝘣𝘦𝘴𝘪𝘮.

𝘚𝘩𝘦̈𝘯𝘪𝘮: 𝘕𝘦̈ 𝘬𝘦̈𝘵𝘰 𝘮𝘰𝘮𝘦𝘯𝘵𝘦 𝘶𝘯𝘦̈ 𝘦𝘯𝘥𝘦 𝘯𝘶𝘬 𝘬𝘢𝘮 𝘣𝘦𝘴𝘪𝘮, 𝘦 𝘫𝘢𝘮 𝘪 𝘧𝘳𝘪𝘬𝘦̈𝘴𝘶𝘢𝘳 𝘴𝘦 𝘮𝘶𝘯𝘥 𝘵𝘦̈ 𝘷𝘥𝘦𝘴 𝘱𝘢 𝘱𝘢𝘳𝘢𝘫𝘴𝘦̈𝘯.

Përmes refleksioneve të tij metafizike Dalí krijoi një numër të madh veprash të cilat kanë marrë një famë botërore. Por, përveç tablove porsi fotografi ëndrrash, përshkrimeve të frikërave e fobive njerëzore, skenave të pakohshme e pa gjeografi, ne arrijmë të dallojmë edhe artistin e dashuruar me bashkëshorten e tij. Pikturat që ai i bëri asaj tregojnë dashurinë e tij të madhe për Gala, dhe disa prej tablove janë ndoshta përshkrimet më pasionante dhe më sensuale të një gruaje të moshës mesatare në mbarë artin perëndimor. Aq të lidhur ishin Dalí dhe Gala sa që asnjë libër arti nuk mund të shkruhet pa përmendur lidhjen e ngushtë, por edhe të çuditshme midis tyre. Ai e quante atë “e vërteta ime më e afërt, shpirti i dytë, shpirti i vetëm” dhe shpeshherë i firmoste tablotë e tij, Gala Salvador Dalí, si një ilustrim që tregonte se sa të lidhur ata ishin me njëri-tjetrin.

​Ku ajo u njoh me Dalí, Gala ishte bashkëshortja ruse e Paul Éluard. Që në takimin e parë artisti katalanas u çmend tërësisht pas saj, e ra përmbys në dysheme nga e qeshura. Për shkak se u emocionua shumë e nuk mund t’i fliste dot as edhe një fjalë, ai vetëm qeshte. Një moment i tillë nuk mund të mbetej pa u përshkruar nga vetë fjalët e Dalí:

𝘈𝘫𝘰 𝘦 𝘥𝘪𝘯𝘵𝘦 𝘴𝘦 𝘦 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳𝘢 𝘪𝘮𝘦 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘵𝘦̈𝘳𝘦̈𝘴𝘪𝘴𝘩𝘵 𝘦 𝘯𝘥𝘳𝘺𝘴𝘩𝘮𝘦 𝘯𝘨𝘢 𝘦 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳𝘢 𝘦 𝘩𝘢𝘳𝘦𝘴𝘩𝘮𝘦. 𝘌 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳𝘢 𝘪𝘮𝘦 𝘯𝘶𝘬 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘴𝘬𝘦𝘱𝘵𝘪𝘬𝘦, 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘧𝘢𝘯𝘢𝘵𝘪𝘬𝘦. 𝘌 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳𝘢 𝘪𝘮𝘦 𝘯𝘶𝘬 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘮𝘦𝘯𝘥𝘫𝘦𝘭𝘦𝘩𝘵𝘦̈𝘴𝘪, 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘬𝘢𝘵𝘢𝘬𝘭𝘪𝘻𝘮𝘪𝘬𝘦, 𝘯𝘫𝘦̈ 𝘩𝘶𝘮𝘯𝘦𝘳𝘦̈ 𝘥𝘩𝘦 𝘯𝘫𝘦̈ 𝘵𝘦𝘳𝘳𝘰𝘳. 𝘋𝘩𝘦 𝘯𝘦̈ 𝘵𝘦̈ 𝘨𝘫𝘪𝘵𝘩𝘢 𝘴𝘩𝘱𝘦̈𝘳𝘵𝘩𝘪𝘮𝘦𝘵 𝘦 𝘵𝘮𝘦𝘳𝘳𝘴𝘩𝘮𝘦 𝘵𝘦̈ 𝘴𝘦̈ 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳𝘦̈𝘴 𝘲𝘦̈ 𝘢𝘫𝘰 𝘬𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘥𝘦̈𝘨𝘫𝘶𝘢𝘳 𝘱𝘳𝘦𝘫 𝘮𝘦𝘫𝘦, 𝘢𝘫𝘰 𝘦 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳, 𝘦 𝘤𝘪𝘭𝘢 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘴𝘪 𝘩𝘰𝘮𝘢𝘻𝘩 𝘱𝘦̈𝘳 𝘵𝘦̈, 𝘪𝘴𝘩𝘵𝘦 𝘮𝘦̈ 𝘬𝘢𝘵𝘢𝘴𝘵𝘳𝘰𝘧𝘪𝘬𝘫𝘢, 𝘢𝘫𝘰 𝘦 𝘲𝘦𝘴𝘩𝘶𝘳 𝘲𝘦̈ 𝘮𝘦̈ 𝘣𝘦̈𝘳𝘪 𝘵𝘦̈ 𝘴𝘩𝘵𝘳𝘪𝘩𝘦𝘴𝘩𝘢 𝘯𝘦̈ 𝘥𝘺𝘴𝘩𝘦𝘮𝘦 𝘯𝘦̈ 𝘬𝘦̈𝘮𝘣𝘦̈𝘵 𝘦 𝘴𝘢𝘫 … 𝘋𝘩𝘦, 𝘢𝘫𝘰 𝘮𝘦̈ 𝘵𝘩𝘢 𝘮𝘶𝘢, “𝘋𝘫𝘢𝘭𝘰𝘴𝘩𝘪 𝘪𝘮 𝘪 𝘷𝘰𝘨𝘦̈𝘭. 𝘕𝘦 𝘵𝘦̈ 𝘥𝘺 𝘯𝘶𝘬 𝘥𝘰 𝘵𝘦̈ 𝘯𝘥𝘢𝘩𝘦𝘮𝘪 𝘬𝘶𝘳𝘳𝘦̈.”

Dhe ata mbetën të pandarë. Pavarësisht marrëdhënies së tyre të çuditshme për shkak të kandaulizmit dhe fobive të Dalí, dhe një natyre tejet pasionante të Gala, ata arritën të krijonin një bashkim të përsosur. Ajo gjeti një artist të famshëm që e dashuronte, ndërsa ai gjeti një muzë dhe një grua e cila do e vinte në shinat e duhura mendore dhe artistike.

Gala ishte e vetmja femër që mund ta frenonte marrëzinë e Dalí, por e cila tregoi se dinte edhe ta promovonte më së miri artin e të shoqit të saj. Në një episod të jashtëzakonshëm, të një momenti marrëzie, ne kuptojmë më mirë raportin e këtij çifti të shquar në botën e artit. Një ditë pasi Dalí kishte lexuar romanin Gradiva të shkrimtarit gjerman Wilhelm Jensen, të interpretuar nga Freud, heroina e romanit me këtë emër, arriti ta shërojë psikologjikisht protagonistin mashkull të veprës. Dalí e dinte se me Gala ai po i afrohej sprovës më të madhe të jetës së tij, sprovën e dashurisë, ndaj Dalí e pyeti: “Çfarë dëshiron të bëj unë për ty?” tregon vetë Dalí, “Dhe Gala, duke e transformuar dritëzën e saj të fundit të shprehisë së saj të kënaqësisë në dritën e fortë të tiranisë së saj, u përgjigj, ‘Dua që të më vrasësh!’ Dhe mua më erdhi një mendim i menjëhershëm që ta hidhja Gala-n nga maja e kullës së kambanës së katedrales në Toledo. Por siç pritej Gala vërtetoi se ishte më e fortë se unë. Dhe Gala më largoi nga krimi im dhe e shëroi marrëzinë time. Të falënderoj. Unë dua të të dashuroj. Dua që të martohem me të. Simptomat e histerisë sime nisën të zhduken një e nga një, si me magji. U bëra sërish mjeshtër i qeshjes sime, buzëqeshjes sime, dhe sjelljes sime. Një shëndet i ri, i freskët porsi një trëndafil, nisi të rritej në qendër të shpirtit tim.”

​Marrëdhënia e tyre ishte shumë artistike dhe erotike. Në vitin 1974, Dalí ndërtoi Teatri dhe Muzeu Dalí, në fshatin e tij të lindjes në Figueres, Spanjë. Dalí e quajti atë muze si tempulli i erotizmit. Ai u shpreh se arriti ta thellojë misticizmin e tij duke e përzier atë me një jerm dhe përçartje erotike. Një herë ai u shpreh se “erotizmi është udha mbretërore drejt shpirtit të Perëndisë” dhe muzeu në Figueres gati-gati të bind për këtë.

​Në pelegrinazhin tim artistik i kam ndjekur veprat e Salvador Dalí anembanë botës, por pamja më e mrekullueshme dhe e paharrueshme e imagjinatës së tij ishte muzeu teatër në Figueres. Kur u nisa me tren nga Barcelona nuk e merrja me mend se çfarë më priste. Kisha lexuar shumë për të, por duke qenë se në atë kohë interneti nuk ishte ende në përdorim të gjerë, nuk kisha asnjë ide se çfarë pamje kishte. Pas një orë e gjysmë udhëtim, me të arritur në Figueres, pyeta një zotëri të moshuar: donde esta el muse Salvador Dalí?, dhe sigurisht me spanjishten time të çalë nuk arrita të kuptoj asgjë nga përgjigja e atij zotërisë së sjellshëm, por ndoqa drejtimin e dorës së tij dhe eca nëpër rrugë të rregullta por provinciale, të cilat, në fakt, më kujtuan Shqipërinë, por teksa ecja në kërkim të muzeut, befas m’u shfaq përpara syve një godinë e madhe e kuqe me vezë të bardha e me engjëj të artë në majë. Një pamje ëndrre. Dhe unë mbeta pa fjalë, ashtu siç më linin gjithnjë pa fjalë veprat e Salvador Dalí që kisha parë nëpër botë. Tempulli i Dalí ishte një përjetim i jashtëzakonshëm.

​Në atë tempull surreal, gjendej pllaka e varrit të piktorit të ëndrrave e cila qëndronte mbi një kriptë, një dhomë e nëndheshme ku dergjet ende sot artisti i cili tronditi dhe argëtoi botën e shekullit të njëzetë. Por, njerëzit e mëdhenj nuk lenë kurrë pa surprizuar edhe pas vdekjes. Argëtues gjatë jetës, e argëtues edhe pas vdekjes Dalí bëri sërish bujë në mediat botërore.

Kohët e fundit, në vitin 2017, një grua shtroi pretendime se ajo ishte vajza e Salvador Dalí, ndaj gjykata vendosi të bënte testin e ADN-së. Nga analizat e bëra nga lëkura, thonjtë dhe kockat e Dalí, rezultoi se ajo nuk ishte vajza e tij. Por ky nuk ishte lajmi kryesor. Lajmi më interesant ishte se kur hapën arkivolin, ekspertët mbetën të tronditur, pasi mustaqet e tij të gjata ishin ende në vendin e tyre. Narcis Bardalet, i cili e balsamosi trupin e Dalí në vitin 1989, u shpreh për radion katalanase RAC1 se gjetja e mustaqeve të paprekura ishte “një mrekulli”. Ai shtoi se “Salvador Dalí është i përjetshëm”.

​Dhe kishte plotësisht të drejtë. Jo vetëm për mustaqet por edhe për artin e tij.

Salvador Dalí pikturoi ëndrrat dhe tablotë e tij na shpalosin një fytyrë të re e të përjetshme të artit, atë të rrëfimtarit të mendimeve tona më të fshehta të cilat nuk arrijmë t’i fshehim dot as në të pavetëdijshmen tonë e as në gjumë.

Rafaela Prifti/

“Teatri i Diasporës” – The Diaspora Theater – presented its New York premiere of Femrat e Mia (My Women) at the Soho Playhouse, Manhattan, late last night. In her opening remarks, producer Elizabeta Gace said that she and Erand Sojli, playwright, director and actor, founded Teatri i Diasporës in Boston, in July of 2024. “The Theater’s first production Burre e Grua – Mish e Thua was performed at the same Soho venue last year,” she said. Gace thanked the patrons “who have come back to show their support for the troupe’s new production featuring actors from Tirana, Vienna, Boston and New York.”

“Our Theater has established a custom of inviting an artist representative from each state or city where the performance takes place,” said she, calling on stage Andis Gjoni. On behalf of New York’s artistic community, Andis Gjoni, renowned resident set designer, congratulated “the initiative as a revival of the art of theater that is so much needed in our community”.

Sojli’s play is the story of an Albanian immigrant man and a proud Tirana native, Liri (Erand Sojli) who has to navigate the tough situation of introducing his non-Albanian bride-to-be (Kieda Budini) to his very traditional mother (Mariana Kondi). As the go-between communicator, the main character switches between Albanian and English using a lot of Tirana colloquialisms and distorted English words that produced loud laughs and amused the crowd at Soho Playhouse. Included in the comedy are also transitions in and out musical numbers (Did Tezha, Arian Kerliu, Elis Lloshi) and light dance moves (Julia, Lauren and Gabriela Gace).

“Femrat e Mia” – My Women – got a lot of laughter and applause from the New York audience last night. Tonight Teatri i Diasporës performs in Philadelphia.

Foto Autor #theatridiaspores

Rafaela Prifti/

Turning the page to a new year, the acclaimed Albanian American conductor Kristo Kondakçi conducts the Kendall Square Orchestra at Sanders Theatre, Harvard University, Boston Saturday evening. The music director calls it “an evening that captures the essence of fresh starts and infinite possibilities that he wants to share with the audience.” The selection titled Joy & Renewal is purposely designed to celebrate the hope and beauty of beginnings. Describing the program as a journey through struggles and triumphs, light and shadow, and the quiet joy of renewal. Barber’s Adagio for Strings, Mozart’s Sinfonia Concertante and Mahler’s Symphony No. 4, the evening invites concertgoes to “step into the New Year together, uplifted by music that inspires, renews, and reminds us of life’s incredible beauty.” Tonight is the second performance of Kendall Square Orchestra with conductor Kondakçi at Sanders Theater, which happens to be the venue of the graduation ceremony of Harvard graduates Fan Noli and Faik Konica.

Kristo’s official page provides information about his career and education, as well as past performances and future events. Here is a summary of it: He was born in Tirana, Albania in 1991. He and his family immigrated to the United States as political refugees when Kristo was five years old, settling in Boston. MA. In 2014 Kondakçi conducted the Albanian National Orchestra, earning recognition as a cultural representative of the Albanian diaspora. Throughout the last decade, he has led music collaborations with numerous orchestras across the United States and Europe.

Celebrated for his dynamic leadership and collaborative approach, the acclaimed Albanian American conductor brings renewed energy and innovative collaborations through themes of preseverance, joy and renewal via the repertoire of classic music from Bach, Elgar, Brahms, Barber, Mozart, Mahler, Mendelssohn, Shostakovich and more.

As the David and Janet McCue Music Director of the Kendall Square Orchestra, Kristo Kondakçi leads an ensemble of professionals from the technology and life sciences services. The orchestra has undertaken initiatives with global impact through the Symphony for Science Series, that have raised hundreds of thousands of dollars in support of local charities.

A graduate of New England Conservatory, Kondakçi’s style blends devotion to technical mastery with a commitment to inspire and positively affect society through music. Kristo Kondakçi is an Assistant Professor at the Berklee College of Music, in addition to being a non-resident tutor at Harvard University and a guest lecturer at the Longy School of Music and the New England Conservatory, where he mentors the next generation of musicians.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 11 Janar 2025

“Sunday Dispatch” ka botuar, të dielën e 28 gushtit 1938, në faqet n°2 dhe 11, rrëfimin e markezit të Donegall-it mbi udhëtimin e tij asokohe në Shqipëri dhe takimin me Mbretin Zog I në Durrës, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Pothuajse në konfidencë

nga Markezi i Donegallit

(Edward Arthur Donald St George Hamilton Chichester, Markezi i 6-të i Donegall-it)

Të enjten e ardhshme, 1 shtator, siç ju them në faqen njëmbëdhjetë, Shqipëria do të përjetojë disa ditë gëzimi për të festuar 10-vjetorin e ngjitjes në fron të Mbretit Zog – dhjetë vjet përparim të jashtëzakonshëm.

Të paktën kështu duhet të jetë, sepse idetë e vjetra për atë që supozohet të jetë Shqipëria janë kudo. Në Dubrovnik, vendpushimi përallor bregdetar në bregdetin dalmat, jugosllavët e sjellshëm më lejuan të rrezikoja për disa ditë me makinë vajtje-ardhjen për në Shqipëri.

Shpifje e Ministrisë së Punëve të Jashtme

Më thanë, para së gjithash, që nuk duhet të vozis kurrë natën – banditë. Se duhej të merrja absolutisht të gjitha pjesët e këmbimit që mundja, se rrugët ishin praktikisht shtigje dhie dhe se më mirë të merrja me vete benzinë dhe naftë për 300 milje që më ndanin nga Tirana, kryeqyteti.

Në shtëpi, A.A.-ja jonë, pasi vuri re që po udhëtoja me një makinë 38 kuajsh, më tha : “Oh, mirë, nuk ka rëndësi, do të arrish dhe do të kthehesh, por nuk do të jetë diçka e rehatshme.”

Ky dokument i vlefshëm, Lista e Ministrisë së Jashtme, informon diplomatët dhe konsujt tanë se Tirana dhe Durrësi janë “të pashëndetshëm për pushime”. Ndoshta dhjetë apo njëzet vjet më parë !

Prandaj propozoj t’ju tregoj për vizitën time në këtë “vend të mbushur me hajdutë, të paqytetëruar, të pashëndetshëm dhe pa kulturë.”

Nisja për në Mal të Zi

Duke tundur kokën dhe me plakën gjermane që kujdeset për mua në Dubrovnik pothuajse e përlotur, nisem në mesditë për në fundjavën time shqiptare. Falë shumë këshillave, mora gaz, vaj dhe ushqim me vete. Mora gjithashtu disa bombola gaz lotsjellës dhe një automatik të vogël.

Zakonisht, kur lëviz me motor në pjesë të çuditshme, armatimi im i vetëm përbëhet nga një pistoletë uji e mbushur me amoniak – një armë më efikase kundër shumicës së llojeve të dhunës.

Një kryeqytet i thjeshtë

Atë mbrëmje arrita në Cetinje, ish-kryeqyteti i Malit të Zi, tani pjesë e Jugosllavisë. Është një fshat i madh, pikërisht në zemër të maleve të larta. Pallati i mbretit Nikolla I., i cili vdiq në rivierën franceze në vitin 1921, duket si një fermë angleze. Mbreti u tërhoq në Francë gjatë luftës dhe malazezët votuan për bashkimin me Jugosllavinë në vitin 1918.

Një nga industritë kryesore të Cetinjes duket se do t’u shesë turistëve pulla të mbretërisë së vjetër të Malit të Zi. Thuhet se mbreti Nikolla, kur u gjend në një situatë të vështirë, kishte shtypur disa pulla me kokën përmbys ose me ndonjë gabim tjetër dhe kështu përfitonte shuma të konsiderueshme nga filatelistët.

Më shumë pengesë

Ishte një hotel krejtësisht i përshtatshëm dhe të nesërmen në mëngjes u nisa për 200 miljet e mbetura të udhëtimit tim për në Tiranë. Ju duhet të dini se nuk udhëtohet më shumë se 20-25 milje në orë në këto rrugë malore.

Kështu, pas rreth një ore arrij në Podgoricë, qyteti i fundit i madh i Jugosllavisë, dhe ndërsa ndaloj për një birrë në vapën e mesditës, një burrë vjen duke parë EGK4 dhe “G. B.” dhe duket se ai ishte me trupat tona në Selanik. Gjithsesi, ai është i gatshëm, nëse mundej, për ndalimin e një anglezi që të hyjë në mesin e “banditëve” shqiptarë.

Më në fund Shqipëria

Atëherë jam i vendosur të zbuloj se për çfarë bëhet fjalë për këta hajdutë dhe banditë dhe më në fund arrij në postën kufitare jugosllave në një qafë malore. Është një vend i quajtur diçka si Hottentot (Hani Hotit) – përveç se ky vend është vetëm një emër në hartë.

Aventurë më në fund ! Një milje më poshtë rrugës, vij te posta e kufirit shqiptar dhe del një oficer me pamje të rregullt. Me habinë time të plotë, pasi i dha përshëndetjen e dorës në zemër të shqiptarit, ai thotë : “Bonjour, Monsieur ! Votre passeport, s’il vous plait!”

Rrugët dhe sipërfaqet

Kështu ai më fut në një zyrë ku një fotografi e Mbretit Zog varet në sfond dhe formalitetet trajtohen me shpejtësi. Përsëri, përshëndetja shqiptare, “Bon voyage, Monsieur !”, dhe drejtohem për në Shkodër, qytetin më të madh, megjithëse Tirana është kryeqyteti i ri i Shqipërisë.

Për të qenë plotësisht i sinqertë, rrugët në Shqipëri nuk janë vërtet si ato në Portsmouth. Por me një makinë të mirë, ju mund të vozitni rehat deri në 30-40 milje në orë, përveç rasteve kur kthesat e malit e pengojnë atë.

Unë kam vozitur 65 milje në orë disa herë, dhe e vetmja rrugë mjaft e tmerrshme është ajo nga Tirana në Durrës, ylli balnear i Adriatikut ku Legata Britanike gjendet gjithmonë. Është vetëm 25 milje dhe një rrugë krejtësisht e re është në ndërtim e sipër.

Gjithsesi, të gjitha rrugët e Shqipërisë janë më të gjera se ato në Jugosllavi dhe për sa i përket sipërfaqes, ato nuk janë të shtruara mirë.

Vëzhgimet buzë rrugës

Kështu që arrita në kohë për drekë dy ditë pasi u nisa nga Dubrovniku, duke mos vërejtur asnjë “bandit” rrugës, por disa gjëra të tjera. Format kryesore të transportit janë një kontrast; mallrat transportohen ose me gomar ose me kamionë amerikanë të rinj ngjyrë të kuqe dhe shumë elegantë. Nuk ka asnjë centimetër linjë hekurudhore në vend sepse, siç më tha një shqiptar, “Vendi im ishte në gjumë kur të gjithë të tjerët ndërtonin hekurudhat !”

Ka edhe qerre kau, dhe më duhet të them se fshatarët, me kostumet shumëngjyrëshe dhe pantallonat e gjera “turke” shkaktojnë pengesë minimale dhe zakonisht i tundin një përshëndetje automobilistit. Vura re se makinat nuk kanë targa të përparme dhe se, megjithëse burrat mbajnë plis (qylaf), gratë nuk janë të mbuluara.

Djalë i ri i zënë

Në Shkodër, sapo kisha parkuar jashtë Grand Hotelit, vjen një i ri që më drejtohet në frëngjisht dhe më thotë se është përfaqësues i Klubit të Automobilizmit Mbretëror Shqiptar.

Ai thotë se quhet Shyqyri Xhaferi, se pret 19 shkencëtarë britanikë, se sapo ka dërguar 40 britanikë të tjerë në malet shqiptare, se ai njeh Dukën e Windsor-it, se do që Duka i Kentit të vijë në Shqipëri, se është i çmendur pas kuajve dhe se ai mund të jetë i dobishëm për mua.

Kështu, duke i tretur të gjitha këto, i thashë : “Do të pi një birrë dhe do të bëjmë kështu. Po kërkoj dikë, gjeneral-major Sir Jocelyn Percy, sepse më duhet të shkoj të takoj mbretin tuaj dhe telegramet duket se nuk funksionojnë shumë mirë midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë.”

Shefat e policisë britanike

“Shyggy” bëhet shumë informativ. Ai është i sigurt se për këtë nuk është faji i Byrosë Telegrafike Shqiptare (që doli se nuk ishte), dhe Gjenerali Percy është në atë moment në një hotel fqinj duke vuajtur nga një sulm i papritur i lumbagos, gjë që e kishte penguar atë të shkonte në veri atë mëngjes për të mbikëqyrur veprimtarinë e xhandarmërisë së tij.

Më lejoni të shpjegoj këtu se për dymbëdhjetë vitet e fundit, xhandarmëria është organizuar dhe drejtuar nga gjenerali Percy, me ndihmë, besoj, për tetë vjet, të kolonelit Hill dhe anglezëve të tjerë të ndryshëm që largoheshin në intervale të rregullta, pasi shqiptarët ishin trajnuar për punën e tyre.

Mbetën vetëm gjenerali Percy dhe koloneli Hill dhe ata do të largohen në fund të shtatorit.

Mbreti buzë detit

Një kartë i dërgohet gjeneralit dhe pas pak minutash vjen një djalë i ri i zgjuar me atë që duket si uniformë oficeri britanik (vetëm gri-jeshile) që flet një anglishte perfekte dhe më çon te gjenerali. Bëmë një bisedë të këndshme dhe gjenerali thotë se një Zot e di se çfarë ndodhi me telegramet dhe më mirë të shkoja të shihja kolonel Hill në Tiranë; ai më jep edhe të dhënat e para të sakta për Mbretin Zog. Mbreti ndodhet në shtëpinë e tij në plazh në Durrës, sapo është kthyer nga një lundrim me jaht rreth Korfuzit.

Nga fshati në qytet

EGK4 del sërish në rrugë dhe mbërrijmë në Tiranë rreth orës pesë të pasdites për të kontaktuar kolonelin Hill.

Tirana disa vite më parë, ishte një fshat i vogël pa asnjë rëndësi. Më pas mbreti Zog e bëri kryeqytetin e tij dhe mund të shihet një qytet modern në zhvillim e sipër.

Fillimisht u ngrit ndërtesa e Parlamentit (e përbërë prej 60 deputetësh), por tani është e eklipsuar nga të gjitha ministritë që e rrethojnë në sheshin kryesor të shtruar në mënyrë madhështore.

Një rrugë, e përuruar nga Konti Ciano, hap rrugën e hyrjes në qytet dhe vazhdimi i saj do të jetë rruga e re për në Durrës. Mbreti Zog zgjodhi Tiranën si pikë qendrore dhe strategjike, gjë që nuk është rasti për Shkodrën, pikërisht pranë kufirit jugosllav.

Vërshim pyetjesh

Koloneli Hill, ashtu siç duhet të jenë të gjithë anglezët e mirë, ishte në klubin e tenisit. Orari i tij i punës fillon në pesë të mëngjesit dhe mbrëmjet janë relativisht të lira.

Ne darkuam së bashku dhe i bëra shumë pyetje për Shqipërinë që doja të kuptoja.

“Më duket,” thashë, “se nuk ka asgjë shumë të prapambetur në këtë vend. Pra, çfarë janë gjithë këto marrëzira që na thonë jashtë vendit ?”

“Kam vetëm gjysmë ore këtu, por shoh që hidraulika në hotelin tim është e klasit të parë, ushqimi në Shkodër ishte i mirë, farmacisti shet të gjitha përgatitjet e Elizabeth Arden dhe parfumet e Parisit.”

“Bleva një film për një aparat fotografik Leica, disa cigare amerikane dhe më thanë se nesër do të kishin një zinxhir për orën time zvicerane. Dhe në emër të Zotit, ku janë banditët ?”

Thjesht të jashtëligjshëm

Koloneli trim e gëlltiti paksa këtë vërejtje. “Para së gjithash,” tha ai, “nuk ka banditë në kuptimin e njerëzve që sulmojnë udhëtarët, i grabisin apo i rrëmbejnë për shpërblim. Ka pak të jashtëligjshëm që merren ose me gjakmarrje ose me sherre politike.”

“Ata fshihen në zona krejtësisht të paarritshme dhe nëse përpiqemi t’i kapim, miqtë e tyre i fshehin dhe njerëzit tanë qëllohen. Por ata nuk janë më pak të interesuar për udhëtarët, qofshin të huaj apo shqiptarë.”

“Sigurisht që ka pasur banditë, por opinioni botëror për Shqipërinë nuk ka ecur në hapin e progresit të mahnitshëm të dekadës së fundit.”

Jo ferexhe, por plisa (qylafë)

Më pas ai vazhdoi duke thënë se një pjesë e progresit është për shkak të interesit që Italia ka dukshëm për Shqipërinë. Aeroporti i Tiranës dhe shërbimi ditor për në Romë, për shembull, drejtohen prej tyre. Shitja e kozmetikës franceze i detyrohet pjesërisht mbretëreshës Geraldinë, e cila u martua me Mbretin Zog prillin e kaluar dhe pjesërisht heqjes së ferexhesë nga mbreti për gratë vitin e kaluar. Natyrisht, gratë myslimane janë interesuar për këto gjëra.

Sa për burrat myslimanë, sipas ligjit shqiptar, atyre u lejohet vetëm një grua; por edhe pse, si në Turqi, ferexheja është hequr, plisi është ende i përdorur.

Resort i ri

Të nesërmen në mëngjes nisem për në Durrës dhe ende nuk mund ta kuptoj pse “Foreign Office List” e klasifikon këtë qytet si “të pashëndetshëm”. Këtu është qyteti i vjetër, i cili me sa duket është mjaft i shëndetshëm për të strehuar pallatin e mbretit të vendosur në një mal (kodër), dhe legatën britanike.

Por 2 milje larg qytetit ka një rrip plazhi 3 milje të gjatë. Gjatë dy viteve të fundit, resorti i ri i kënaqësisë Durrës-Plazh është zhvilluar në këtë rrip.

Katër rreshta bungalosh, duke filluar nga kabinat prej druri me ngjyra të ndezura deri te bungalotë imponuese të vendkalimeve, rreshtojnë plazhin nga njëri skaj në tjetrin. Makinat shpejtojnë përgjatë plazhit.

Princeshat, sigurisht !

Në fakt, pikërisht teksa po hyja për t’u larë, përpara meje kaloi një makinë amerikane e kuqe shumë e bukur me një shpejtësi rreth 85 milje/orë

“Nuk e dija që Malcolm Campbell ishte këtu.” — I thashë gjeneralit Serregi, adjutantit të mbretit.

“Kjo është makina e motrave të mbretit.” — u përgjigj ai. “Princeshat pëlqejnë të ngasin shpejt !” Vë bast se po !

Hapja tek Muftiu

Atë natë pati një kërcim në klubin e plazhit, ku morën pjesë shumica e Trupit Diplomatik. Atmosfera ishte gjysmë shqiptare dhe gjysmë italiane. Princeshat kishin marrë pjesë në hapjen e klubit dy javë më parë, por nuk ishin të pranishme në atë mbrëmje.

Duket se kjo ishte një ceremoni pasditeje dhe se Madhëritë e tyre Mbretërore kishin veshur fustane pasditeje dhe jo uniformat e tyre të bardha tani të famshme me shpata. Në fakt, gjatë qëndrimit tim në Shqipëri nuk kam takuar njeri që i ka parë me uniformë, edhe pse kartolinat e tyre shiten në çdo dyqan.

Veranda në breg të detit

Tre miljet e plazhit përfundojnë befas me një mal mbi të cilin “Zog I” dhe “G. Z.” (Me sa duket Geraldina dhe Zogu për çiftin mbretëror) të mbuluara me kurora, janë gdhendur në majë si distinktivët e regjimentit të Salisbury Plain.

Nën lisin e malit është shtëpia e mbretit në plazh, ku ai jeton gjatë gjithë verës. Dera e saj e përparme ka pamje nga plazhi dhe veranda e saj të çon drejtpërdrejt në det, shtëpia është e ndërtuar pjesërisht mbi shtylla.

Mobilje të thjeshta

Kjo shtëpi në plazh është prej druri dhe e lyer me një ngjyrë tërheqëse të kaltër Wedgwood. Është e mobiluar me mobilje te lehta te tipit bungalow. Pas saj ka një rrethim, i ruajtur nga një roje, ku janë ndërtuar disa bungalow për Oborrin mbretëror.

Ekziston edhe një godinë prej betoni që mbreti Zog e përdor si zyrë dhe ka dy roje dhe një oficer roje në detyrë kur punon aty.

Pikërisht në ndërtesën prej betoni u zhvillua audienca ime me Mbretin, e përshkruar në faqen njëmbëdhjetë.

Në përmbledhje

Unë jam përpjekur t’ju jap një pamje të vogël të një vendi që bota këmbëngul ta mbushë me hajdutë dhe egërsira.

Është me të vërtetë një vend i njerëzve mikpritës, disa prej të cilëve, është e vërtetë, janë veçse fëmijë të thjeshtë dhe ska asgjë të keqe për këtë. Është një vend i madhështisë së madhe të peizazhit dhe ashpërsisë së karakterit. Dhe ai ka në krye të saj një monark progresiv me sharm të konsiderueshëm.

Lordi Denegall flet me një mbret të vetëshpallur 

Këtë javë Mbreti i vetëm në botë i vetëshpallur feston dhjetëvjetorin e fronëzimit të tij.

Zogu I i Shqipërisë ishte një njeri i thjeshtë. Ai u ngrit në udhëheqjen e vendit të tij jo si diktator, por si monark.

Ai u martua katër muaj më parë. Ai mohon thashethemet e “themeluara” se gruaja e tij është shtatzënë.

Lordi Donegall ka vizituar Mbretin Zog në Shqipëri për t’u dhënë lexuesve të “Sunday Dispatch” këtë pamje të një njeriu që fitoi një kurorë.

3000 burra i dhanë një kurorë

Ahmet Zogu lindi më 8 tetor 1895, bir i luginës së Matit të Shqipërisë.

I shkolluar në një akademi ushtarake, ai u përfshi në politikën ballkanike në moshën 20-vjeçare dhe ndihmoi në rezistencën ndaj serbëve.

Në moshën 23-vjeçare u bë Ministër i Brendshëm.

Në vitin 1923, ai shtypi një revoltë dhe u bë kryeministër.

Shumë shpejt Zogu u ekzilua me 500 ndjekës, por u kthye në vitin 1924 me 3000 dhe marshoi drejt kryeqytetit, Tiranës. Shqipëria u shpall republikë me Zogun si president për shtatë vjet.

Ai e shpalli veten Mbret në vitin 1928.

“Doja të isha në pozitën e një tutori (mësuesi) për popullin shqiptar, dhe monarkia i përshtatet më shumë këtij roli dhe traditave të popullit tim sesa diktatura.”

E pyeta Mbretin Zog I të Shqipërisë se përse kishte zgjedhur, 10 vjet më parë, të ishte monark mbi Shqipërinë, në vend që të ndiqte modën relativisht të re për t’u bërë diktator. Ai zgjodhi traditën e vjetër në vend të të resë. Duke qenë se Shqipëria është një vend i sapobashkuar, vendimi i tij më dukej me interes.

Pikërisht në ndërtesën prej betoni në Durrës, që përdorej si zyrë nga Mbreti Zog, u zhvillua audienca ime.

Britanikët janë të mirëpritur

Pas një mirëseardhjeje paraprake, në të cilën Mbreti tha se ishte gjithmonë i lumtur që takonte anglezët dhe e vlerësonte shumë miqësinë e Britanisë, ai më pyeti për atë që më interesonte veçanërisht.

“Do të doja të dëgjoja për zhvillimet e së shkuarës dhe të së ardhmes në Shqipëri. Unë nuk mendoj se bota e kupton atë që Madhëria juaj ka bërë që kur u bë Mbret.”

“Para së gjithash,” u përgjigj Mbreti Zog, “duhet ta kuptoni se turqit nuk lanë asgjë pas tyre. Shqipja ishte gjuhë e ndaluar dhe kur erdha unë në fron kishte vetëm tre shkolla të mesme në të gjithë vendin.”

“Vështirësia më e madhe ishte se të gjitha tekstet shkollore duhej të përktheheshin në shqip. Kjo ishte një punë kolosale. Por arsimi tani është i detyrueshëm, si në vendin tuaj.”

“Po transporti ?” — e pyeta.

“Ne kemi një program për ndërtimin e rrugëve. Rruga nga këtu në Tiranë është tashmë në ndërtim e sipër. Një tjetër do të shkojë nga veriu në jug të vendit dhe do të lidhë vendet aktualisht të paarritshme. Do të hapë rrugën drejt atyre vendeve që unë i konsideroj si zonat më të bukura të skive në botë.”

Planet ajrore (Aeroplanët)

“Shpresoj të zhvilloj një vend të vogël afër Korfuzit në një resort kryesor dhe e përfytyroj pas pesë vitesh si një lloj Dubrovniku. Sapo bëra disa kërkime atje në jahtin tim.”

“Ne kemi një program zhvillimi të transportit ajror, i cili së bashku me transportin rrugor duhet të bëjnë të mundur arritjen e ekselencës në të gjithë Shqipërinë.”

“Atëherë ju nuk po ndërtoni hekurudha ?”

“Jo. Do të kushtonin miliona dhe do të ishin krejtësisht të tepërta. Natyrisht. Unë jam në ankth për të përmirësuar tregtinë dhe veçanërisht për të krijuar një treg botëror për duhanin tonë. Po krijoj edhe një radio stacion në Tiranë. Në Greqi dhe në Itali ka shumë shqiptarë dhe Tirana në pak vite do të jetë një kryeqytet model.”

“Ju tashmë keni ndërtesa shumë të bukura atje,” thashë dhe mbreti u përgjigj se nuk do ta njihja vendin pas pesë vjetësh.

I thashë mbretit se kisha dëgjuar se gjenerali Percy dhe koloneli Hill, dy anglezë që shkuan në Shqipëri për të organizuar policinë (xhandarmërinë), po hiqnin dorë nga postet e tyre. Disa njerëz kishin thënë se këtë detyrë do ta merrnin përsipër italianët.

“Kjo nuk është e vërtetë,” u përgjigj mbreti Zog. “Gjenerali Percy dhe koloneli Hill kanë bërë punë të mrekullueshme në stërvitjen e shqiptarëve.”

“Ne do ta menaxhojmë vetë xhandarmërinë në linjat në të cilat ata e kanë ndërtuar. Është një trupë e mirë njerëzish. Më vjen keq që humbas gjeneralin dhe kolonelin, por nuk ka pasur asnjë ide që ata të qëndrojnë përgjithmonë.”

“Do të doja të dija mendimin e Madhërisë suaj për situatën botërore ?” — i thashë.

“Unë jam optimist,” u përgjigj mbreti. “Unë nuk mendoj se do të ketë një luftë evropiane në pesë vitet e ardhshme. Nuk mund të shohim përtej kësaj, por një luftë do të ishte një tragjedi për Shqipërinë, tani që sapo e kemi marrë veten nga vitet e gjata të errësirës që i paraprinë pavarësisë sonë. Unë mendoj se kombet kanë shumë frikë nga njëri-tjetri për të rrezikuar luftën.”

Nuk është një diktator

Më pas e pyeta mbretin nëse i vinte keq për lirinë që gëzonte kur ishte deputet dhe nga e cila duhej të hiqte dorë si mbret. Një vështrim mjaft i largët iu shfaq në sy dhe tha :

“Ndonjëherë, po. Dikur galopoja (kalëroja) në malet tona të egra. Ishte kënaqësia ime më e madhe.”

“Por çfarëdo sakrifice që kam bërë, është shpaguar mjaft duke parë Shqipërinë të rritet në adoleshencë me ndihmën time. Kjo është tani jeta ime.”

“Por unë ende kalëroj me motrat e mia këtu dhe rrotull Tiranës. Dikur ushtroja skermën, por nuk e kam bërë këtë prej disa kohësh. Unë notoj, sigurisht.”

Pikërisht atëherë Mbreti Zog më tha se pse zgjodhi të ishte Mbret dhe jo Diktator i Shqipërisë. Unë përdor fjalën “tutor” për njerëzit e tij : fjala aktuale që ai përdori ishte  ajo franceze “instituteur”.

Mbretëresha

Nuk duket se ka ndonjë degë të ndonjë gjëje shqiptare që ai të mos e ketë në zemër. Ne folëm për letërsinë. Një ish-armik i Mbretit – njeriu që ishte President i Këshillit kur mori detyrën, po përkthen Shekspirin në shqip. “Mbreti Lear” dhe “Othello” tashmë janë në përfundim e sipër.

Së fundi, folëm për Mbretëreshën. Duket se ajo flet anglisht në mënyrë perfekte dhe jo, siç e kisha menduar, me theks amerikan.

Në Shqipëri flitej se pas disa muajsh mund të pritet një trashëgimtar i fronit. Duket se edhe një herë thashethemet kanë gënjyer.

“Ose përndryshe nuk më kanë thënë.” — tha Mbreti me një buzëqeshje.

Kështu mbaroi biseda jonë, veç se kur u ndamë, mbreti tha : “Nëse mundeni, ejani si mysafir në festimet e 1 shtatorit.”

Kjo është data e cila shënon dhjetëvjetorin e ngritjes së tij në fron.