Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë/

Këshilli i parë që hartoi rregulla mbi ortografinë e gjuhës shqipe

Më datë 1 shtator 1916, në Shkodër u themelua dhe filloi veprimtarinë e saj Komisia Letrare Shqipe.

I konsideruar si institucioni i parë në rrafshin albanologjik, Komisia Letrare Shqipe, u krijua me nismën e Akademisë së Shkencave të Vjenës, 8 vjet pas njësimit të alfabetit të përbashkët të gjuhës shqipe, më 1908, në Manastir, dhe ishte një tjetër hap i rëndësishëm për standardizimin e gjuhës, si dhe një nga ngjarjet më të rëndësishme për kulturën shqiptare, në përgjithësi, e të gjuhësisë, në veçanti.

Komisia ishte një këshill i formuar nga intelektualët më në zë të kohës mbi çështjen e gjuhës shqipe dhe nga albanologë të huaj. Pjesëmarrës të saj ishin intelektualë të njohur brenda dhe jashtë vendit, personalitete të kulturës kombëtare, ekspertë të të gjitha fushave, njohës të të gjitha gjuhëve klasike dhe moderne të kontinentit europian, si dhe të zhvillimit arsimor e kulturor të vendeve të përparuara. Me një përfaqësi të tillë synohej bashkimi i një elite intelektuale të fuqishme dhe gjetja e zgjidhjes së problemeve më të mprehta dhe të ngutshme të gjuhës,të letërsisë, të arsimit dhe të kulturës kombëtare. Ndër ta përmendim: Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci, At Ambroz Marlaskaj, Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Aleksandër Xhuvani, Maksimilian Lamberci, Rajko Nahtigal, Imzot Vinçens Prenushi etj.

Pas vitit të parë të themelimit, rezultat i veprimtarisë së Komisisë Letrare ishte botimi “Rregulla mbi orthografín e gjuhës shqipe të shkrueme : të vendosuna prej Komisís Letrare”, botuar në Shkodër, më 1917, nga Shtypshkronja “Françeskane”, sot pasuri e koleksioneve të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë.

Mevlan Shanaj/

Detyra e aktorit është krijimi sa më dinjitoz i karakterit. Aktori edukohet, mësohet, stërvitet, ushtrohet, drejtohet, kontrollohet, tjetërsohet. Detyra bazë e aktorit është tjetërsimi! Çdo gjë arrihet me punë krijuese analitike ballafaquese dhe përherë kërkuese. Nuk ka aktor të mirë, që të shtiret. Aktori i mirë përcjell besueshmërinë e shndërrimit të tij, duke dhënë mishërimin e asaj që ju e besoni më së shumti. Ju më shumë besoni dikë që është i ndershëm me ju, sesa një gënjeshtar. Mashtrimi në art është shumë i sofistikuar, sa njerëzit në përgjithësi nuk arrijnë ta kapin. Krijimi dhe “mashtrimi artistik” vijnë në nivele perfeksioni dhe publiku në sallë sugjestionohet nga magjia e shndërrimit, kur ajo është bërë mjeshtërisht.

​Nuk ka pajisje të veçanta për suksesin e një karakteri. Ka mjeshtëri krijimi dhe punë të lidhur me aftësinë shprehëse, që quhet ndryshe edhe talent. Nuk ka ndonjë rast në art që mund të bëhet pa pasur në themel talentin dhe, më tej, punën e vazhdueshme. Arti i artistit është arti i të ushtruarit dhe të shndërruarit, duke vetëndier dhe duke ditur të përzgjedhësh, të krijosh karakterin dhe të ruash masën. Talenti fillon dhe mbaron me aftësinë e befasisë dhe të përzgjedhjes. Humbe befasitë, humbe artin!

​Aktori interpreton, krijon dhe vepron, kështu që pamja e jashtme, shprehia apo mimika, siç quhet në popull, nuk janë qëllim më vete. Ato vijnë nga ndjesitë dhe krijimi i karakterit sipas rrethanave. Është një shembull në ekran, që i përket Charlie Chaplin. Ai krijonte gjestin dhe mimikën në kohën e kinemasë pa zë. Ndërsa çdo aktor tjetër krijon karakterin dhe nuk krijon mimikën. Karakteri i arritur komunikon me publikun si një transfuzion që rifreskon gjakun. Nuk besoj se janë të këshillueshme imitimet, jo ato si profil argëtues, por frymëzimet patjetër, për karaktere origjinale jetë gjatë.

​Në art, imitimi është jetëshkurtër. Çdo aktor kërkon të jetë vetvetja. Sidomos në sistemin që kaluam, nuk kishte mundësi të zgjidhte rolin dhe përgjithësisht atë ia jepnin regjisorët. Aktorit i mbetej detyrat të interpretonte. Përgjegjësia ideologjike artistike në ndërtimin e dramaturgjisë ishte detyrë e skenaristit dhe e regjisorit. Asnjë aktor nuk ka asnjë përgjegjësi në qëndrimet politike të veprës. Aktorit mund t’i ngarkohen karaktere me biografi të errët karakteriale. Detyra e aktorit është krijimi sa më dinjitoz i karakterit. Nuk ka lidhje aktori me bëmat e diktatorëve apo kriminelëve, ato janë përgjegjësi të krijuesve të veprës dhe jo të interpretimit.

​Janë disa aktorët që adhuroja, por këto preferenca kanë ndryshuar me kalimin e viteve. I pandryshuar mbetet mendimi për madhështorin Marlon Brandon. Modelet vijnë herët te njeriu. Ditëlindja e Marlon Brandos, këtë fillim prilli, më ktheu pas në moshën time të hershme. Në moshën e hershme ishin disa aktorë që adhuroja, por këto preferenca kanë ndryshuar me kalimin e viteve. I pandryshuar mbetet mendimi për madhështorin Marlon Brando. Modelet vijnë herët te njeriu. Ditëlindja e Marlon Brandos, në këtë fillim prilli, më ktheu pas në moshën time të hershme. Brando erdhi si një model jo vetëm admirimi, por edhe imitimi për të gjithë brezin tim. Përqendrimi dhe karakteri psikologjik i interpretimit të tij të bënin të heshtur, reflektues. Më herët te ne, për kushtet specifike, kishte ardhur Gerard Philipe, me lojën realiste dhe argëtuese. Ishin vitet kur kinemaja franceze dhe italiane kishin lejeqarkullimi në vendin tonë (me përzgjedhje). Alain Delon u bë për shumë vite si një yll, që të ndillte me shkëlqimin e tij të karaktereve në vitet ‘60, që mosha ime e kishte të lehtë përzgjedhjen. Së bashku me Jean Gabin në kohën tonë studentore ata të dy ishin një dyshe, që na ishte bërë si një ushqim shpirtëror.

​Njeriu nuk u shmanget dot adhurimeve. Shumë herë ndodh që ndonjë figurë artistike të mbetet si pikë nxitëse. Kështu më erdhi për disa vite Jean-Louis Trintignant dhe ende Marcello Mastroianni (sipas meje më i madhi i Europës). Dhe më tej, për shumë vite më mbeti dhe, ndoshta është diku në thellësitë e subkoshiencës, regjisori Ingmar Bergman. Brenda meje brenda gjithmonë edhe Federico Fellini, Michelangelo Antonioni, Theo Angelopoulos, Lars Von Trier. ​Arrijmë në një moshë krijuese, që modelet na kthejnë pas, duke na lëshuar së brendshmi një buzëqeshje. Marlon Brando nëpërmjet ekranit, po shënonte edhe hyrjen e brezit tim në modernitet. Ndaj vështirë të harrohet pjesa e vetes!

Behar Gjoka/

Vepra letrare e Migjenit, në poezi dhe prozë, duke qenë moderne, njëherit edhe si ura ndërlidhëse me letraren e hershme, pati dhe ka një shkëlqim të beftë dhe të paimagjinueshëm, edhe në shekullin e njëzet e një.

Shenjat autoriale dhe estetike, moderne dhe të mëvetësishme, gjuhësore dhe letrare, kanë të bëjnë vetëmse me tekstet e tij, ndonëse prej amshimit të largët, që tashmë mbushi 80 vjet i shuar nga jeta, rrezaton dritë dhe art të përveçëm. Në kuptimin fizik, për shkak të ndarjes nga jeta shumë përpara kohe, Migjeni ikën nga bota e të gjallëve në moshën 27 vjeçare, një fikje e parakohshme, e jetës përplot travëlime. Kurse, si shenja artistike, në poezinë novatore, si dhe në larminë e shkrimit të prozës, ai është një uragan i shkrimit letrar në gjuhën shqipe.

Një uragan që në kuptimin fizik ndërpritet përpara kohe, por një uragan arti, si frymë dhe veprimtari shkrimi, që megjithatë e vijon mbijetesën e vetë, fluturimin e pandalshëm, sot e gjithë ditën, në kohë-hapësirën e pamatshme. Në kuptimin dhe shenjimin letrar, si tekste dhe poetikë shkrimore, hyri si një uragan dhe solli përmbysje etike dhe estetike, gjuhësore dhe letrare, si askush tjetër në letrat shqipe, të kohërave moderne, në poezi dhe prozë, në sendërtimin e një poetike shkrimore të përveçme, të patejkaluar ende në sendërgjimin e letrares në letërsinë shqipe.

Mjerisht, tashmë që kemi nevojë më shumë se sa kurrë, si moral dhe frymë letrare, si mbijetesë dhe teknikë shkrimi, si qëmtim letrar dhe gjuhësor, pikërisht gjatë kësaj ndërkohje, ndaj tij dhe veprës së gjerë letrare, heshtim madje edhe më tepër dhe në një mënyrë krejt absurde, si me thënë vetëmsa bëlbëlzojmë përpara magjisë dhe artit novator të Migjenit, madje ndonjëherë edhe në mënyrë mjerane, bëjmë sikur e dimë dhe ia njohim vlerat dhe ngjyresat e shumëfishta.

Migjeni, për asnjë arsye dhe gjasë, teorike dhe praktike, shkrimore dhe estetike, gjuhësore dhe letrare, kurrësesi nuk mundet që të trajtohet si një rast i zakontë, sepse në fakt ai është unik në shumëçka, në ndërprerjen e parakohshme të jetës, e po kaq në magjinë letrare të mbyllur, në një formësim dhe shprehësi letrare, jo fort të shpeshtë në letrat shqipe. Pra, vepra letrare e tij, në poezi dhe prozë, me shtjellime të posaçme, më në fund do të duhet kundruar dhe interpretuar në sistemin ekzistencial, si dhe në modelimet e ndryshme letrare, çka na dëshmon se arti dhe shkrimi i tij letrar, në ide dhe frymë, në teknikë dhe formësimin shkrimor, është shumë më tepër mbikohor, madje në shumicën e tipareve si shkrim letrar krejt i pakohë, aq sa duket sikur poezia dhe proza e tij, fatet e jetës dhe mjerimi i skajshëm, janë shkruar në këtë kohë, pra në kohën e tanishme, si me thënë janë pjesë e bashkudhëtimit të qenies njerëzore, njëherit edhe më përtej hapësirave tona.

Poezia e Migjenit, një nga dëshmitë më përfaqësuese të autorit, që përmblidhet në “Vargjet e Lira”, e cila ngërthen në substancën e vetë, caqet e plota të shkrimit poetik, si mendim dhe formësim, po kaq edhe risimet e përveçme shkrimore si vargëzim dhe poetikë, si shenjë dhe arritje letrare, duke shënuar urën e ndarjes përfundimtare me shkrimin e poezisë klasike. Tekstet poetike migjeniane, ngjizur me ndjeshmëri dhe magji shkrimore, mbeten një referencë e pashmangshme e modelimeve të shkrimit modern, në ide dhe formë, në stil dhe figurime, madje në shumicën e hapësirës teksologjike të tyre, gati–gati të paimagjinueshme.

Proza e shkrimtarit, që shpalohet në vëllimin “Novelat e Qytetit të Veriut”, sendërton botën e universit artistik në këtë gjini, ku shohim realizimin e disa llojeve letrarë të prozës, të novelës, tregimit, skicës, pamfletit, fejtonit, e këto të mbramet në lëmin e publicistikës, pra duke hedhur kështu binarët e shkrimit të prozës, tashmë vetëm në rruginat e ligjërimit letrar modern, si dhe duke pasuruar kështu poetikën dhe tipologjinë e shkrimit të prozës në gjuhën shqipe. Pra, Migjeni ynë, me atë përmasë dhe natyrë të shpaluar në krijimtarinë letrare, në poezi dhe prozë, si rrallëkush shkrimtar i letrave shqipe, veçmas i përmasës moderne, nuk përmbyllet dhe qarkohet, vetëm në hipotekat zyrtare, të akademizmit të formuar në hijet ideologjike dhe sociologjike, me mendje të mbyllur dhe që simbas rastit, artin e mjeshtrave, ose e ngrenë në zenit, ose e lëshojnë nëpër humnera, për nevojat jashtëletrare.

Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, mirëpriti mëngjesin e sotëm bashkë me Ministren e Arsimit, Shkencës, Teknologjisë dhe Inovacionit, Arbërie Nagavci, pjesëmarrësit e Seminarit të 42-të Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare.

Ky seminar është themeluar më 1974 dhe këtë vit shënon 50-vjetorin e tij, teksa edicioni i 42-të me radhë, ka mbledhur kësaj here rreth 300 pjesëmarrës, ndër ta dhe albanologë nga e gjithë bota.

Kryeministri Kurti me këtë rast tha se është i nderuar nga kjo vizitë e studiuesve të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare, ndërsa i falënderoi ata për angazhimin e vazhdueshëm dhe kontributin e çmuar përmes pjesëmarrjes në këtë seminar.

Ai shtoi se gjurmët e punës së studiuesve të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare vërehen gjithandej, qoftë tek njerëzit të cilët punojnë dhe lëvrojnë gjuhën dhe letërsinë tonë, por gjithashtu edhe te veprat të cilat lexohen e botohen. Ndër të tjera, foli edhe për rëndësinë e historisë së gjuhës dhe historinë e popullit tonë, për të cilat shprehu se nuk mund të ndahen apo mësohen veçmas njëra nga tjetra. U diskutua edhe për raportin e përdorimit të gjuhës me zhvillimin e teknologjisë, e sidomos në lidhje me inteligjencën artificiale, shanset dhe rreziqet përkatëse.

Qeveria përmes MAShTI-t e ka mbështetur organizimin e këtij seminari, e këtë vit si rezultat i Memorandumit të Mirëkuptimit me Universitetin e Prishtinës, si dhe do të vijojë të përkrahë iniciativa të tjera të cilat shërbejnë për studimin, njohjen dhe zbërthimin e gjuhës, letërsisë, kulturës dhe historisë sonë.

Sivjet në këtë ngjarje të ftuar janë disa prej figurave më eminente të albanologjisë e gjuhës në botë, si gjuhëtari Brian Joseph, akademiku Ranko Matasoviq, profesori Jose Manuel Floristan Imizcoz, ligjëruesi Phil Hubbard, që kthehet në ngjarje pas 47 vjetësh, albanologu Rexhep Ismajli e historiani Oliver Jens Schmitt.

Yll Rugova/

Alfabetet origjinale të gjuhës shqipe, megjithëse përfaqësojnë një fenomen të veçantë për kulturën shqiptare, janë pak të njohura në qarqet shkencore. Deri më tash, vetëm kalimthi është folur për origjinën e këtij fenomeni. Bazuar nga një burim i hershëm, është mëtuar në vazhdimësi se alfabeti më i vjetër origjinal i shqipes vjen nga viti 1761, kur murgu tipograf Gregori i Durrësit e kishte shpikur një origjinal për gjuhën shqipe, dhe me të e kishte përkthyer praktikisht gjithë Biblën (të dy dhjatat), që do të përbënte edhe përkthimin më të hershëm të këtij libri në shqip. Një burim i ri, që ka dalë në sipërfaqe vetëm në dekadën e fundit, sjellë në vëmendje një skenar të ri sa i përket alfabeteve origjinale të shqipes, duke e përthelluar periudhën kohore deri në shekullin e XVII. Sipas këtij burimi, që ne do ta zbërthejmë këtu, një Kozma Mavrudi, që ka shërbyer edhe si Mitropolit i Durrësit me seli në Elbasan, përshkruhet si autor i një alfabeti origjinal të shqipes gjatë kohës sa ka verpuar në këtë hapësirë gjeografike. Duke qenë se Kozmai ka vdekur në dhjetorin e vitit 1702, alfabetin e tij doemos duhet vendosur si të para këtij viti. Në këtë artikull do të shpalosim shtigje të reja rreth këtij alfabeti, dhe nxitjen eventuale që mund ta ketë pasur në zhvillimin e mëvonshëm të dukurisë së shpikjes së germave të veçanta për gjuhën shqipe në mesin e shqiptarëve.

(Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare)