Alket Veliu

Vitet e fundit janë të shumtë shqiptarët që kanë zgjedhur Çamërinë për pushimet e tyre verore, jo thjesht për plazhet mahnitëse për nga bukuria, por edhe për t’u njohur me atë krahinë për të cilën është heshtur kaq shumë. Për të gjithë ata që shkojnë për herë të parë surpriza e madhe është fakti që vendasit u flasin shqip sapo e kuptojnë që vizitorët janë shqiptarë. Por për çudinë e tyre kur i pyesin vendasit nëse janë shqiptarë, përgjigja e tyre është mohuese. Natyrshëm u lind pyetja pse?!

Çamëria e vitit 1944 kishte një popullsi me maxhorancë shqiptare prej të cilëve 26000 ishin muslimanë dhe 26000 orthodoksë. Politika gati dy shekullore greke që të cilësojë si grek çdo orthodoks pavarësisht etnisë, preku edhe Çamërin,ë por këtu grekët ushtruan një presion të pashembullt, deri në 1944 nëpërmjet politikave diskriminuese ushtruar ndaj kujtdo orthodoksi që deklarohej shqiptar.

Pas spastrimit etnik në 1944 duke dëbuar shqiptarët muslimanë nga Çamëria, shqiptarët orthodoks të mbetur në Çamëri ishin dëshmitarë të masakrave ç’njerëzore dhe kuptuan çfarë ishin në gjendje forcat shtetërore greke për të zbatuar projektin ogurzi të spastrimit etnik dhe të megalo-idesë. Por shteti grek nuk u mjaftua me kaq, shqiptarët orthodoks u njohën me një ligj i cili u ndalonte të flisnin gjuhën shqipe në ambjente publike në një rreze 60 km distancë nga kufiri me Shqipërinë.

Nëse do të gjendeshin duke folur gjuhën amtare ata do të dënoheshin me gjoba dhe në raste të përsëritura dënoheshin me burg. Ky ligj nuk kurseu askënd dhe detyroi shqiptarët orthodoksë në Çamëri të mos e flasin gjuhën shqipe në publik por vetëm në shtëpi apo vetëm në rreth të ngushtë miqsh të cilëve u besonin.

Frika që mbolli politika shtetërore greke ishte aq e madhe sa edhe sot kur shqiptarët orthodoksë pyeten nga të panjohur për origjinën e tyre ata nuk të thonë që janë shqiptarë, por nëse ata gjenden në rrethin e tyre familjar apo të miqve të tyre ata konfirmojnë etninë e tyre shqiptare, madje aq e fortë dhe e rëndësishme është për ta etnia shqiptare sa fëmijëve në shtëpi u flasin shqip për të mos harruar gjuhën dhe prejardhjen e tyre.

Për ata që nuk e njohin dhunën shtetërore greke për të asimiluar minoritetet që jetojnë në shtëpitë e veta, mund të duket e cuditëshme pse ata nuk pranojnë te të panjohurit etninë e tyre shqiptare, por për ata që njohin realitetin e tyre e vërteta është krejt ndryshe, ata janë qëndrestar të heshtur shqiptarë të cilët kurrë nuk hoqën dorë nga etnia dhe gjuha e vet duke sfiduar në mënyrën e tyre asimilimin edhe pse u braktisën nga shteti shqiptar i 80 viteve të fundit. Politika asimiluese greke ka dështuar në Çamëri, aty flitet shqip, flitet gluha e nënës!

Kristaq BALLI

Një ngjarje tjetër e rëndësishme politike në krijimtarinë e fotografit të famshëm shqiptar, Gjon Milit, që la gjurmë të paharrueshme  në historinë e fotogazetarisë amerikane mbetet  angazhimi i tij si fotoreporter në të ashtuquajturin “Skandal i Uotergejtit” (Watergate Scandal), pasi ai ishte bërë publik dhe e gjithë vëmendja e politikës e opinionit amerikan ishin përqëndruar aty.

I përkushtuar pas subjekteve konspirative e  sensacionale dhe shumë këmbëngulës për të gjurmuar e kërkuar anët dramatike dhe sidomos efektin psikologjik që mund të fiksonin  ato në fotografi, ai duhej të insistonte për të gjetur mundësinë që të bëhej pjesë e pasqyrimit të kësaj ngjarjeje, që bëhej e njohur për të parën herë në publik, por që do të ndryshonte politikën amerikane kah demokratizimit të saj në favor të shoqërisë dhe qytetarëve jo vetëm të SHBA-ve, por  të mbarë botës. Gjatë procesit të dëgjimeve në senat, në Qershor 1973, Gjon Mili jo vetëm që mundi të marrë pjesë në procesin e dëgjimit  të dëshmitarëve, por ai realizoi dhjetra fotografi të mjediseve e korridoreve politike amerikane, personazheve,  të atmosferes eksplozive, të pushimeve midis seancave, të momenteve shantazhuese e konspirative, të çasteve të humorit autentik të drejtuesit të komitetit të dëgjimeve, etj. Të gjitha këto foto përmbajnë vlera të larmishme, shumica nuk u botuan por mbetën në arkivin e LIFE.com dhe po botohen kohë pas kohe në internet. Kjo edhe për një fakt tjetër: sepse ekskluzivitetin publik fotogazetaresk të pasqyrimit të kësaj ngjarjeje e kishte marrë organet “The Washington Post” (dy gazetarët invstigues të së cilës – Carl Bernstein dhe Bob Woodward fituan çmimin “Pulitzer” për raportimet e tyre)   dhe  “TIME”, simotra e “LIFE”, ndërkohë që kjo e fundit, në mbarim të vitit 1972 e ndërpreu botimin e saj çdojavor.  Nga ana tjetër në pasqyrimin  e kësaj  ngjarjeje morën pjesë dhjetra  fotografë nga e gjithë Amerika, midis të cilëve edhe fotografi tjetër me origjinë shqiptare George Tames i “The New York Times” (K.Balli: Fotografi shqiptar i dhjetë presidentëve amerikanë Gazeta “Koha Jonë” 1 Nëntor 2015, f. 16-17 dhe 3 Nëntor, 2015, f. 16-17)

Sidoqoftë midis shumë fotove të Gjon Milit, një prej tyre shënon një kulm dramatik dhe fotografik për nga çdo pikpamje që e lidh atë me fijet e padukshme të përvojës dhe  mjeshtërisë profesionale, aq sa atë do ta gjesh kudo, sa herë bëhet fjalë për këtë ngjarje të errët që ndriçoi me një vibrim optik  të ardhmen e lirive demokratike në politikën  amerikane.

Skandali i Uotergejt-it ishte një ngjarje tronditëse politike e sfondit zgjedhor  të administratës së presidentit të 37-të amerikan Nikson, që filloi, së pari,  me kapjen nga policia vendore në flagrancë të 5 aktivistëve republikanë të njohur si “The White House Plumbers” (Pesë Hidraulikët e Shtëpisë së Bardhë), të cilët tentuan të instalonin pajisje përgjuese natën e 17 Korrikut 1972 në selinë e Shtabit Zgjedhor të Partisë Demokratike (rivale) të vendosur në  kompleksin e zyrave të ndërtesës Watergate në Foggy Bottom, Washington.DC dhe që vazhdoi edhe dy vjet, deri sa u vërtetua edhe  përfshirja e vetë presidentit, kur u zbuluan manipulimet e kasetave të regjistrimeve të fshehta të bisedave dhe telefonatave të tij në Shtëpinë e Bardhë për të mbuluar apo sfumuar jehonën e kësaj ngjarje të pakëndshme.

Në fund të këtij procesi, presidenti Nikson, që kishte humbur mbështetjen, pas një fjalimi direkt në televizion, dha  dorëheqjen më 9 Gusht 1974, pa mbaruar mandatin e  dytë, ndërsa mbi 40 nëpunës të administratës së tij u dënuan me burg.

Ndërmjet situatave dhe ngjarjeve që ndriçuan në detale këtë konspiracion politik, si më të  rëndësishmen dua të veçoj atë që njihet me termin “Dëgjimet e Uotergejt-it” (Watergate Hearings) në Dhomën e Senatit të Kongresit Amerikan, me të cilën ka lidhje jo dhe aq rastësore edhe pjesëmarrja e Gjon Milit në të. Dëgjimet ndiqeshin mbrëmjeve në disa prej televizioneve më të njohur amerikanë. 

Një prej dëshmitarëve më të bujshëm para komitetit të posaçëm të Kongresit, të drejtuar nga senatori Sam Ervin, ishte këshilltari i presidentit, juristi Xhon Din (John Dean). Gjatë bisedave të tij me kolegët në presidencë ai u kishte shprehur atyre dyshimin se “…ne kemi mizën nën shapkë…”, ndërkohë që  gjatë këshillimeve  me presidentin  rreth ekzistencës së shiritave të paligjshëm regjistrues të bisedave direkte dhe telefonike  në zyrën ovale, ai u përpoq të ishte  i sinqertë, koherent dhe reflektues ndaj tyre, ndaj i deklaroi atij: “Ne kemi një kancer brenda presidencës, i cili po rritet.”  Presidenti e largoi atë menjëherë. Madje ai u dyshua si një nga informatorët konspiratorë të mundshëm të këtij skandali. Ky konstatim shkaktoi një pështjellim të mjegullt në atmosferën e zhvillimeve të skandalit dhe kudo pritej me padurim dëshmia, apo dëgjimi “misterioz” i tij para komitetit të posaçëm të Senatit. (Në të vërtetë informatori që “furnizonte” dy gazetarët e  “The Washington Post” ishte një zyrtar i lartë i FBI pranë presidencës me pseudonimin “Deep Throat”(Grykëthelli), identiteti i të cilit u mbajt i fshehtë për  30 vjet. Ai ishte nëpunësi epror Mark Felt, i cili, për arsye etike kishte vendosur që identiteti i tij i vërtetë të shpallej pas vdekjes së tij. Por ai e dekonspiroi  veten me dëshirën e vet në vitin 2005. Ai vdiq në vitin 2008 në moshën 91 vjeçare dhe është konsidruar si  burimi më i famshëm anonim  në historinë e Amerikës moderne)

Edhe pse në periudhën e këtij skandali, Gjon Mili ishte rreth 70 vjeç, pra përfshirja e tij si fotoreporter do të ishte një detyrim ngarkesë e madhe për moshën e tij, ai i shpërfilli ato me pasionin, këmbënguljen dhe kureshtjen profesionale e shumë intriguese për të mos e humbur këtë ngjarje madhore dhe, pse jo, për të mëtuar të  realizojë diçka të vlerë.

Ndaj këtij rasti  të veçantë “…Mili i kërkoi  editorit të LIFE Special Reports , John Loengard të mbulonte ‘Watergate hearings’, një kërkesë që Loengard e pranoi duke e  lidhur  me preokupimin e Milit për liritë qytetare dhe demokracinë.’’ ( Qemal  Agaj: 28 Nëntor Ditelindja-Kujtojmë Vatranin, ish Arkëtarin e Vatrës dhe Fotografin e Shquar Gjon Mili, Gazeta  Dielli-numër special, 28 Nëntor, 2019)           

John Dean  dëshmoi në senat më 25 Qershor 1973. Si rregull, para fillimit të dëshmisë, ai duhej të betohej se do te thoshte të vërtetën. Pikërisht këtë çast ka pritur edhe  Gjon Mili. Ai ishte pozicionuar në një vend jo afër e përballë dëshmuesit, si zakonisht bënë fotoreprterët  e tjerë, por në një pozicion më të largët, më të prirët e nga një lartësi e konsiderueshme nga dyshemeja,   që ndoshta nuk dukej edhe aq i përshtatshëm për të tjerët, por që Mili, sipas të gjitha gjasave e kishte studiuar e  fiksuar qysh më herët. 

Dhe, në momentin e betimit të Xhon Dinit, ai ka shkrepur aparatin. Fotografia e rezultuar ka qëlluar në shenjë. Ajo mund të konsiderohet si  një vepër me parametra gjithëpërfshirëse dhe që sintetizon mjeshtërisht atmosferën e ndërlikuar, dyshuese e plot ankth  se çfarë do të deklaronte Xhon Dini. Fotoja ka fiksuar përmasa madhore, epike e dramatike, aq sa edhe emblematike. Në të vërtetë, ajo përfshin në konturet e saj një kompozim që në pikturën biblike do të ishte e denjë për Da Vinçin, apo Rubens-in,  ajo të lë shijën e tablosë “Darka Mistike”, ku luhet një dramë e nëndheshme komploti politik brenda një superfuqie globale, ku çdo njeri, çdo personazh brenda një arkitekture klasike antike, që ta çon kujtesën tek demokracia e lashtë greke, është i përqëndruar në mënyrën e vet me shikim e mendje  tek personazhi kryesor e enigmatik i kësaj ngjarjeje, John Dean, i cili me dorën e djathtë lart e në mënyrë solemne betohet se do të dëshmojë të vërtetën, vetëm të vërtetën. Mizansena fotografike dallon  gjithashtu lëvizjen e përgjithshme kaotike, çdo gjë lëviz me ankth, nuk ka qetësi, veç lëvizje  të pakontrolluara në vetvete që intrigojnë një situatë të veçantë psikologjike, rrënqethëse tek çdo i pranishëm,  ashtu si edhe tek e gjithë gjendja. Të lind përshtypja se një regjisor e ka organizuar me detaje  këtë mizansenë të madhe vizive e plot densitet.   Fotografia pasqyron në mënyrë figurative  më së miri të gjithë konotacionin (domethënien, thelbin) e kësaj ngjarjeje të mprehtë për demokracinë dhe të drejtat kushtetuese në ShBA. Fotoja ka gjithashtu një vlerë të lartë profesionale e artistike nga mënyra, situata dhe momenti deçiziv e përgjithësues   se si është fiksuar kjo pamje e mahnitshme.

Janë këto disa nga arësyet që kjo foto publikohet në shumë medie e libra të shkruara për këtë ngjarje si një tregues përgjithësues e i përpiktë i saj, të cilën nuk mund ta realizonte dot veçse një mjeshtër me talent, përvojë e plot ide krijuese e artistike, siç ishte Gjon Mili. Bazuar mbi të gjitha  dëshmitë, Presidenti Nikson u detyrua të jape dorëheqjen. 

Rreth  këtij subjekti të bujshëm Gjon Mili ka  realizuar edhe shumë foto të tjera interesante me dhe pa ngjyra, ku spikatin ato të  grupeve të senatorëve, komitetit  drejtues të séances, ambassadorëve amerikanë në botë, ish drejtorit të CIA duke u betuar para Kryetarit Sam Ervin,  Richard Helms, senatorit Howard Baker,  shefit të administratës  në Shtëpinë e Bardhë H.R. Haldeman, gazetares  Mery McGregory,  pamje gjatë pushimeve midis seancave dhe nga brendisë antike  të sallës, etj.

Disa foto të zgjedhura të  Gjon Milit nga “Watergate Hearings”, më 24 Tetor – 22 Nëntor 2008 janë vendosur në ekspozitën  “Watergate Selected Works” në Muzeun  Howard Greenberg Gallery.

Kosta Nake/

Ka kaluar një gjysmë shekulli nga kontakti intesiv me krijimtarinë poetike të Kadaresë dhe, sikur asgjë të mos kishte ndryshuar, të njëjtët sy do t’i përjetonin ndryshe të njëjtët vargje, ndikuar nga pesha e moshës dhe përvojës. Po mu në mes të periudhës ka ndodhur një transformim i madh, rrjedhimisht ka një zinxhir pasojash që kanë prekur poetin, lexuesin dhe vargjet. Një lexues i gjeneratës së re nuk mund të përjetojë më atë patos që përshkonte krijimtarinë e poetëve të rinj të viteve ’60, një patos që na bënte ta na dukej jeta e bukur edhe kur nuk ishte e tillë, kurse lexuesi i atyre viteve te kjo përmbledhje do të shohë xixëllonja, por do të vërë re mungesën e pishtarëve. Nuk është tragjedi, koha ka bërë që të zbehen me dhjetëra kryevepra të letërsisë botërore me po atë indeferencë që hoqi nga faqja e dheut edhe dinosaurët. Letërsia shqiptare, përveç errozionit të kohës, pati edhe një kalvar me kryqin e realizmit socialist në qafë, prandaj haraçi i mbijtesës ishte më i lartë. Kjo përzgjedhje është si një krasitje e rëndë në kërcunjtë prodhues të vreshtës, i mungojnë asaj dy poemat më të recituara të atyre viteve “Shqiponjat fluturojnë lart” dhe “Vitet ‘60”, por ka bërë që të dalin në pah poezitë që kanë shërbyer si embrione për veprat e mëdha në prozë. Sipas meje, më e mira vjen këtu poema “Anketë” (f.205-217), kurse përmbledhja ka arritur të ruajë tiparet kryesore të botimeve të hershme.

Së pari, ka ruajtur frymën atdhetare të korpusit poetik kadarejan.

Kjo frymë mori një përndritje me figurën e Gjergjit diell në duetin me Skënderbeun hënë që shekujt nuk kanë mundur ta zbehin. (f.288 dhe 305) Tashmë mund ta quajmë aksiomë se atdheun e ndjen me tërë plotërinë e vet kur je larg tij. Kadare këtë e ka thënë më shumë se gjysmë shekull më parë:

“Ata që shpikën shpejtësinë reaktive,

Larg atdheut sigurisht do kenë qenë ndonjëherë.” (f.45)

Poeti ka sjellë metaforikisht tokën shqiptare që ka prodhuar “më shumë heroizma se grurë”, ngarkuar me luftra që i fillonin të tjerët dhe krahasimi me nusen është domethënës:

“Mbi supet e Shqipërisë kohërat krisma hidhnin,

Ashtu si mbi supet e nuses orizin.” (f.179)

“Shqipëria nga ashpërsi e saj,

Pillte fëmijë të bukur,

Duke vënë në çdo fëmijë

Një ëndërr, një shpresë.” (f.182)

Një nga poezitë më të bukura të traditës poetike kadarejane, që ka ruajtur freskinë dhe madhështinë, është “Vallja shqiptare” (f.263)

Së dyti, përzgjedhja ka arritur të ruajë karakterin planetar të hapësirës që rrok vështrimi i poetit. Fati i Shqipërisë ra në shtratin lindor kur “Gadishulli i madh u gdhi Europë e u ngrys Azi”, kur “gjysmëhëna doli e mori në dorëzim gjithçka.” (f.271) Lidhja me botën oksidentale shënohet me një detaj kuptimplotë me kalanë e Tepelenës që hesht, por bëhet e pavdekshme me fëmijën që ble “Çajlld Haroldin”. Ajo do të shpaloset në të gjitha përmasat te poema “Shekulli XX” (f.48-56) karakterizuar nga lufta e ftohtë.

“Flokët e akullt

Tund sot mbi botë

Bushtra – lufta e ftohtë…

… plevit në brinjët e njerëzimit.”

“Ballin e nxehtë mbështeta

Mbi rrudhat e meridianëve.” (f.86)

“Përleshen e shkulen për flokësh si gratë agjencitë e lajmeve..

Mbi botë flokë radiostacionesh shpupuris erë e sertë.” (f.93)

Ka një numër të madh emra shtetesh e qytetesh, autorësh dhe karaktere të veprave të tyre që mëtojnë të futin në vargje gjithë rruzullin tokësor: Europa, Azia, Suedia, Luksemburgu, Danimarka, Greqia, Çekosllovakia, Kosova, Vietnami, Madridi, Londra, Nju Jorku, Parisi, Moska, Pekini, Roma, Dubulti, Praga, Helsinki, Kopenhaga, Amsterdami, Stambolli, Frankfurti, Sahara, Suezi, Kulla e Babilonit, Sinai, Danteja, Eskili, Virgjili, Keopsi, Pushkini, Majakovski, Uollt Uitmani, Xhojsi, Skot Fitzxheraldi, Perandori Hiroito, Kleopatra, Kolombi, Karonti, Hamleti, Xhordano Bruno, Jezu Krishti, konti Çiano, Lin Biao, Çu En Lai, Moshe Dajani, Purgatori, Ledi Makbeth, Shën Mëria e Parisit, Ura e Qabesë, Leva e Arkimedit, sheshi Konkord, Shanz Elizeja, Luvri, sheshi Vandom, Monparnasi, Troja, Broduej, Avenju e Pestë, Orët e Kremlinit, Traktati i Varshavës, Pakti i Atlantikut, Kaizershtrasse, klubi Davidoff, etj.

Bota shikohet jo vetëm në bashkëkohësi, por edhe në thellësitë e historisë së njerëzimit, siç ndodh me kërkesën që poeti i bën Karontit:

“Ulu më trego

Për miliardat e shpirtrave

Që transportove në atë botë,

Për skllevërit, gratë e bukura, zyrtarët,

Heronjtë, kuzhinierët, carët.” (f.98)

Kryepoezia me tregues të shumtë të hapësirës kohore që do të rimerret edhe te proza e gjatë është “Laookonti” me deklarimin tronditës:

“Mua s’më mbytën gjarpërinjtë, po trojanët më vranë… (f.266)

Ma hodhën kufomën drejt mbi zhavorr,

Rapsodët aherë anembanë përhapën

Versionin fals të gjarpëronjve hyjnorë.” (f.268)

Kjo poezi i kalon përmasat e një legjende dhe u flet të gjitha kohëve.

Një vend të konsiderueshëm zënë në këtë përmbledhje poezitë me motive nga jeta studentore në Moskë shoqëruar me mjedise të shumta të saj: Instituti “Gorki”, Metro Arbatskaja, kinema “Central”, Tverskoj Bulvar, restorant “Leningradi”, “Kafe artistike”, etj.

Së treti, përzgjedhja ka mjaft detaje që mëtojnë të sjellin aluzivisht klimën politike përmes vargjeve me ngarkesa të tjera:

“Rruga është e gjatë.

Në të ka diell dhe ujq dhe natë.” (f.91)

“Gjymtyrët tona në çdo fushë

Parmendë e luftës mbolli varg.” (f.225)

Poezia “Kinemaja e vjetër” vjen natyrshëm në ditët tona sikur të jetë shkruar para pak ditësh:

“Bota ngjante e shkëlqyer,

Ndonëse ekrani ishte me arna.

Dhe ne ishim me arna,

Me arna ish Republika,

Koha, bërrylat, shtetet ishin me arna…” (f.131)

Madhështia e një poeti zbulohet në aftësinë për të parë tek e ardhmja më larg se bashkëkohësit e vet. Kishte një brez të butë në kufirin shtetëror përmes të cilit ngrihej kloni që ndante dy botë dhe që në vite u lag me gjakun e atyre që u përpoqën ta kapërcejnë për t’i shpëtuar përndjekjes, përjashtimit dhe për të prekur botën e lirë. Atëherë mund të mendohej që ai klon të lartohej duke përforcuar izolimin nga kapitalizmi, kurse poeti pati tjetër qasje:

“Por ti s’do plakesh

Tokë heroike,

Në mos ne,

Nipat tanë

Një ditë do të të mbjellin.

Do të jetë pak vonë,

Do të kenë ikur vitet,

Por prap një dorë grurë

Do t’arrish ti të pjellësh.” (f.162-63)

Alegorik është bilbili që këndon, por ik i trishtuar sepse nuk ia vë veshin njeri:

“O i vogli bilbil, o i ngratë,

Ti s’ke faj, s’di ç’ndodhi këndej.

Shtatë shtete të egra na vunë bllokadë,

Si në eposet e mëdhenj.” (f.174)

Edhe pse nuk arriti të qarkullojë te lexuesit, poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” ishte një dalje e guximshme jashtë mjedisit të mbushur me slogane për Shqipërinë e lulëzuar:

“Pashallarë të kuq. Bejlerë me tesera partie

Baron-sekretarë. Bosë të naftës. Varg.

Në kortezh të zymtë, nën himne liturgjie

Çojnë tabutin e revolucionit për në varr.” (f.279)

Pas shtatë vitesh ky kortezh do të pasohej me një shkallëzim të ri dhe me një mëdyshje vetjake:

“…dimri po afron me grinë e tij funebre.

Me ngricë, me acar dhe një plenum në mes.” (f.321)

Ndarja përfundimtare me diktaturën duket se vjen te poezia “Varri” dhe paralajmërohet te poezia “Kohë e pamjaftueshme”:

“Mih e gërmo ditë e natë.

Thellohu hon dantesk.

Me emrin varrmihës do ta ndërroja

Prej kohësh emrin poet.” (f.339)

“I munduar gjer në çast të fundit

Nga mosthënia, nga pengu tragjik,

Një shenjë ndoshta të pakuptueshme

Do t’u bëj të gjithëve e do t’ik.” (f.349)

Së katërti, përzgjedhja ka ruajtur më të plotë poezinë me motive erotike duke mbajtur edhe ngarkesën kryesore. Dashuria mund të zbulohet si një pritje e bukur ose si një transformim natyror:

“Hamej, merrini këto valixhe.

Të rënda?

Janë mbushur me pritje.” (f.88)

“Që ti të vije kaq e bukur,

Me këta flokë, me këtë hap,

Toka të egrën klimë zbuti

Dhe akullnajat ktheu mbrapsht.” (f.199)

Dashuria e viteve të hershme rinore duket e përmbushur në romantizmin e vet:

“Zemra ime i ngjante një hani,

Hapur në çdo kohë e për këdo,

Por hyri një ditë kjo vajzë mes tufanit

Dhe të tjerëve portën ua mbylli ajo.” (f.210)

Heroi lirik ndihet gjithë kohës “si një kambanë që tingëllon nga çdo vështrim vajze” (f.71), por paraprihet nga një ndarje që simbolikisht ndihmohet nga bora që nuk shkrin, nga drurët që nxijnë si hajdutë, nga pellgu që është tharë, nga makina që s’ndalon dhe do ketë shkaqe të tjera të mëdha e të vogla që do mbajnë të tendosur linjën e ndarjes dhe do të rezultojë me një “mollë mbi komodinë, përgjysmë e ngrënë” (f.74).

“Bora s’ka ndërmend të shkrijë.

Ti siç duket nuk më pret.” (f.31)

“Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë,

Sikur ruajn’ mos vish ti që tutje.” (f.32)

“Por pellgu është tharë… siç duket,

Që veten të mos shoh në vetmi.” (f.33)

Ndarja mund të vijë edhe për shkaqe që nuk varen nga dyshja e dashuruar:

“…një mbrëmje dimri

Letër te lisi ti nuk le…

Isha nata e fundit e lisit,

E bëri shkrumb një rrufe.” (f.113)

Po ka dhe një opsion tjetër dashurie, as ndarje, as bashkim “si këta binarë që s’piqen asgjëkundi.” (f.60)

Brenda së njëjtës poezi përftohet antitezë mes pritjes së bukur dhe ftohjes:

“Të shoh tek po vjen drejt meje…

Sikur shkel mbi yje,

Mbi piedestalin e takave të larta.” (f.76)

“Jemi një kinoafishe e dashurisë që ka marrë era,

Jemi dy libra me fletët e para të grisura,

Lexuar nga të tjerë.” (f.77)

Së fundi, por jo pak më e rëndësishmja, përzgjedhja nuk ka humbur asgjë nga detajet që rrezatojnë artin elitar. Interesante është se vëzhgimi i qiellit, retë dhe shiu fillojnë te krijimtaria poetike dhe do të vazhdojnë si një tipar i qëndrueshëm edhe te proza. Qëndrimin e vet ndaj zhvillimeve që po ndodhnin në lëvrimin e poezisë e ka pasqyruar edhe te poezia “Sfidë”:

“… as që na shkon ndër mend që vjershat

T’i mjelim si delet

Nga sisët e rimave.” (f.125)

Krahasimet janë zotëruese në lëvrimin e figurave stilistike.

“…nuk bien flokë dëbore nga qielli,

Por mijëra letra, që kurrë s’i mora.” (f.42)

“Ditët shkunden një nga një

Si pendët e shqiponjave.” (f.101)

“Do të kujtoj…

Dënesën e mbytur, rëzuar mbi supin tim,

Si një dëborë të pashkundshme.” (f.105)

“Pas dritares sime

Të varen në tela

E të tunden nga era

Kanotierat e reve.” (f.115)

“Duart të vjen t’i zgjatësh e t’i ngrohësh

Mbi këto qytete

Si mbi mangallë të largët.” (f.141)

Ja dhe dy similituda në aliazhe me metaforat:

“Si barinjtë tanë, kur mbajnë në qafë

Një dele të bardhë që e çojnë në vathë,

Ashtu mbaj në qafë

Një shall plot figura.” (f.142)

“Një rrufepritës…

Rri gati si bishë

Dhe, kur rrufeja i sulet

Nga kaçubet e reve

Si një tigër i verdhë,

Ai tendoset i gjithi,

Hedh kthetrat,

E kap,

Në trupin metalik

E përlan menjëherë.” (f.153)

“Qielli me çarçafët e zhubrosur të reve,

Si një shtrat pasionesh vigane.” (f.189)

Metaforat janë shprehja më e lartë e artit poetik:

“…dora jote mbi telat mbolli lule,

Pastaj prej tyre shkundi

Fletë të verdha.” (f.127)

“Koha qëlloi dikur këtu me shpatë

Dhe hapi këto plagë.” (f.157)

“Mbi gjokse pellgjesh tani tundet

I arti medaljon i hënës.” (f.164)

“Hija e mendimit dhe hija e pushkës

Kryqëzohen dhe përplasen në muzg.” (f.177)

“Në vendet bosh t’orkestrave dirigjon era

Koncerte të verdha fletësh.” (f.187) ëëëëëëëë

Kadare është poet i vargut të lirë, por kjo nuk përjashton edhe vënien në kontroll të tij si te poemthat “Ikja e Moisi Golemit” dhe “Kënga e millonait” shkruar me strofa 8-vargëshe, me vargut 6-rrokësh të disa lirikave popullore, ku trokut të kalit i përgjigjet edhe një rregullsi e theksave ritmikë në rrokjet një, tre dhe pesë:

“Ik e ik përpara.

Mbrëmja nxin e nxin.

I ndërgjegjes troku

Prapa oshëtin.

Kalin tënd për freri

Ajo seç ta ze.

Ti në vrap e sipër

Shpatën vrulltas ngre.” (f.117)

“Herë nxin mielli,

Herë mërzia zbardh.

Thesi ja u mbush,

Koka ty t’u var

Tani mielli i dasmës

Mbi supe të ra,

Të mbuloi krejt

Porsi mjegulla.” (f.123)

(“Vjersha dhe poema” të Ismail Kadaresë, Vepra 7, Onufri 2008)

Klara KODRA – studiuese, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, AShSh, Tiranë

Vilma PROKO, – studiuese, Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, Tiranë

(Version i përmbledhur i kumtesës“Origjinaliteti i Jul Varibobës (1724–1788). Me rastin e 300-vjetorit të lindjes“,mbajtur më 29 gusht 2024, në Seminarin XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Prishtinë, me rastin e përvjetorit të 50-të të themelimit të këtij Seminari).

Poema e Varibobës “Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë” në një këndvështrim të ri, përgatitur nga studiuesja e letërsisë shqipe e asaj arbëreshe, profesoreshë Klara Kodra, do të përbëjë pjesën e parë të kësaj trajtese, ndërsa në pjesën e dytë studiuesja Vilma Proko na njeh me pikëpamjet e Maximilian Lambertz-it për Varibobën si njeri e si poet, e sidomos, me fjalorine poetit arbëresh, të cilin Lambertz e ka pajisur me shënime e shpjegime të shumta, të shtjelluara gjerësisht nëlibrin “Studime arbëreshe”, botim i Qendrës së Studimeve dhe Publikeve për Arbëreshët, SHB”Onufri”, Tiranë 2021, 350 faqe.

1.  Jul Variboba qe ndër ata poetë të rrallë që me veprën e tyre shënojnë një kthesë në letërsinë e kohës dhe të vendit të vet: ai arriti ta shndërronte letërsinë shqiptare nga një letërsi qëllimore, didaskalike në letërsi artistike.

Ai u frymëzua nga Bibla, po u ngrit më lart nga sivëllezërit arbëreshë dhe shqiptarë që u ushqyen nga i njëjti burim. Këta autorë qenë më tepër mjeshtra në zanatin e të shkruarit si Budi dhe Bogdani, ose këngëtarë të nivelit popullor si NikollëBrankati, NikollëFilja dhe NikollëKeta.

Variboba e pasuron letërsinë shqipe për të parën herë me përmasën e humorit të shëndetshëm popullor. Ai shkriu frymën popullore me një prirje elitare. Qe i pajisur me një talent të lindur, po dhe i ushqyer me letërsinë e rafinuar italiane të Mesjetës, të Barokut ose Arkadisë. Kështu që mundi t’i falë letërsisë arbëreshe dhe asaj shqiptare poemën e parë lirike me elemente rrëfimtare “Gjellën e Shën Mërisë Virgjërë” (1762), me personazhet e parë të gjallë.

Ka studiues që e quajnë këtëvepërtë tij një përmbledhje këngësh lirike, të cilat i bashkon e njëjta temë qendrore. Këta studiues mund të jenë ndikuar edhe nga gabimi i botuesit Vincenzo Librandi që e ndan veprën artificialisht në dy pjesë, të cilat nuk ekzistonin në botimin origjinal.

Ne jemi të mendimit (që e ndajmë me studiues të tjerë si Giuseppe Ferrari[1], Italo Costante Fortino[2], Zeqirja Neziri, Robert Elsie) që është fjala për një poemë.

Për të mbështetur mendimin tonë për unitetin e veprës, në dukje fragmentare, parashtrojmë një tezë që hidhet për herë të parë në studimet për Varibobën dhe që është mbrojtur në monografinë e autores Klara Kodra“Jul Variboba në kontekstin e letërsisë shqiptare”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 2011.

Sipas nesh poema spikat për një strukturë origjinale unazore që realizohet për herë të parë në letërsinë arbëreshe. Poema hapet dhe mbyllet me konvencionin e dialogut me një engjëll, i cili në fillim e paralajmëron Shën Mërinë se do të lindë Mesinë, kurse në fund i jep lajmin për ngjitjen në qiell. Gjithashtu, fillimi dhe fundi i veprës bashkohen nga dy lutje të poetit, i cili në fillim i drejtohet Marisë për frymëzim, kurse në fund i kërkon ndihmë për bashkësinë arbëreshe. Kështu krijohen dy rrathë koncentrikë. Në mes të tyre qëndrojnë si dy shtylla dy makrodialogë që e përshkojnë të tërën, dialogun e rrëfimtarit autor (që është edhe hero lirik) me protagonisten, Shën Mërinë dhe dialogun e kësaj të fundit me të Birin, Krishtin.

Variboba, në dallim nga sivëllezërit e përtej detit, të cilët, ndonëse lirikë, ndërthurnin synimin fetar me synimin patriotik, lëvrimin e gjuhës shqipe dhe zbulimin e mundësive të saj në fushën e artit, vuri në plan të parë synimin fetar. Ai pohon vetë se e ka shkruar poemën e vet të kushtuar Shën Mërisë që lavdia e emrit të saj të shkëlqente edhe midis arbëreshëve (në plan të gjerë, shqiptarëve). Madje poeti, në dallim nga bashkatdhetarët e përtej detit, mban një qëndrim disi kritik dhe pak ironik ndaj gjuhës shqipe, të cilën nuk e quan të përshtatshme për të trajtuar çështje të larta shpirtërore. Kur krijoi veprën e vet poetike, Variboba pati si synim fillestar të vinte çështjet universale shpirtërore mbi çështjen kombëtare. Madje ai s’u kujdes as për pastërtinë e gjuhës së përdorur ku mbizotërojnë italianizmat. E megjithatë, në mënyrë të pavetëdijshme, ky poet që në dukje  nuk ka synime patriotike, duke vizatuar personazhe të një kohe dhe vendi të largët, figurat më të shquara të fesë së krishterë, Shën Mërisë, Jozefin, Krishtin, – pa dashur, u jep atyre veçori të karakterit arbëresh dhe shqiptar. Shën Mëria, Jozefi dhe pjesërisht Krishti kanë tërë tiparet e fshatarëve arbëreshë, veçanërisht Shën Mëria që është e para e një galerie heroinash femërore shumë tërheqëse që mishërojnë bukurinë fizike dhe shpirtërore të shqiptareve dhe që ndeshen te shkrimtarë të ndryshëm arbëreshë të mëvonshëm.

Poeti përjetëson figura dhe zakone arbëreshe që kishin qëndruar të ngulitura në nënvetëdijen e tij. Ai e përshkruan mjedisin në poemë pa ngjyra historike duke rënë në anakronizëm dhe shkelje të besnikërisë historike. Variboba është një poet me një lirizëm të ëmbël dhe të çiltër dhe me një humor të këndshëm popullor që i alternon shfrimet e kulluara lirike të dashurisë për Virgjëreshën apo Krishtin e vogël me karakterizimin psikologjik të personazheve. Qe i pari që u thellua në psikologjinë e gruas përmes figurës së Shën Mërisë, të cilën e sheh më tepër si grua se sa si shenjtore dhe i fal mjaft tipare të gruas arbëreshe, ndërsa Krishti në poemë shfaq tipare të fëmijëve arbëreshë në vitet e para të jetës.

Poema e Varibobës, e shkruar në shekullin skeptik të 18-të ka paradoksalisht një çiltëri besimi fetar që e afron me poemat fetare mesjetare. Megjithatë prej tyre e dallon kulti i gëzimit dhe i bukurisë së jetës, shumë i ndryshëm nga pesimizmi mesjetar, nga i cili s’ishte shkëputur edhe poeti fetar Budi në anën tjetër të Adriatikut. Ky kult lidhet nga njëra anë me ndikimin e ideve të Rinashimentos që ishin me vonesë në letërsinë arbëreshe, nga ana tjetër me ndikimin e shëndetshëm të poezisë popullore arbëreshe. Variboba vë gurin e parë në një traditë që do të bëhej mbizotëruese në letërsinë e Rilindjes, lidhjes me folklorin.

Poeti i Mbuzatit (San Giorgio Albanese) e pasuron për herë të parë letërsinë shqipe me përmasën e humorit të shëndetshëm popullor, i cili shfaqet, jo aq në situata dhe personazhe komike se sa me indulgjencën plot buzëqeshje, me të cilën poeti vështron dobësitë njerëzore. Po vlerën më të lartë të poemës e përbën lirizmi i ngrohtë dhe i vetvetishëm me të cilin rrëfimtari poet komunikon me lexuesin e disa niveleve, lexuesin e thjeshtë që e recepton natyrshëm si një bashkëbisedues të sinqertë dhe lexuesin e kultivuar që vlerëson te kjo dukuri çiltërinë fëmijërore dhe mungesën e letrarizmit, lirizëm që përbën vokacionin e vërtetë të Varibobës.

Variboba ka në bazë të veprës së vet poetizimin e amësisë dhe tëfamiljes. Me këtë poetizim ai u printe autorëve sentimentalistë.

Siç është pranuar nga studiuesit, poeti sjell elementet e parë të realizmit, po ne do t’i shihnim ato, jo aq në pasurinë e detajeve nga jeta apo pasqyrimi i zakoneve arbëreshe, sesa në ndërtimin e karaktereve psikologjikisht dhe shoqërisht të besueshëm.

Është diskutuar nga studiuesit nëse poeti ka qenë iluminist. Ne i jemi përgjigjur me “jo” kësaj hipoteze, duke pasur parasysh antiklerikalizmin e theksuar të iluministëve dhe racionalizmin e tyre që binin plotësisht në kundërshtim me besimin fetar të sinqertë të Varibobës dhe mbizotërimin e ndjenjave të çiltra, gati fëmijërore të heroit lirik rrëfimtar, poetit. Megjithatë poeti ka disa tipare të përbashkëta me iluministët, kultin e punës dhe të dijes.

Ky autor do t’i sillte gjithashtu poezisë shqiptare një larmi të veçantë metrike, duke ndërthurur me shkathtësi dhe rrjedhshmëri vargje dhe strofa nga më të ndryshmet. Këtu tregohet sa poet i frymëzuar, ashtu edhe artist, ndonëse nuk e karakterizon puna e limës. Me këtë larmi metrike poeti do të mbetet për një kohë të gjatë i veçantë, meqenëse De Rada dhe Dara do t’i drejtohen vargut të bardhë tetërrokësh trokaik të baladave popullore arbëreshe. Larmimë e vargjeve dhe të strofave si edhe përdorimin e rimës do ta gjemë më vonë te Serembja dhe Santori.

Variboba shkon nga vargu i shkurtër pesërrokësh te vargu i gjatë katërmbëdhjetërrokësh i dyzuar. Në pjesën rrëfimtare të poemës ky autor përdor në mënyrë konstante tetërrokshin popullor, po jo të bardhë si në folklor, përkundrazi të rimuar. Rima e brendshme dhe rimimi i vargut të parë me gjysmën e vargut të dytë është një zgjedhje ritmike që nuk do të ndeshet në poetë arbëreshë të mëvonshëm. Variboba e përdor për të nënvizuar fjalët me ngarkesë të veçantë semantike dhe emocionale. Në vjershat lirike që gjejmë te “intermexot” poeti përdor me zotësi të veçantë strofën tetëshe, e cila ishte karakteristikë për letërsinë e kultivuar italiane, po edhe për poezinë popullore italiane kalabreze dhe arbëreshe të dashurisë. Poeti madje i dha letërsisë arbëreshe sonetin e vet të parë, po të përjashtojmë sonetin e Nikollë Ketës, i cili u njoh mjaft vonë.

Variboba dallohet edhe për pasurinë e veçantë të figuracionit ku ndërthuret freskia e figurave të marra nga bota e natyrës me befasinë e disa figurave që duket se sjellin ndikimin e poezisë baroke italiane të shek. XVII. Ky kombinim interesant freskie dhe vetvetishmërie me ndërlikimin përbën një nga veçoritë më sugjestive të veprës së Varibobës.

Në botën poetike të këtij autori hasim një pasuri të veçantë të florës dhe faunës që e lartëson gjuhën artistike të Varibobës dhe përbën një veçori të rëndësishme të individualitetit të tij krijues, si edhe një thesar gjuhësor të arbërishtes.

Për mendimin tonë, Variboba nuk është vetëm një nismëtar, po një poet i vërtetë që ndikon me hovet e tij lirike dhe dramatike edhe sot. Është karakteristikë që askush nuk e imitoi këtë poet si ka vënë re edhe shkenca letrare dhe madje vepra e tij nuk ishte e imitueshme.Për lirizmin e spikatur dhe dramatizmin spontan Variboba mund të matet me poetin e njohur fetar italian Jakopone da Todi. Si çdo poet vërtet origjinal, Variboba përballoi një stuhi me lavdërime dhe qortime, të sakta ose jo, si nga bashkëkohësit ashtu edhe nga studiuesit e mëvonshëm deri në ditët tona.

Poezia e Varibobës mund të lexohet sot në një vështrim të ri, përveç atij fetar të dashurisë hyjnore, në dritën e dashurisë vëllazërore të njerëzve ndaj njëri-tjetrit, të lartësimit të virtyteve të njerëzve të thjeshtë nga populli, të rizbulimit të vlerave etike që rrezikojnë të humbasin si kulti i punës dhe i familjes.

II. Studiuesi dhe përkthyesi Genc Lafe në kumtesën me titull “Studimet arbëreshe të Maximilian Lambertz-it dhe vlera e tyre”, mbajtur në Seminarin XV Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Prishtinë, në gushtin e vitit 2022, trajton në vija të përgjithshme vëllimin “Studime arbëreshe” të Maximilian Lambertz-it, sjellë në shqip nga gjermanishtja përmes përkthimit të tij mjeshtëror, botuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët.

Lambertz trajton me hollësi të folmet arbëreshe në këtë studim, i pari i llojit të vet, mbi “Gjella e Shën Mërijs Virgjër” e Varibobës, ndër të tjera në fushën e dialekteve dhe të letërsisë arbëreshe gjatë një udhëtimi studimor në ngulimet arbëreshe të bregut adriatik të Italisë së Jugut (në rajonet e Puljes veriore dhe Molise-s) në vitet 1913–1914, duke u bërë i pari albanolog që u mor me studimin e hollësishëm të këtyre të folmeve arbëreshe (përfshirë edhe të folmen e katundit arbëresh Villa Badessa në Abruzzo, të themeluar më 1744), të cilat, për shkak të vendndodhjes së tyre disi të veçuar në krahasim me pjesën më të madhe të ngulimeve arbëreshe në Kalabri dhe Sicili, ku është zhvilluar një jetë e gjallë kulturore dhe kërkimore, kanë mbetur disi jashtë vëmendjes së studiuesve të albanologjisë.

Ky studim i të folmeve arbëreshe në punimin për Jul Varibobën (1724–1788) dhe për veprën e tij të njohur, ku përshkruan jetën e Shën Mërisë u botua në vitin 1956[3]. Sipas prof. Emil Lafes, Lambertz-i, pasi kishte mësuar mirë shqipen pranë prof. Gjergj Pekmezit në Vjenë dhe ishte njohur me studimet për gjuhën shqipe të gjuhëtarëve austriakë, gjermanë e të tjerë, ndërmori më 1913–1914 një udhëtim studimor në Itali, gjatë të cilit bëri vëzhgime dhe mblodhi lëndë gjuhësore në terren.

Lambertz-i e trajton me hollësi përmbajtjen e kësaj vepre, rrethanat e krijimit, veçoritë gjuhësore të së folmes së Mbuzatit (San Giorgio Albanese) sipas botimit të parë të vitit 1762 dhe dy ribotimet nga V. Librandi (1897, 1928), me mjaft ndërhyrje gjuhësore nga ana e këtij të fundit, për ta përshtatur në të folmen e fshatit të vet Vakaric (Vaccarizzo Albanese), zbulon figurën e Varibobës si njeri e si poet dhe e vështron me simpati këtë prift të thjeshtë, që i blatoi Zonjës Shënmëri një poemë të tërë me lutjen e sinqertë që t’ia falte mëkatet e rinisë.

Përmes zbulimit të figurës së Varibobës si njeri e si poet, Lambertz na la një pasuri të vyer: fjalorin e këtij autori arbëresh, të cilin e ka pajisur me shënime e shpjegime të shumta për kuptimet e përdorimet e fjalëve. Fjalori është paraqitur sipas burimit të fjalëve, duke u ndarë në: 1. Elemente të shqipes; 2. Elemente të greqishtes; 3. Elemente të italishtes. Ashtu si edhe në punimet e tjera, bien në sy, nga njëra anë, njohuritë e thella që ka Lambertz edhe për arbërishten në përgjithësi dhe për gjuhën e autorëve arbëreshë dhe, nga ana tjetër, njohja aq e gjerë e dialekteve italiane të jugut dhe e literaturës shkencore rreth tyre. Lambertz-i e vlerëson shumë këtë poemë dhe shpreh dëshirën që ajo të përkthehet në të paktën njërën nga gjuhët europiane të kulturës.

Jul Variboba ka qenë prift dhe poet në Mbuzat në provincën e Kozencës në Italinë e Jugut. Ky fshat më 1931 kishte 1445 banorë. Ai jetoi në shekullin e 18-të. Më 1762 u botua përmbledhja e tij poetike Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë. Sipas kopjeve të botimit të parë, të cilat gjenden në ngulimet arbëreshe, A. Chinigò filloi të botonte në revistën Arbri i Ri më 1887 veprën dhe një përkthim të saj, por kjo punë nuk vijoi më tej. Më pas V. Librandi i botoi tekstet e Varibobës në manualet Hoepli 1897 dhe 1928, në botimin e dytë shtoi edhe përkthimin italisht[4].

Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë të Varibobës është një vepër e veçantë e letërsisë sublime. Nga këndvështrimi gjuhësor ajo është e rëndësishme, sepse Variboba vjershëron në të folmen e vet amtare, dialektin arbëresh të S. Giorgio-s – Mbuzatit, i cili ka marrë shumë fjalë nga italishtja dhe pikërisht nga dialekti kalabrez i zonës së Kozencës. Në radhë të parë është fjalori i tij, i cili me ndajfoljet, emrat, mbiemrat dhe foljet e panumërta të kalabrishtes paraqet një tablo shumëngjyrëshe. Ai është një dialekt i përzier. Pra, gjuha e Varibobës është një dialekt i përzier prej toskërishtes dhe italishtes së Kalabrisë. Në përdorimin e elementeve të italishtes ai shkon më tej se gjuha e folur, duke u përpjekur t’i japë gjuhës së vet më tepër plotësi dhe gjerësi. Për të shprehur të njëjtin koncept Variboba parapëlqen përdorimin e dy sinonimeve bashkë, prej të cilëve njëri është arbërisht, ndërsa tjetri italisht., p.sh. na bân drit, na illuminar ‘na ndriço’, i ljimon, i karicar ‘i përkëdhel’, mal e zilji ‘mall’, ti ndighen e t’ubbëdir ‘të bindet’, kur u ngarnarte, u bare njeri ‘kur u bëre njeri’ etj.

E folmja arbëreshe e S. Giorgio Albanese-s, ose Mbuzatit, i përket shqipes së jugut ose toskërishtes. Edhe emri i poetit tonë Variboba dëshmon për mërgimin e të parëve të tij nga Shqipëria e Jugut. Atje ndodhet fshati Varibob, në krahinën e Mallakastrës, në jugperëndim të Beratit, në bregun e djathtë të Vjosës, në verilindje të Vlorës, në perëndim të qafës së Vishit, 537 metra të lartë dhe jo larg saj. Siç është e zakonshme edhe sot në mëmëdhe, poeti ynë mban për mbiemër emrin e fshatit të prejardhjes.

Një tipar i rëndësishëm në veprën e Varibobës është gërshetimi i motivit ballkanik të legjendës së kështjellës, siç tregohet për kështjellat e Elbasanit, Beratit, Shkodrës etj., dhe të qumështit çudibërës të nënës së muruar, i cili edhe sot është një ilaç i mirë për të sëmurët. Këtu Variboba ynë shfaqet si shqiptar (M. L.)

Po veçojmë nga libri këto paragrafe:

Shënime nga faqja e parë

¹⁾ A. Straticò (“Letteratura albanese, 203 = Manuali Hoepli” 212/213) zotëronte dy kopje të veprës së Varibobës, njërën nga pronësia e Camillo Mendicino-s nga S. Giorgio, fshati i Varibobës, dhe tjetrën nga pronësia e Guglielmo Ippolito-s nga S. Caterina Albanese. Edhe Guglielmo Tocci nga S. Cosmo Albanese (Strighari), një i afërm i Varibobës, duhet të ketë pasur një kopje të veprës. Ky i fundit kishte ndërmend edhe ta botonte, por nuk u bë e mundur. E njëjta gjë ndodhi me Angelo Nociti-n nga Spezzano Albanese. Përveç Straticò-it, Chinigò-it dhe De Radës me Gjellën e Shën Mërisë së Virgjërëtë poetit tonë janë marrë edhe P. E. Pavolini në “Lingua e Letteratura Albanese” (s.v.) dhe G. Petrotta në “Popolo, Lingua e Letteratura Albanese”, f. 59-64. Këngët e Varibobës për Shën Josefin (Josifin) dhe Shën Vinçencin i kam përkthyer dhe botuar unë në Indogerm. Jahrbuch 1 (1918), f. 20 e vijim – Me rastin e qëndrimit tim në Shqipëri në pranverë dhe verë 1954 munda të konstatoj se atje gjenden dy kopje të editio princeps të Varibobës në Bibliotekën Kombëtare të Shkodrës dhe në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës. Të parin e lexova, të dytin e krahasova me tekstet e Librandi-t. Librandi, në botimet e tij të viteve 1896 dhe 1928 (“Manuale Hoepli, Grammatica albanese con le poesie rare di Variboba”, 1896, botimi i dytë 1928, Milano) e ka ndryshuar shumë tekstin origjinal të Varibobës. Së pari, ai nuk ka kuptuar disa fjalë dhe shprehje dhe i ka interpretuar gabimisht sipas gjykimit të tij e, së dyti, Librandi ishte nga Vaccarizzo Albanese, ndërsa Variboba nga S. Giorgio (Mbuzati) dhe të folmet e këtyre dy fshatrave dallohen shumë si nga ana fonetike, ashtu edhe nga leksiku. Librandi ka ndryshuar disa fjalë dhe aspekte fonetike të Varibobës duke i përshtatur sipas së folmes së fshatit të vet. Këto ndryshime arbitrare duhet të fshihen nga tekstet e Varibobës. Do të ishte i nevojshëm një botim i ri i veprës së tij. Nëse këtë do ta ndërmerrte Shaban Demiraj në Tiranë, ai do t’i bënte një shërbim të madh albanologjisë. Në botimin e dytë Librandi shton edhe një përkthim në italisht të veprës, i cili ka shumë gabime. Për këtë arsye edhe një përkthim në italisht i kësaj vepre është i ngutshëm. Imprimatur i botimit të parë mban datën 24 maj 1762 dhe është dhënë në Romë, nga Sacerdote Tomaso Nicolò[5] Massaracchi Albanese di Sicilia (mbiemri Mazreku gjendet edhe sot në Shqipërinë e Veriut), lettore di lingua Greca del Collegio Urbano di Propaganda Fide (në vend të kryepeshkopit), vepra karakterizohet si “lingua Epirotica conscriptum, regionibus Epiri profuturum censeo (Epiri, mëmëdheu arbër në bregun lindor të Adriatikut) haud tantum pro ejusedm nationis existentibus in Italia”. Është nënshkruar nga F. Ferdinandus a Burgocarresio Minor Reformatus (atë minorit) ish-misionar apostolik në Maqedoni, më 12 qershor 1762 (edhe ky me siguri e njihte shqipen nga veprimtaria e tij misionare në Maqedoni). Edhe një klerik i tretë e ka recensuar këtë vepër, Pater Joseph Stassi Italograecus (Stassi është Anastassios) Congr. Oratorii Planensis (Piana dei Greci, katund arbëresh në Sicilinë e brendshme, i quajtur kështu për shkak të ritit kishtar grek të banorëve, sot Piana degli Albanesi i Urdhrit të Oratorianëve), “plena amnia suavitate et spirituali referta dulcedine ac ad animarum profectum singula piissime digesta perlegi. At utrisque Sicilia Albanensium aedificationem luce dignissimum”.

Në përgjithësi gjuha e Varibobës është një toskërishte arkaike me lidhje më të ngushta me të folmet e Çamërisë dhe Gjirokastrës. Dialekti i Varibobës si edhe të folmet e arbërishtes në Itali dhe të shqipes së Greqisë janë faza të lashta të rëndësishme gjuhësore, të cilat ndihmojnë për të ndriçuar historinë e gjuhës shqipe.

Përfundime:

Siç u përmend në pjesën e parë të kësaj trajtese, me këtë poemë Variboba mund të qëndronte pranë përfaqësuesve më të mirë të letërsisë fetare italiane dhe kështu të zinte një vend, sado të vogël, në rrafsh europian, edhe pse nuk ndodhi për shkak të barrierës së gjuhës si dhe të shqipes arkaike në një nga nëndialektet e saj që mbështjell si guackë margaritarin e një poezie origjinale.

E përmbyllim me këtë paragraf të prof. Emil Lafes, marrë nga Pasthënia[6]e librit.

“Studimet dialektologjike të M. Lambertz-it kanë një vlerë të madhe për gjuhësinë shqiptare. M. Lambertz-i ka bërë një punë pionieri si në studimet për të folmet e Arbëreshëve në Itali, ashtu edhe për vëzhgimet dialektologjike në gjuhën shqipe të këtushme. Përveç trajtimit dhe shpjegimit mjeshtëror të dukurive gjuhësore, ato sjellin edhe një lëndë të pasur gjuhësore, të panjohur më parë. Deri tani studimet e M. Lambertz-it për të folmet arbëreshe kishin mbetur fort pak të njohura e të shfrytëzuara nga studiuesit tanë, po edhe nga studiuesit arbëreshë. Duke u përkthyer shqip të përmbledhura në një vëllim, ato mbushin një zbrazëti të ndjeshme në bibliotekën e dialektologjisë shqiptare. Vlerat e shumanshme të studimeve arbëreshe të M. Lambertz-it janë vënë në dukje në raste të ndryshme nga njohësi më i thelluar i tyre, prof. Eqrem Çabej, gjykimet e të cilit më kanë shërbyer për këtë paraqitje të shkurtër të tyre. Duke i lexuar tani të plota këto studime në një përkthim shqip të përpiktë e profesional, mund të them se kam ndjekur me shumë përfitim një shkollë të vërtetë për dialektologjinë arbëreshe”.

---

[1] G. Ferrari, Giulio Variboba e la sua opera poetica albanese, Bari, 1961.

[2] Fortino, Italo Costante (1984), »Prolegomeni«: Giulio Varibobba, La vita di Maria, Cosenza.

[3] Giulio Variboba. Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen. Band 74 (1956) f. 45-122; 185-224.

[4] Shih në fund të këtij kreu: Shënime nga faqja e parë.

[5] Lambertz-i e jep këtë emër në këtë formë, ndoshta i ndikuar nga forma e tij në gjermanisht. Në italisht forma e zakonshme e shkruar është Tommaso Niccolò. (Shën. i përkth.)

[6]Shih për më gjerë Pasthënie, E. Lafe në Studime Arbëreshe, QSPA. ShB “Onufri”, Tiranë 2021, f. 349-350.

Arjeta Ferlushkaj Kotrri

United Nations, New York, 9 shtator 2024/

“Mall largimi”, e quan Mitrush Kuteli shtysën e tij të parë për të përmbledhur në një libër, krijimet dhe përkthimet e Fan Nolit. Ndërsa Qerim Panariti e kishte si amanet nga Noli vetë që shkrimet e tij, të mos liheshin vetëm nëpër faqet e periodikëve të kohës.

Për ne sot, sidomos për diasporën e Amerikës, na bëhen bashkë edhe malli, edhe amaneti që veprën e Fan Nolit mos ta lemë vetëm në botimet që janë bërë deri më sot, por të risillen tek lexuesi ribotime, pse jo, edhe studime si rezultat i hulumtimeve të parrahura më parë. Ky synim i fundit solli lindjen e një projekti të ri, që u ngjiz në fund të vitit 2022 dhe që u realizua në mars të vitit 2023 (Shtëpia Botuese “Adriatic Press”, New York) nga Biblioteka Noliane me në krye znj. Neka Doko, kryesinë e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe me mbështetjen e Federatës “Vatra”. Projekti në fjalë është ribotimi i “Albumit” të Fan Nolit, varianti origjinal i vitit 1948, publikuar në Boston nga shoqata “Vatra”. Kur Mitrush Kuteli punoi për mbledhjen e shkrimeve të Nolit, vendosi t’i japë librit këtë emër “Mall e brengë”. Ndërsa, shoqata “Vatra”, duke u nisur nga qëllimi i botimit, që ishte 40-vjetori i pranisë së Nolit në Amerikë, vendos që si titull, libri të ketë këtë fjalë: “Albumi”.

***

“Ku ta gjejmë origjinalin”? Kjo është një pyetje me të cilën një lexues serioz e sidomos një studiues, ndeshet shumë shpesh gjatë procesit të leximit të një vepre. Tani, kur ky lexues jeton jashtë vendit, e ndjen edhe më shumë mungesën e përgjigjes së kësaj pyetjeje.

Duke qenë pjesë e stafit të Bibliotekës Shkencore Universitare në Shkodër për mbi 10 vite, kam pasur privilegjin të prek nga afër shumë vepra të çmuara nga arkivi. Janë dy ndjesi krejt të ndryshme kur e prek këtë “librin e vjetër” në atdhe dhe kur e prek kur je kaq larg vendlindjes. Përfshirja emocionale merr dimension krejt tjetër por edhe të shtyn të bësh diçka më shumë kur mendon për ata lexues e studiues që kanë të njëjtin pasion, si ti, që të “prekin” nga afër origjinalin e një vepre.

Kur nisëm punën për përgatitjen e ribotimit të “Albumit” me bashkëpunëtorët e palodhur znj. Neka Doko dhe z. Adnan Mehmeti, vazhdimisht kam pasur si parim pune: mos të deformohet origjinali.

Krijimtaria dhe shqipërimet e Nolit, janë ribotuar disa herë dhe në disa ribotime kemi hasur edhe emërtime si “Album I” dhe “Album II”. Qëllimi ka qenë, siç përmend edhe Qerim Panariti në botimin e vitit 1966, që të mos lihet asnjë kontribut i Nolit i papërfshirë. Projekti jonë i vitit 2023 përfshin vetëm ribotimin e versionit origjinal të vitit 1948, duke vendosur që të mos ndryshojmë asgjë nga teksti, përveç 2-3 ndërhyrjeve që do të përmenden më poshtë. Për qëllime studimore, apo qoftë edhe për kënaqësinë e lexuesit të apasionuar, ne e kemi gjykuar të arsyeshme që ky botim të shoqërohet edhe me frontespicet e “Albumit” të vitit 1948, pra vendosëm t’i ofrojmë lexuesit tonë edhe anën vizuale të origjinalit.

Sa i takon botimit të 2023-it, dëshirojmë të bëjmë disa saktësime dhe shënime mbi kriteret që është punuar për ta sjellë këtë vepër në duart e lexuesve.

Në këtë ribotim, është transkriptuar nga origjinali vetëm krijimtaria dhe përkthimet e Nolit, parathënia e Mitrush Kutelit, njoftimi me titullin “Banqeta Testimoniale” si dhe “Biografia e Peshkop Nolit”, duke respektuar drejtshkrimin e origjinalit, nuk është bërë asnjë përshtatje me shqipen e sotme, si dhe nuk kemi përfshirë asnjë shënim/footnote. I vetmi ndryshim është që, në tekstin origjinal, shkronja “ë” del në variantin “ε”, kurse ne kemi përdorur “ë” në vend të saj. Gjithashtu, i jemi përmbajtur origjinalit në rënditjen e krijimeve dhe shqipërimeve të Nolit. Një tjetër ndryshim që kemi bërë është që, nëse në botimin origjinal poezija e radhës fillon nganjëherë në gjysmë të faqes, tek ribotimi jonë e kemi kaluar në kryeradhë në faqen tjetër.

Ndryshe nga origjinali, kemi lënë jashtë informacione mbi donacionet që janë bërë për botimin e “Albumit” të 1948-ës. Ndërsa, për arsye kryesisht studimi, kemi përfshirë në botimin e 2023-it “Përmbajtjen e librës”, siç quhet në origjinal, në mënyrë që lexuesi, të ketë informacion se çfarë përmbajtje ka pasur nga fillimi e deri në fund “Albumi” i Nolit i vitit 1948.

Gjithashtu, botimi i “Albumit” i vitit 2023 ka ruajtur numrin e faqes nga origjinali, pra, tek pjesa e librit ku janë përfshirë frontespicet, aty lexuesi do të shohë se në cilën faqe ka qenë një “X” poezi tek “Albumi” i 1948-ës dhe në cilën faqe i bie të jetë tek botimi i vitit 2023.

E gjitha kjo është bërë me qëllim që të ndihmojë studiuesit e veprës së Nolit, të cilët në pamundësi të konsultohen me origjinalin e vitit 1948, mund ta verifikojnë me saktësi të plotë si informacion tek ribotimi i 2023-it.

***

Një ndër synimet themelore tonat ishte vendosja e origjinalit të “Albumit” në një kontekst të ri. Çfarë do të thotë kjo?

Së pari, ribotimi i vitit 2023 të ishte në funksion të studiuesve, që t’i nxisë ata të hapin faqe të reja hulumtimesh shkencore dhe interpretuese për këtë pasuri kombëtare.

Së dyti, ky ishte vetëm një projekt fillestar për ribotimin e veprave të Fan Nolit dhe natyrisht do i hapë rrugë projekteve dhe bashkëpunimeve të tjera, qoftë këtu në diasporën e Amerikës apo jashtë saj. Një ndër to është nxitja për ekspedita kërkuese në Europë ku do të na ndihmonte të bënim lidhjen mes SHBA-së dhe Europës sa i takon përvojës jetësore dhe krijuese të Fan Nolit në këto kontinente.

Me shumë vlerë dhe rëndësi është hulumtimi dhe ribotimi i përkthimeve nga Shakespeare, me të cilin Noli kishte afinitet të një niveli të lartë.

Së treti, që e kemi edhe më fort përzemër ishte impakti i këtij “trimi me fletë”, pra impakti i vargut të Nolit tek të rinjtë; t’i nxisim ata ta duan edhe më shumë leximin në gjuhën shqipe, ta duan edhe më shumë letërsinë, t’i duan edhe më shumë rrënjët e tyre shqiptare. Gjatë promovimit, duke parë interesin e lexuesve për ta blerë librin na bën të ndihemi entuziastë që shumë familje shqiptare në Amerikë, e kanë tashmë në bibliotekën e tyre “Albumin” e Nolit dhe shpresojmë t’i

kemi dhënë një kënaqësi lexuesit tek shfleton krijimtarinë e një personaliteti “kompleks dhe gjenial”, siç e cilëson Kuteli Nolin.

Ne studiuesve, Mitrush Kuteli na ka lënë një porosi para 81 vjetësh, duke na thënë: ta studioni Fan Nolin në këto dimensione: si gazetar, si orator, si shkrimtar kishtar, si historian, si shqipëronjës (siç e thotë ai), si kritik letrar, si muzikant dhe si poet.

Në fund të parathënies së tij, Kuteli na ka drejtuar një pyetje që, sërish, pesha bie mbi ne studiuesit, perifrazoj: “A do ta vazhdojmë ta plotësojmë këtë vështrim panoramik mbi veprën poetike të Fan Nolit?”

Me kënaqësi dhe jo pa krenari, mund të themi se është bërë goxha punë e mirë sa i takon studimit të kontributit intelektual të një përsonaliteti si Fan Noli por sidomos edhe për çfarë vazhdon të bëhet, ja, si kjo tryezë pune ku secili prej nesh do të largohet nga këtu duke marrë me vete një ide-projekt më tëpër.

E mbyllim këtë fjalë tonën me porosinë e Kutelit, që ka të bëjë më veprën e Nolit, por, ne duam t’i shtojmë edhe një dimension tjetër, që është puna me gjuhën shqipe, kultivimi dhe ruajtja e saj, citoj: “Ata që vijnë pas nesh, se vijnë shumë dhe të fortë, le t’a vijojnë.”