Nga Kristaq BALLI

“Fotot  janë autobiografia jonë, një mënyrë për të treguar cilët jemi” –   Jan Phillips, artiste.

Ashtu si në ikonografi edhe në historinë e fotografisë shqiptare, një plejadë fotografësh nga Dardha e Korçës që fillon me  Jani Zengon, bashkëkohës i të parit të Marubëve, Pietro, e më tej me fotografë të tjerë si Pero Kaçauni, Thimi Raci, apo të tjerë më të rinj, gjithë-gjithë rreth trembëdhjetë, njëri pas gjurmëve të tjetrit, përbëjnë një fenomen të rrallë e autentik vazhdimësie profesionale, kulturore e artistike që, veç të tjerave, kanë regjistruar pa ndërprerje kronologjike, madje edhe në emigracion, evolucionin historik, ekonomik, shoqëror, etnokulturor, fetar, gjithë traditat e zakonet e  jetës materiale e shpirtërore, pra biografinë,  identitetin jo vetëm të Dardhës, por edhe të krahinës përreth. Në rastin e fotografëve të Dardhës ka një fenomen interesant: tek krijimtaria e të gjithëve bije në sy tendenca e fotografisë progresive, zhvillimore, kulturore, optimiste, i bukurisë estetike të skenave masive, të festave,  organizimeve, piknikëve, shfaqjeve teatrale,  apo  ballove të vallzimit me muzikë perëndimore, me serenata, kitara, mandolina, argëtim   e  alegri shpirtërore prej qejfllinjsh të çartur,  që e “tejkalonte” shpesh edhe jetën shpirtërore të qyteteve mesjetarë shqiptarë . Pse? Përgjigjen e jep, me gjasa, mënyra dhe origjinaliteti specifik i krijimit, organizimit dhe zhvillimit historik, ekonomik, social, kulturor e  turistik të këtij vendbanimi jo shumë të vjetër (rreth mesit të shek XVII), por që evoluoi me hapa të shpejtë për arsye të veçanta  gjeo-demografike, shpirtërore dhe sigurisht, mbi të gjitha  të disa vetive humane që lidhen me traditën e karakterin shumë punëdashës, pasionant e  sakrifikues të banorëve të saj ndaj vetes, familjes, por edhe komunitetit dhe sidomos prosperitetit të vendbanimit të tyre. Dardha e ka zanafillën e vet kryesisht si strehë e një sërë familjesh e fisesh të krishtera që mohuan ndryshimin e besimit të tyre fetar dhe asimilimin dhe  preferuan të linin vendbanimet e  tyre të vjetra. Pozicioni i thellë  gjeografik dhe natyror malor i Dardhës, shërbeu si një lloj fortese mbrojtjeje për këta puritanë ortodoksë, që duke parandjerë dhe  provuar se islamizimi dhe otomanizimi nuk ishte oferta më e arsyeshme për origjinën, traditën dhe besimin e tyre, me  hir a pahir, preferuan të lenë me dhimbje  vendbanimet e tyre të mëhershme e të shtegtojnë për të krijuar një fole të re ku të ndjenin së pakti lirinë e tyre shpirtërore. Fillimisht nga krahina periferike dhe më vonë nga vise të tjera  të Shqipërisë, këta banorë i afronte dhe miqësonte përkatësia fetare dhe normat e saj morale, të cilat i solidarizuan duke krijuar një harmoni, mikpritje, bashkëjetesë, mirëkuptim, afinitet shoqëror e miqësor. Më pas jeta do ndiqte ligjet e saj natyrale, u krijuan marrëdhënie të reja nga martesat midis fiseve të ndryshme, e cila mbeti edhe një traditë shekullore e këtij komuniteti (madje edhe sot), ndërkohë  që të tjerë “zogj shtegtarë” mirëpriteshin nga më të hershmit dhe, kështu, Dardha u mbipopullua dhe u rrit e u zhvillua shpejt e paqësisht, por edhe duke krijuar gradualisht një problem jetik, pra atë të mbijetesës. Edhe pse me me pasuri, vlera e bukuri  të vyera natyrore  e klimatike në mes të pyjeve, livadheve e ujrave të bollshme, resurset e saj natyrore sidomos për  blektorinë e më shumë për bujqësnë u bënë të pamjaftueshme për të përballuar nevojat jetike të popullsisë. Kjo mungesë u bë shkaku kryesor i një zgjidhjeje të re e të, që do t’i detyronte burrat dardharë të nisnin një mënyrë tjetër mbijetese, emigrimin sezonal (dimëror) fillimisht në viset jugperëndimore të Shqipërisë e, më pas në vendet e tjera si Greqia, Turqia, Rumania, Serbia, Egjipti, Rusia, etj., me profesionin e tyre të njohur si përpunues të lëndës drusore (“e pret si me sëpatën e dardharit!”)  dhe prodhimit të qymyrit të drurit. Paskëtaj, në fillim të shek. XX filloi një tjetër emigracion ekonomik, në SHBA, të cilin dardharët e aplikuan gjerësisht, aq sa ishin të  rralla familjet në Dardhë që të mos kishin një burrë në Amerikë.

E bëra këtë digresion për të argumentuar se emigrimi masiv edhe pse në fillim ishte një tablo bardhezi, i rëndë, i vështirë, me dhimbje, sakrifica e plagë të pashlyeshme familjare e shoqërore nga njera anë, nga ana tjetër, sidomos pasi emigrantët u organizuan në organizata e shoqëri fshatarake që tentonin bamirësinë dhe mirëqënien e familjeve, por edhe të vendlindjes së tyre,  pati edhe  një impakt përcaktues  pozitiv në progresin dhe emancipimin e jetës familjare e komunitare, si dhe në rinovimin urban e  arkitektonik të fshatit. Krahas ndihmës financiare e materiale që emigrantët dërgonin për familjet e tyre, ata dërgonin në mënyrë të organizuar fonde dhe kontribute të përbashkëta për ndërtimin e rrugëve, ujësjellësve, ndërtesave  sociale, shkollore e fetare, punishteve artizanale, tregtare, hoteliere, etj. Bashkë me to penetronte edhe një frymë e re jetese materiale e  shpirtërore   perëndimore, që emigrantët e sillnin bashkë me “”sëndyqet” e tyre me aromë  amerikane.   Të gjitha këto, të cilat i dhanë fshatit një fytyrë dhe imazh të ri zhvillimi, e shndrruan atë thuajse në një qendër urbane, qytetare jo vetëm për banorët e  saj, por me rezonancë në të gjithë krahinën përreth, madje të njohur e të lakmuar edhe nga një elitë turistike të kamurish që e preferonin atë për të kaluar pushimet në mënyrë shumë aktive. Kështu, në vitet ’10-’20 të shekullit të kaluar Dardha ishte një qytezë urbane me rreth 450 shtëpi e 2.000 banorë e ku funksiononin thuajse të gjitha profesionet, zejtaria, bujqësia e blektoria si dhe marrëdhëniet e shkëmbimet  reciproke tregtare, kulturore, arsimore me rajonin e  Korçës, Devollit, si dhe me zonat kufitare të Greqisë, si  Urupishti (Argos Orestikon) dhe Kosturi prej nga varej dikur administrativisht ajo në kuadrin e Perandorisë Otomane. Harta (Fig.  Pirro Thomo) e paraqitur jep me saktësi të gjitha objektet “paraindustriale”, zejet, punishtet e prodhimit  e shërbimeve, si dërstilat, batánet, rrobaqepsitë, kasapët, ëmbëltoret, kovaçët, teneqexhinjtë, mobilieritë, kujunxhinjtë, orëndreqësit, këpucarët, restorantet, kafenetë, hanet, hotelet,  furrat, dyqanet, si dhe objektet shoqërore si komuna, shkolla, kishat, etj. Sigurisht nuk do të mungonte edhe fotografi, i cili (të cilët), qysh në vitin 1862  ka qënë jo vetëm profesionisti që i shërbente komunitetit, por edhe bashkudhëtari,  dëshmitari e  pasqyruesi viziv i evoluimit historik,  ekonomik, social e natyror të Dardhës përgjatë gjithë jetës së saj, deri në ditët e sotme. Historia e fotografëve dardharë dhe e mijra fotove të tyre  është një kapitull më vete dhe tepër i rëndësishëm jo vetëm për Dardhën, por për githë Historinë e Fotografisë Shqiptare. Fotot e këtij shkrimi i përkasin vetëm një fotografi, Thimi Racit, i cili ka lënë një fototekë shumë të pasur, të larmishme e të vyer midis viteve 1910 – 1960 (shih Robert Elsie, Qerim Vrioni). Ai ka lëvruar pothuajse të gjitha zhanret e fotografisë si peizazhin, fotografinë e kompozuar, portretin, eventet e rëndësishme historike, etnokulturën, arsimin, fotot familjare, fotot masive, piknikët, dasmat, funeralet, etj. Midis tyre, këtë herë kemi zgjedhur një foto e  cila për përmbajtjen dhe mesazhin e saj përbën një tablo simbolike për Dardhën, për nivelin e lartë të progresit ekonomik, social, arsimor,  kulturor e turistik. Fotoja titullohet “Shkollë Qëndismesh Singer.” Ajo është realizuar më 1 Qershor 1927. Qëllimi i shkrepjes së saj është reklamimi i makinave të famshme qepëse e qëndisëse amerikane “Singer” që kishin filluar të importoheshin e shiteshin në atë kohë kryesisht në juglindje të Shqipërisë dhe përdoreshin nga rrobaqepësat profesionistë, si dhe për përdorim shtëpiak zakonisht nga gratë e qytetit. Kompania amerikane “Singer” ishte një korporatë amerikane e prodhimit të makinave qepëse e themeluar më 1851 në New York si I.M. Singer & Co. nga Isaac Meritt Singer dhe avokati Edward Clark, e cila u konfirmua si prodhuesja dhe eksportuesja më e madhe në botë e këtyre paisjeve teknologjike e shtëpiake.

Por, pse, eksportuesit e famshëm amerikanë zgjodhën në Shqipëri pikërisht Dardhën për të reklamuar e promovuar  makinat e tyre qepëse? Çelësin e kësaj enigme e jep në disa dimensione figurative e  simbolike fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer” e  fotografit dardhar Thimi Raci:  Dihet që Dardha është një vendbanim i vendosur në pozicion gjeografik e natyror të vështirë malor (1450 m. mbi nivelin e detit) me një klimë të shëndetshme,  por të ashpër e të ftohtë sidomos në vjeshtë e në dimër. Nevoja për t’iu përshtatur kësaj klime si dhe tipareve antropologjike, humane, fizike e psikomorale të banorëve të Dardhës i detyroi dhe mësoi t’i kundërvihen asaj duke dizenjuar, stilizuar  e prodhuar veshje që të përballonin këto kushte klimatike. Sigurisht leshi i dhive, të cilët ata mbarështonin ishte lënda e parë më e përshtatshme ekzistuese që ata mund të përdornin. Dhe jo vetëm për veshje, por edhe për shtroje, mbulesa, velenxe e plafka për mjediset e tyre të banimit. Kështu, për prodhimin e tyre çdo familje kishte “punishten” e  saj që përbëhej nga një furkë, një drugë,  një qerthull e mundësisht një avlëmend (që quheshe ndryshe “vegël”), ndërsa disa banorë kishin ndërtuar përgjatë përrenjve të fshatit dërstilat dhe batánet e tyre për përpunimin e produkteve të leshta e të shajakta për të gjitha familjet dhe rajonin përreth. Njëheresh disa punishte të vogla rrobaqepësish përbënin fazën e fundit të performimit të veshjeve tradicionale. Sigurisht, paisja kryesore e një rrobaqepësi është makina qepëse, që do të thotë se në Dardhë (po jo vetëm) makina qepëse kishte  hyrë shumë më herët se sa viti i fotografisë, pra 1927-ta.

Gërshetimi, difuzioni, por edhe një lloj “konkurence”  etnokulturore e familjeve, apo fiseve të ardhura nga vise të ndryshme në Dardhë, e mpiksur jo vetëm nga nevoja utilitare, por edhe nga shija estetike që përsosej bashkë me progresin e shpejtë ekonomik dhe shpirtëror e  kulturor të Dardhës, po unifikonin elementët më funksionalë e më të bukur të disa lloj veshjeve tradicionale e autoktone për të gjitha moshat, gjinitë dhe stinët e vitit. Sigurisht  prevalonte ai që do të quhej më tej kostumi i grave dardhare e që do të fitonte të drejtën e qytetarisë si      një prej perlave të kostumografisë tradicionale shqiptare e modeluar dhe e prodhuar bashkarisht nga mjeshtret  e Dardhës. Ky kostum sa origjinal, ekzotik e modern, i organizuar e i kuruar përsosmërisht si një perfeksion i modelit  stilistik elegant, i aksesorëve të tij që nga shamia e flokëve e deri tek çorapet, kombinimit të ngjyrave ku dominon së shumti e kuqja dhe e zeza, e estetizimit dhe raporteve fantastike të linjave trupore, i elementëve dhe detajeve zbukurimore me qëndisje filigrami, gajtanësh, flloshësh shumëngjyrësh e ornamente artistike shumë organike si zinxhirë, qostekë, gjerdanë, etj., i harmonisë pamore me natyrën dhe klimën  e bëri Dardhën etnokulturalisht edhe më të njohur. Krahas të tjerash kostumi i grave të Dardhës ka edhe një specifikë origjinale, pasi ai u krijua nga një komunitet fillimisht heterogjen, i cili duke bashkëjetuar brez pas brezi në organizim, miqësi  e kolektivitet shembullor, shkëmbeu dhe bashkoi traditat e zakonet duke u vetasimiluar e shndrruar në një amalgamë solide etnie me fizionomi humane e sociale të unifikuar, të përbashkuar, e cila shprehet edhe në realizimin e këtij kostumi unikal. Më tej ky kostum u bë jo vetëm një traditë e patjetërueshme dhe e vazhdueshme në të gjitha kohrat, por ajo do të përhapj edhe nëpër gjithë krahinën përreth, por epiqendra e prodhimit të tij do të mbetej Dardha. Kostumi i grave të Dardhës (që njihet  edhe me emrin “Xibuni”) mori një kuptim figurativ për vetë Dardhën. Ai u bë një simbol festiv e ceremonial, por edhe një vlerë e veçantë materiale e kulturore për çdo familje dardhare. Para martesës, çdo vajzë përgatiste kostumin e saj vetiak dhe e merrte atë domosdoshmërisht në pajë. Edhe vajzat e vogla, madje edhe gratë e moshuara kishin variantet e tyre të kostumit tradicional në përputhje me moshën. Pra, nuk kishte shtëpi a familje që të mos zotëronte një apo disa kostume të tilla. Këtë e pasqyrojnë më së miri edhe fotot masive të fotografit Thimi Raci, lentja e të cilit ka fiksuar shumë foto ku dhjetra gra dardhare, të veshura me kostumet e tyre luajnë tek  Sheshi i Valleve vallen e kënduar, po ashtu autentike dardhare të grave, “ O, Njëzetepesë Gërsheta”, etj.

Por, një prej faktorëve të rëndësishëm pozitivë në prosperitetin ekonomik e kulturor të Dardhës u bë emigrimi ekonomik, veçanërisht ai në SHBA, në fillim të shek. XX e më tej, për arsyet që u përmendën më lart e që e ndihmuan e shpejtuan rritjen e nivelit material, financiar e social-kulturor të banorëve të banorëve e vetë fshatit. Kështu me të ardhurat e tyre u ndërtuan shumë shtëpi të reja me tipare arkitekturore e  mjedisore qytetare të cilat shpesh u arreduan edhe me paisje e orendi shtëpiake amerikane, rrugët dhe sheshet e fshatit u shtruan me kalldrëm e kanalizime, u ndërtuan shumë objekte publike, ekonomike e sociale si kisha (1839), shkolla e re (1924), ndërtesat e komunës, postkomanda rruga automobilistike Korçë Dardhë (1930)  e një sërë objektesh zejtarie, tregtie e hotelerie që paraprinë bumin turistik, i cili do ta veçonte Dardhën si një oaz të lakmuar natyror, klimaterik, turistik por edhe kulture e emancipimi ekonomik. Nga  SHBA  disa emigrantë dërguan edhe veturat e  para “Ford” të cilat shërbyen si taksi për të transportuar turistët. Këta faktorë, të marrë së bashku, gradualisht kishin paraprirë edhe krijimin e një situate progresi  shoqëror e familjar, e cila i kishte premisat edhe në vetë karakterin, vetëdijën, psikologjinë e prirjen kolektive të kësaj bashkësie për të urbanizuar e liberalizuar çdo aspekt të jetës së tyre, për të krijuar një model të qytetëruar jetese e stili perëndimor. Krahas vetive e karakterit të tyre  prej punëdashësish të etur, dardharët njihen për natyrën e tyre të hapur, të çiltër, miqësore, mikpritëse,   solidare, gazmore, “liberale”, prej qejfllinjsh e kavalierësh të çartur (“qyngje Bostoni”), që sajonin me shkak apo pa shkak organizime argëtimi si piknikë, ballo vallzimi, festime pagane apo fetare,  shfaqje teatrale, etj. ku muzika dhe serenata, mishi i pjekur në hell dhe rakia e kumbullës e zier dy herë krijonin atmosferën e një jete komunitare kompakte e vëllazërore. Nuk kishte shtëpi ku të mos gjendej një kitarë apo mandolinë dhe të gjithë djemtë e burrat luanin në to, ashtu siç edhe  dinin të këndonin bukur, duke i dhënë Dardhës një dimension të lakmueshëm kulturor . Sa u takon grave (dhe vajzave, sigurisht), ato ishin “strumbullari” i shtëpisë, shumica e të cilave, me burrat në kurbet, duhej të kujdeseshin për familjen, rritjen dhe edukimin e  fëmijëve, si dhe punët  e rëndomta ditore të  stinës. Një lloj matriarkati familjar ishte bërë e drejtë qytetarie për to dhe ju kishte atribuar autoritetin, pavarësinë dhe lirinë për vendimmarrje e pjesëmarrje edhe në jetën e përbashkët të fshatit, në marrëdhëniet reciproke komunitare, duke ju krijuar kështu një terren të përshtatshëm kozmopolitizmi, integrimi dhe emancipimi kulturor. Një tregues i këtij fenomeni përbën edhe fakti që në Dardhë është çelur shkolla e parë e vajzave që në vitin 1768 (Enciklopedia greke  “Megali Eleniqi Encikopedia  PIRSOS, Vëll. X E. Gërma A, f. 450), e cila përbënte një prerogativë domethënëse jo vetëm për shpirtin arsimdashës të dardharëve, por, në përgjithësi për botëkuptimin përparimtar ndaj rolit vendimtar  progresiv të vajzave e grave në jetën ekonomike, familjare e shoqërore të vendbanimit të tyre. Në vitin 1924 emigrantët dardharë ndërtuan në vendlindjen  e tyre një prej shkollave më të mëdha e më moderne për kohën në Shqipëri, e cila, sot, është shpallur monument culture dhe është  shndrruar në muzeun më të bukur foto-historik të vendeve turistike në Shqipëri. Edhe një fakt: në sajë të kësaj atmosfere lirie  e emancipimi arsimor e  social-kulturor, nga Dardha janë afirmuar shumë personalitete gra në fusha të ndryshme të veprimtarive krijuese kulturore, si Nume Peci (mjeshtrja e kostumit dardhar), Androniqi, Sofia e Thomaidha Zengo (të parat ikonografe e piktore laike shqiptare), Olimbia Nassi (e para muzikante pjaniste shqiptare), Rozi Çeku Theohari (shkrimtare dhe humaniste), Arsinoi Bino (shkrimtare), Valentina (skulptore) dhe Vasilika(obstetre) Balli, etj.

Por, le të kthehemi sërish tek fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer”. Fotografi dardhar Thimi Raci dhe përfaqësuesit e kompanisë “Singer” në Shqipëri, të cilët qëndruan në Dardhë  një muaj për të kryer kursin e qëndisjes me gra dhe vajza dardhare,  e njihnin “famën” e  saj, atmosferën,  banorët dhe vlerat e tiparet e tyre, veçanërisht të grave e vajzave të shkolluara e që vinin nga familje ku kishin hyrë më herët paisje “industriale” amerikane, madje edhe makina qepëse “Singer” të një gjenerate më të vjetër (Që punonin me dorë. Fotografinë e një prej tyre e trashëgojmë nga artistja artizane duarartë Nume Peci, e cila ka realizuar rreth 200 kostume dardhare). Ishin ato gra e vajza që njiheshin për kostumet e tyre të bukura, të prodhuara aty, por edhe për nivelin e tyre të qytetëruar  social e kulturor. Fotografia është konceptuar si epilog i këtij eveniment. Amerikanët  ishin konsultuar imtësisht me fotografin, projektuan bashkarisht kompozimin dhe e kuruan atë me detaje shumë shprehëse. “Sheshi i xhirimit” u zgjodh oborri para shkollës, e cila duket në sfond,  jo rastësisht dhe në dritaret e së cilës janë vendosur  simbolet e kompanisë në gjuhën shqipe. Janë 13-14 vajza e gra të reja dardhare të ulura prapa makinave “Singer” të gjeneratës së dytë, më  të përparuara,  të prodhuara për të punuar me këmbë dhe mbi to janë vendosur qëndismat e bukura, perde apo mbulesa të modeluara nga kursantet. Anash, në të dy skajet e fotos qëndrojnë mëkëmbë dy prej përfaqësuesve të kompanisë, prezenca e të cilëve krijon situatën e kujdestarisë dhe reklamimit dinjitoz të një prodhimi amerikan artizanal e industrial me famë botërore për atë kohë.  Enigma që nuk “lexohet apo kuptohet” nga shikuesi, i cili nuk e di historinë dhe vendin e realizimit të kësaj fotoje, por që përbën edhe thelbin social të saj, është pikërisht impakti kulturor befasues kur mëson se shkrepja është bërë në një fshat malor, në Dardhë. Pra nga Amerika, në Dardhë! Përse? Një sërë arsyesh u përmendën; e fundit që mund të cilësoj është ekspozimi tejet përparimtar, qytetërues, estetik kur sheh mënyrën e paraqitjes të personazheve: vajza dhe gra të reja të civilizuara në pamje qytetare, të kuruara dhe të veshura sipas modës perëndimore të asaj kohe, burra të veshur shik me kostume, jelekë e kollare, qëndisma me modele të kohës, pra një mizansenë që flet me gjuhën e progresit e kulturës urbane. Nga ana tjetër, banorët e Dardhës, veçanërisht vajzat dhe gratë kishin aftësinë që veç dhuntive dhe përvojës të tyre rikrijuese shekullore për t’i kompozuar, prodhuar dhe veshur kostumet tradicionale në  çdo rast që ishte normë e rregull festiv komunitar, apo familjar  ato dinin, gjithashtu të shfaqeshin edhe shumë moderne, si qytetare e zonja të përkora të klasit të parë,  që ua kalonin madje edhe atyre të qytetit. Kësisoj, zgjedhja  që kompania amerikane “Singer” kishte bërë për të promovuar makinat e qepëse në një vend ku me ato makina (fillimisht të gjeneratës së parë, të dërguara më herët me shumicë nga Amerika prej emigrantëve dardharë) qepeshin kostumet e mrekullueshme dardhare,  jo vetëm përligjte plotësisht synimin e saj, por merrte edhe një konotacion simbolik për vetë Dardhën, pasi e paraqiste dhe  ballafaqonte atë denjësisht me pjesën më të bukur e më të përparuar të Shqipërisë. Pa harruar, gjithashu, që kjo foto e suksesshme e  mjeshtrit Raci, nëpërmjet rrjeteve dhe mediave ndërkombëtare reklamuese të kompanisë “Singer” bëri “xhiron e botës”, ç’ka ishte, pa dyshim, edhe qëllimi i saj kryesor për vetë kompaninë. Dhe shpërblimi për suksesin e kësaj reklame u bë gjesti filantropik i kompanisë që të gjitha makinat qepëse e qëndisëse të paraqitura në foto iu dhuruan secilës prej vajzave e grave dardhare që qëndrojnë pas tyre.

Dua  t’i përmbyll përsiatjet e mia duke perifrazuar fotografen e shquar bashkëkohore amerikane Sally Mann: “Fotot hapin dyert e së kaluarës, por ofrojnë edhe një dritare për të ardhmen”. Në kontekst të saj, fotoja “Shkollë qëndismesh Singer”, ashtu si e gjithë krijimtaria e një prej fotografëve më prodhimtarë e më të sukseshëm dardharë e shqiptarë të dekadave të para të shek. XX, sidomos në fushën historike e etnokulturore, Thimi Raci,    përfaqëson një prej shembujve pozitive të shumtë të një bashkësie komunitare që e  filloi jetesën  e saj me “një sëpatë e një sharrë” proverbiale por që, në sajë të fuqisë e dashurisë ekzistenciale e mbijetsës, me punë e sakrifica, arriti që të evoluojë për një kohë relativisht jo dhe aq të gjatë, por  me ritme e progresion gjeometrik zhvillimi, në një prej vendbanimeve më të përpruara, më të emancipuara e më të qytetëruara në Shqipëri. Sigurisht, plejada e vijueshme e fotografëve dardharë që fillon me Papa Jani Zengon (1832-1912), Pero Kaçaunin(1880-1900), Thimi Racin (1886-1966) e që vazhdon edhe sot me fotoreporterë e fotografë të dalluar si Niko Stefani, Alqi Golloshi, Leon Çika, etj, të cilët i kanë ndjekur hap-pas hapi këto situata historike, shoqërore, kulturore, natyrore e turistike shpërfaqin, gjithashtu, një kontribut  të rëndësishëm jo vetëm për Dardhën në veçanti, por për gjithë Historinë e Fotografisë Shqiptare në funksion të tablove më përgjithësuese të jetës materiale e shpirtërore të shqiptarëve. 

                                         ■■■■

Bobby Arifi Glenview Il Cikago USA/

Kënga dhe jeta e Hafize Leskovikut, këngëtares së madhe që nderoi jo vetëm vendlindjen e saj por edhe mbarë kombin, i kapërcen hapësirat e një shekulli. Ajo ende vijon të trazojë ujrat e muzikës, të inkurajojë këngëtarë e formacione muzikore, që të kenë në repertorin e tyre, ato këngë që kanë mbetur monumente të muzikës me saze, ku Hafizeja bashkë me të jatin dhe dy vëllezërit e saj Ajdinin dhe Selimin ,ua lanë trashëgim brezave. Në vendlindjen time, që ndodhet dicka më larg se Korca, në Manastir ( Bitola ) ky emer, nuk ishte emër i panjohur. Prindërit e etërit tanë tregojnë për prezencën e saj në ato vite të herëshmë edhe në dasmat e këtij qyteti qendër vilajeti të banuar kryesisht nga shqiptarë.Në shtëpitë tona, kënga e saj kishte ardhur edhe nëpërmjet pllakave të gramafonit dhe ishte emër që dëshirohej e pëlqehej për zërin e këngën e saj, për atë muzikë kaq të vecantë e të dashur.

Shumica e këngëve të saj vërtet u rregjistruan në Shqipëri nga kompani amerikane e të tjera ,por ato u prodhuan këtu, ku sot jetojmë edhe ne, në Cikago,Boston etj dhe prej këtej në forma të ndryshme u shpërndanë në qytetet e fshatrat e varfër të Shqipërisë, u kujtonin emigrantëve atdheun e tyre dhe i çlodhte dëgjuesit nga hallet e jetës.Ato me teknikat më përparimtare të kohës kaluan brigjet e Oqeanit dhe vijojnë të jenë edhe sot vlerë dhe burim orgjinal i trashëgimisë sonë kulturore shpirtërore.

Libri në fjalë “ Kënga e Hafize Leskovikut dhe Adriana” , që ka për autor z N Mihali, mua më imprsionon dhe ndjehem mirë kur mësoi e njihem me jetën e Hafizesë e familjes së saj, sa në qytetin e Leskovikut, ne qytetet e tjera që e rrethojnë këtë qytezë si Korca, Konica, Janina, Përmeti etj Në këtë hapësirë gjeografike sazet e Asllan e Selim Leskovikut me këngën e Hafizesë ishin ndër të parat dhe më të mirat . Hafizeja vjen nga një familje muzikantësh të cilët ranë shpejt në kontakt me veglat e temperuara të ardhura nga Europa, i morën ato dhe u bënë zotrër të tyre, duke e kthyer këtë qytezë, Leskovikun rrëzë Melesinit, në një vendlindje të kësaj muzike që shumëkush e nquan me krenari “kryeqyteti i muzikës me saze“. Asllani, babai i tyre, ishte ndër të parët që i afroi dhe i bëri muzikantë duke marrë e mësuar sejcili nga një instrument të veçantë, ndërsa Hafizeja ishte këngëtarja, por jo vetëm, se i binte edhe qemanes. Kënga më hymn e tyre pa dyshim është ajo që i këndohet qytetit të tyre Leskovikut të vogël, një qyteti të këndshëm për verim, ku kishte resurset e veta. Kishte vreshta, pyje, ajër të pastër, ujëra termale, gryka malesh, pemë frutore, por kishte edhe bejlerë ,e tregtarë, e karvane,që krahas punëve të ditës, ishin edhe qejfllinj të këngës. Me këngën e Leskovikut ata prezantojnë vehten e tyre dhe u kërkon bashkëvendasve të dalin e t’i presin.Të hapin penxheretë se Ata po vijnë, një me llahutë e tjetri me gërnetë, ndërsa ajo qemanes i bije vetë. Zëri i saj pushton qytezën e vogël e ngjitet skërkave të Melesinit , gjer tek ajo kisha me një kamare ku luftonte Zylyftar Poda kundër jeniçerëve të Perandorisë. Në kujtimet e banorëve të hershëm të këtij qyteti thuhet se ata si familje, kishin një lokal- kafene të vogël aty ndanë rrugës kryesore , ku ndodhet edhe sot ai rrapi i madh me degë shumë. Muzikën e luanin në këtë lokal, aty bënin provat e para, kishin dëgjuesit e parë e mandej niste e udhëtonte rrugën e karvaneve nga Leskoviku në Korcë e Manastir ,apo nga Konica, në Janinë e gjer në Stamboll. Pikërisht ky qytet Stambolli , do të ishte stacioni i fundit i jetës së tyre. Pasi rregjistruan me dhjetra këngë e kaba në pllaka gramafoni, mblidheshin darkave në lokalet shqiptare dhe bënin muzikë për ata qindra e mijëra shqiptarë që ndodheshin e punonin apo jetonin në këtë qytet. “ Për mua muzika e Familjes Asllani është e pastër, nuk ka asnjë huazim apo influencë , nuk kanë sjellë asgjë të huaj dhe duket si dicka e veçantë”- do të shprehej studiuesi amerikan nga Virginia , Christopher Hill , kur ra në kontakt dhe studjoj në laboratorin e tij këtu në Amerikë, atë muzikë që ofronin mbi 75 pllakat e gjetura në një dyqan vjetërsirash në një lagje të Stambollit . Dhe pastaj kjo muzikë e ardhur nga Epiri dhe Jugu i Shqipërisë,, u bë shtysë për botimin e shumë artikujve studimorë si dhe të librit “Vajtimi epiriot “ botuar në Amerikë.Ky informacion e detyroi këtë studjues të vijë e ta njohë nga afër Leskovikun e rrethinat e tij dhe të marrë më shumë informacion për Hafizenë e Familjen Leskoviku , detaje të cilat i ka shprehur shumë bukur në një emision në Televizionin Top-Chanel të Tiranës në vitin 2018. Ajdini , vëllai i Selimit e Hafizesë, u largua dhe erdhi në Amerikë dhe vijoi zanatin e tij në klëtë fushë ndërsa Ajo bashkë me Selimin , u larguan pak si shpejt nga kjo jetë, aty nga fillimi i viteve 20-30 të shekullit të kaluar. Të vjen keq se për vitet që erdhën më pas, nuk dihen dhe nuk ka mbetur asnjë frelike apo kujtim, përjashtuar violinës së saj që qënka kthyer në Shqipëri tek familja e këngëtarit Ylli Zeqiri në Përmet . Ajo mbetet një ndër reliket e vecanta që do zgjojë interes edhe në ditët që vijnë . Të vjen keq që në vendlindjen e saj nuk ka ende një vend që të dihet se ku ka qënë shtëpia apo klubi i tyre , të vendoset një pllakë përkujtimore në shenjë nderimi dhe vlerësimi nga brezat që vijnë .

Në vitet që pasuan erdhën instrumentistë shumë cilësorë në instrumentin e gërnetës, u krijuan formacione sazesh me emër të lakmueshëm si ato të usta Laverit në Përmet, Të Lulushit në Korcë, të Cobanit në Tiranë etj etj,por këngëtarë që të ishin në nivelin e Hafizesë, ka qënë e vështirë. Kjo ndodhte pasi ajo ishte unikale në tonalitetin e këngës dhe mënyrën e të kënduarit.

Autori i këtij albumi z Niko Mihali, mundohet të na prezantojë e të na japë sa më realiste portretin e këngëtares Adriana Thanasi, e cila hyn në jetën kulturore e artistike aty nga fillimi i viteve 1980 si pjesëtare e sazeve të usta Laver Bariut, që ishin formacioni kryesor i Shtëpisë së Kulturës “Naim Frashëri” Përmet. Adriana kish lindur e kish kaluar fëmijërinë në një fshat të Shqerise afër Përmetit sa dhe afër Leskovikut , ku kënga e Hafizesë kishte hyrë herët në vitet 20 -30 të shekullit të kaluar dhe ata që vinin nga kurbeti në shtëpitë e reja që ndërtonin, sajonin bukur edhe një vend për shahirët e sazeve. Mendonin se aty do të vinte edhe Hafizeja e në mos ajo ,do vendoseshin gramafonat e do këndonin këngët e saj . Ishte babai i saj, Ilia, ai që mbolli së pari në jetën e saj dashurinë për këngën popullore dhe duke qënë me probleme shëndetësore, priste sa vinte Adriana nga shkolla fillore e tetëvjecare, hapte fletoren ku kishte shkruar tekstet e këngëve popullore dhe pastaj i këndonte me vajzën . Ato ishi këngë të bukura, me një fabul të bukur, i këndonin dashurisë, mërgimit, jetës, një lirikë e pastër që Adriana ende e parritur mirë ,i këndonte pa e ditur se i kujt ishte ai zë. Fjalët e vargjet e atyre këngëve ishin shumë të prekëshme dhe ajo mendonte se teatri i atyre këngëve ishte aty rrotull shtëpisë apo vendlindjes së saj. Këto këngë i jati i saj i kishte dëgjuar në dasmat e fshatit, i kish dëgjuar nga pllakat e gramafonit që kishin patur dikur në familjen e tyre, por edhe nga ish-mësuesi i Lipivanit Dhosi Liperi, që i kishte grumbulluar dhe ato ishin botuar në vëllimin “Visaret e Kombit “ që ai e mbante tek koka e shtratit të tij. Këngën e fillonte Adriana dhe ai bënte prerësin, por herë- herë afrohej edhe vëllai apo ndonjë i afërt i tyre dhe bëhej dhe iso dhe shkonte bukur .Asaj sot i kujtohen si nëpër ëndër disa nga ato këngë që këndonin në ato vite si “Ballët me sedefe , moj sedefe/ me sërma stolisurë”, “Leskovik o fryn një errë”,”Vitori t’u bëftë nëna “ etj etj

Më vonë ajo do zbresë në qytet me familjen e saj dhe ndodh që njerën nga këto këngë e këndon në një dasmë të fisit me porosi të babait , ku si për fatin e saj, me sazet e dasmës ishte ustai klarinetës Laveri . Ai , sa e dëgjoi dhe diçka ndjeu, i erdhi ai zë si një kujtim i largët. Ai nuk është se e njihte Hafizenë, por zëri i saj sikur zbriti nga qielli dhe u ul mbi tavolinat e dasmës. Këtë detaj ja tregon edhe të vëllait , Lefterit , dhe nga larg i dërgon një përshëndetje si falenderim e vlerësim, se ajo këngë ua zbukuroi edhe sazet e tyre . Pas asaj darke vijoj të pyes e të mësojë më shumë për Hafizenë , të kërkojë më shumë nëpër pllakat e gramafonit dhe jo vonë , do shkojë të bëjë provën e parë me ato saze në Shtëpinë e Kulturës të qytetit . – Aty këndova këngën “Hyn e del tek porta jashtë, ma tund të shkretën mandile”- kujton Adriana. – Kur mbarova pashë ustain- tregon ajo – që hoqi klarinetën nga goja, palosi mustaqet e këndëshme dhe më thotë :

– Mirë çupë e babait, nuk e këndove keq, do bëjmë edhe disa prova e besoj do dalësh në koncert…-e ndërkohë i thotë Refanit, shefit të muzikës : Fani, duhen afruar dhe inkurajuar këta zëra kaq të bukur, këndon alto kjo vajza, tamam si Hafizeja“

Në fillim të viteve 80 të shekullit të kaluar ajo u bë pjesë e formacionit të Sazeve të Shtëpisë së Kulturës që kishin për drejtues Laver Bariun dhe punonte me nje pasion e durim për interpretimin e këngës popullore . Në dhjetor 1982 shkon bashkë me Sazet në rregjistrimet e RTVSH për koncetrin e Vitit te Ri 1983. Aty takohet e njihet me emra të njohur të muzikës e këngës si me këngëtaren P. Simaku, E Libohova etj dhe do të këndojë për këtë koncert këngën :

“ …Penxheren e zotrisë sate, ta zuri pema jeshile, Hyr e del tek porta jashtë, ç’ma tund të shkretën mandile… Ishte një zë i vecantë që tërhoqi vëmëndjen e regjisores Vera Grabocka , e cila e inkurajon dhe i rreh krahët për atë interpretim të bukur e plot impresione . Në vitin 1983 do jetë pjesë e FFK Gjirokastrës ku do interrpetojë bashkë më këngëtarin R. Tralo këngën e kënduar herët nga Hafizeja “ Omoj Sykaleshe “,një këngë e bukur lirike që u prit shumë mirë dhe në fund,komisjoni e shpalli atë Laureate e Festivalit . Gjithmonë në krah të sazeve të usta Laverit ajo krahas punës së përditëshme si tezgjahiste në Ndërmarrjen e Trikotazhit të qytetit, do të jetë një amatore e rregullt e Shtëpisë së Kulturës, merr pjesë në prova dhe do jetë pjesë e shumë koncerteve që organizoheshin në Përmet, sikundër ishte edhe ai në maj të vitit 1984,për 35-vjetorin e Kongresit të Përmetit, ku morën pjesë edhe autoritetet më të larta shtetërore apo koncerteve që rregjistroheshin në Radio e Televizionin shqiptar me Ansamblin e këngës popullorer të këtij institucioni.. Në gusht të vitit 1985 ajo do të jetë pjesë e një grupi të vogël artistik ku bënin pjesë veç saj dhe L Bariut edhe Cobani ( Remzi Lela ) me klarinetë, Familja Mastora nga Dropulli i Gjirokastrës, Ethem Qerimi me violinë etj dhe do të shkojnë në Festivalin Folklorik Ndërkombëtar të Delvinaqit në Greqi, një qytezë e vogël afër Janinës . Aty me zërin e saj të bukur do fitojë shumë duartrokitje dhe do shkrijë shumë akuj mes dy vendeve që edhe pse fqinj, nuk kishin hyrje e dalje prej shumë vjetësh dhe kufirin e kishin të rrethuar me tela me gjëmba.. Në fillim të viteve 90 përsëri me usta Laverin dhe me një grup muzikantësh e këngëtarësh nga Përmeti , nën drejtimin e Drejtorit të Shtëpisë së Kulturës N Mihali, autorit të këtij libri , do udhëtojë në Francë dhe do marrin pjesë në Festivalin Ndërkombëtar të Bonifacios Corsikë . Veç këngëve përmetare do këndojë së bashku me usta Laverin edhe një këngë himarrjote “ Vajza e valëve “ që u prit shumë – shumë mirë . Në këto vite ajo gati në cdo koncert do të kishte këngë nga ato të repertorit të Hafizesë dhe gradualisht ajo po i bëntë sfidë kësaj këngëtare të madhe që ish larguar nga kjo jetë ,gati gjysëm shekulli më parë .

Ndryshimet që erdhën në Shqipëri në dekadën e fundit të shekullit XX me shëmbjen e diktaturës komuniste sollën shumë probleme edhe për Adrianën e cila shumë shpejt, me dy vajza të mitura, do të shkojë si emigrante në Greqi . Tani do të jetë Athina qyteti ku ajo krahas punëve të përditëshme, fëmijëve etj do të gjente prapë mundësi e kohë të mos largohej nga muzika e këngët e saj të preferuara.Inkuadrohet e organizohet në veprimtari të ndryshme muzikore, promovon këngën e saj, pasuron rrethin e bashkëpuntorëve, por gjithësesi dicka i mungonte .

Do të rikthehet përsëri në Përmet në një festival të organizuar në maj të vitit 2014 nga CIOFF dhe Këshilli i Muzikës Shqiptare për nder të Laver Bariut i cili kishte ndëruar jetë disa muaj më parë . E Ndjente dhe e përjetoi keq humbjen e usta Laverit, i cili e nxori në skenë dhe e përgatiti si këngëtare. Për nder të tij këndoi në këtë festival me një grup me saze të ardhur enkas nga Athina, dy këngë nga ato ta Hafize Leskovikut e shoqëruar nga klarineta e Josif Shukallarit. Juria e Festivalit me kryetar K Qafoku, Eno Koço etj për instrumentistin më të mirë do jeptë cmimin Laver BARIU dhe për këngëtarin më të mirë do të jepte cmimin Hafize LESKOVIKU. Adriana do merrte cmimin H Leskoviku, ndërsa Josifi çmimin Laver Bariu, vlerësime këto që i inkurajuan të bënin vërtet diçka më shumë për këtë këngëtare. Në mars prill 2018 nën kujdesin e muzikologut Prof Dr Vasil Tole do të bashkëpunojë me sazet e Përmetit me klarinetën e J Shukallarit dhe drejtuesit artistik Q Vangjeli dhe do të përgatisin një dokumentar për TV Shqiptar “ Sazet e Permetit dhe ustai i tradites”,që ka në qendër profilin artistik të këtij klarinetisti- nxënës i usta Laverit, ku ajo Adriana , së bashku me këngëtaren Evgjeni Culli e Luljeta Ilia , do të interrpetojë disa këngë nga repertori i Hafizesë.

Një projekt tjetër në të cilën Adriana ka dhënë me dhjetra koncerte është pjesëmarrja e saj në grupin Saz-Iso, përgatitja e hedhja në tregun muzikor ndërkombëtar të një CD me kaba dhe këngët e Përmetit , këngë iso-polifonike kënduar me saze dhe akapela me producent Prodotto da sua eccellenza Joe Boyd, con la collaborazione dell’albanese Edit Pula e della berlinese Andrea Goertler tra l’altro ha da poco sposato proprio il celebre produttore americano-britannico.Kjo CD bashkë me gjithë grupin organizator, orkestrën dhe këngëtarët, është promovuar në dhjetra kryeqendra europiane si në Francë, Hollandë, Warshavë,Belgjikë,Spanjë, Lisbonë,Prishtinë Londër dhe 11 qytete të Anglisë, në BBC Word etj etj ku është duartrokitur dhe promovuar iso-poliphonia shqiptare dhe ku Adriana i ka qëndruar besnik linjës së saj me këngët e Hafize Leskovikut por edhe të tjera …

Tani sfida qe e plotë dhe ajo e kish fituar! Kishte krijuar profilin e saj si këngëtare që rringjalli e risolli në skenë këtë lloj kënge që ishte sa e bukur edhe unikale ,por e harruar. Tre vjetë më vonë, po me këto saze e me këta muzikantë që kishin krijuar një identitet shumë të mirë muzikor, që pasonin sazet e vjetra te Përmetit e sidomos ato të usta Laver Bariut,do sigurojë një mbështetje nga Ministria e Kulturës Tiranë dhe do përgatisin e regjistrojnë një CD, me muzikë qytetare me saze “Këngët e Hafizesë “. Kjo CD që i bashakngjitet këtij botimi. CD është pritur shumë mirë. Ajo i ka kaluar shpejt kufijtë e Shqipërisë dhe këngët e Hafizesë të kënduara nga Adriana Thanasi dhe E Culli, L Ilia, R Tralo të shoqeruara nga Sazet e Përmetit “Mjeshtër i madh“ gëzojnë dhe kanë shumë fansa në Shqipëri por edhe në Diasporë.

Unë kam patur fatin të ndodhem në Përmet kur bëheshin këto rregjistrime të cilat i përcolla me një reportazh nga Bar “Familjari” në Përmet, në prani të gjithë grupit të xhirimit, ku dua të vlerësoj e falenderoj si autorin e librit z N Mihali që ma organizoi këtë takim, grupin e sazeve me Josifin, Qirjakon,Yllin , Adrianën, Evgjeninë, Luljetën etj si dhe muzikantët Klodian Qafoku bashkë me zonjën e tij Arditën, Endri Sinën bashkë me zj Holta Sina , që me praninë e tyre na e bënë edhe më të bukur atë darkë , ku këngët e Përmetit dhe virtuoziteti i sazeve dhe këngëtarëve na lanë shumë mbresa e impresione …

Tiranë-Përmet-Cikago – prill- maj 2024

AVNI ALCANI/

Rreth vitit 2010 në mediat shqiptare u përhap lajmi i rikthimit të Gëzim Hidrit, mjeshtër i mozaikut, i cili kishte filluar një mozaik të madh, kushtuar miliarderit të madh rus, Roman Abramoviç. Lajmi ishte i bujshëm, pasi Abramoviçi në atë kohë ishte shumë i njohur, jo vetëm për pasuritë e tij kolosale që zotëronte, por dhe për faktin se ishte Presidenti i “Çelsit”, Klubit më të famshëm anglez të futbollit.

      Emri “Gëzim Hidri” ishte shumë i dëgjuar për mua, pasi kisha njohur me këtë emër një djalë nga Librazhdi, por fytyra e këtij Gëzimi që shkruanin mediat nuk më përngjasonte me bashkëqytetarin tim. Gëzimi që kisha njohur unë ishte një djalosh simpatik me flokët të gjata e kaçurrela-kaçurella të dendura, si të futbollistit holandez Frank Rijkaard. Disa nga gazetat kishin rrëmuar thellë në biografinë e tij, duke dëshmuar se ai ishte nga Librazhdi. Nuk mund të mos e them se jam çuditur pa masë me bashkëqytetarin tim, si dhe për suksesin e tij. Brënda meje kisha dy ndjenja: e para, admirimin që ai ishte djalë nga Librazhdi dhe, e dyta, që kishte realizuar një mozaik të jashtëzakonshëm, kushtuar manjatit rus, Abramoviç. 

      Por kush është Gëzim Hidri dhe cili ka qenë rrugëtimi i tij në fushën e artit?

      Gëzim Hidri lindi në qytetin e Librazhdit më 17 mars 1969. Shkollën 8-vjeçare e kreu në qytetin e lindjes. Që në moshë të vogël ai kishte filluar të vizatonte, duke rënë në sy të babait të tij, i cili ishte një mjeshtër i punimit të drurit. Babai e inkurajonte djalin e tij për ta zhvilluar më tej talentin në pikturë. Me mbarimin e shkollës 8-vjeçare, Gëzimi ndjek për katër vjet mësimet për pikturë pranë shkollës së mesme artistike “Onufri” në Elbasan. Pas përfundimit të saj, në vitin 1987 ndjek studimet e larta në Akedaminë e Arteve të Bukura në Tiranë, në degën e pikturës monumentale, nën drejtimin e pedagogëve Hasan Nallbani, Sali Shijaku dhe Gazmend Leka. Në shkurtin e vitit 1991 merr pjesë në grevën e urisë të qytetit të “Studenti”, për heqjen e emrit të diktatorit E. Hoxha nga Universiteti i Tiranës. Për këtë shkak ai përndiqet nga organet e ish Sigurimit të Shtetit dhe kjo e detyroi atë që, në vitin 1991, të arratisej në Greqi. 

      Në vendin fqinj fillon karrierën si piktor, skulptor dhe mozaikbërës. Ishte një prift grek ai i cili e ndihmoi dhe e bëri të njohur në vendin ku banonte. Ai i dha mundësinë e disa porosive (punimeve), që Gëzimi i realizoi me shumë sukses. Nga viti 1994 dhe deri në vitin 1998 ishte profesor në “Shkollën e Arteve Grama”, në specialitetet si skulpturë dhe arkitekturë, për përgatitjen e studentëve në universitet. Nga viti 1998-2000 punon pranë kompanisë “Lithos”, ku drejton punimet në profilin e  mozaikut,  me dekoracione dhe motive nga arti klasik i Greqisë së lashtë (antike).

      Në vitin 2000 Gëzimi vendosi të emigrojë në Mbretërinë e Bashkuar (Angli), ku punoi për restaurimin dhe rinovimin e kishave ortodokse greke. Në Angli ai iu përkushtua edhe fushës së gdhendjes së mermerit dhe hapi atelienë e tij, të quajtur “Orbit Marble & Granit”. 

      Në vitin 2008, pas tetë vjetësh mërgimi në Angli, u rikthye në vendlindjen e tij, në Librazhd, dhe filloi të punonte mozaikë me gurët natyrorë të gjetura në brigjet e lumit Shkumbin. Fatmirësisht prurjet e lumit Shkumbin kanë gurë të ngjyrave të shumëllojshme dhe të mrekullueshme, të cilat janë një “minierë ari” për mozaiçistët. Fillimisht Gëzimi iu përkushtua tërësisht punës së mozaikut, duke rinisur portretin e Presidentit të Klubit anglez të futbollit “Çelsi”, Roman Abramoviç, i cili i ka përmasat: 1,40 m e gjate dhe 2,60 m e gjerë. Puna për këtë mozaik, kishte filluar në vitin 2006, kur ai ishte në Londër, por që nuk e përfundoi për shkak të largimit të tij. Portreti i Abramoviçit tërhoqi vemendjen e disa prej medjave kryesore të vendit, të cilat publikuan punën fantastike dhe të magjishme të Gëzimit, e cila ndërtohej dita-ditës, duke i ngjarë në mënyrë të mahnitshme Abramoviçit. 

      Një tjetrër sukses i Gëzimit ishte realizimi i Projektit të mozaikut “Flamuri i Marigosë”, kushtuar 100-Vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare. Mozaiku u realizua njëqind për qind me gurë të mbledhur në trevat e Librazhdit dhe u vendos në sheshin para Kuvendit të Shqipërisë, ku ndodhet edhe sot. Kur autiritetet e Bashkisë së Tiranës kërkuar që ta shpërblenin për “Flamurin”, mjeshtri Hidri iu përgjigj: “Flamurin për 100-Vjetorin e Pavarësisë ia dhurova kombit jo Bashkisë. Në momenti që unë e shes “Flamurin” s’jam më shqiptar, se kam shitur gjakun  dhe sakrificen e atyre burrave të luftës, të mëndjes dhe të penës, për të ruajtur ADN-ë e shqiptarizmit”. Flamuri i tij, thotë Hidri, ruan një sekret: “Flamuri, është i gjithi i punuar me gurë, me mozaik. Është 2012 milimetra ose 2 metra e 012 centimetra gjatësia, 1200 milimetra gjerësia. Pra jemi në vitin 2012, i thonë 1200 muaj që plotësojnë një shekull dhe kështu, kam punuar në një realizim artistik dhe historik. Një flamur i pakufizuar në natyrën artistike dhe i lënë hapur për 100-vjetorin tjetër që kushdo skulptor që do të punojë mozaikun të bëjë përfundimin e tij. Valëvitja e tij do të jetë origjinale” (Gazeta “Telegraf”, datë 5 nëntor 2012).

      Në vitin 2017 Gëzim Hidri hapi një ekspozitë personale në oborrin e Presidencës në Tiranë, me veprat e tij më të zgjedhura në mozaikë, gurë etj. Një vit më pas, në datat 14-18 shtator 2018, merr pjesë në Bienalen “Homo Faber” (Venecia), me një nga veprat e tij të artit në gur, duke përfaqësuar Shqipërin në këtë Bienale.

        Në periferi të qytetit të Librazhdit Gëzim Hidri ka ndërtuar një atelie arti, që e ka kthyer në një biznes shumë të suksesshëm, në të cilën krijon veprat e tij të artit në pikturë, mozaikë dhe gdhëndje guri, si skulptura, vepra arti me gurë konglomerat, portrete, vazo, bazorelieve me figura dhe me motive të ndryshme etj. Veç veprave të mirëfillta artistike, ai krijon objekte arti që shërbejnë si aksesorë arkitektonike për ambienbte të brëndëshme e të jashtme banimi, si dyer dhe dritare dekorative, korniza guri, çezma monumentale guri, mure dekorative, tavolina guri, oxhaqe, lavamanë, shatërvanë, memoriale etj., duke u shërbyer me artin e tij qytetarëve librazhdas dhe më gjërë. Në një nga parqet më të reja të qytetit të Librazhdit, Gëzim Hidri ka realizuar një skulpturë parku në gur, e cila është një abstraksion i bukur artistik. Skulptura është e vendosur në ambientet e këtij parku.          

      Atelieja e tij, e cila është kthyer në një vënd të vizitueshëm, pret çdo ditë vizitorë të ndryshëm. Atë e kanë vizituar disa nga personalitetet më të larta të Shtetit shqiptar, personalitete nga diaspora, nga trevat shqiptare jashtë kufijve të atdheut, personalitete të huaja, si ambasadori amerikan, Aleksandër Arvizu, artistja e shquar shqiptare me famë botërore, Eliza Dushku etj. 

      Artisti Gëzim Hidri mban titullin “Mjeshtr i Madh”, i dhënë në vitin 2013 nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, zoti Bujar Nishani.

        Mozaiku i Roman Abramoviçit                         Në Bienalen e Venecias       Mozaiku i “Flamurit” në Tiranë

   Skulpturë parku në qytetin e Librazhdit                                        Shatërvani me mozaik

             Me aktoren Eliza Dushku             Në Presidencë duke marrë titullin: “Mjeshtër i Madh”

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 3 Qershor 2024

“Journal de la Côte d’Or” ka botuar, të martën e 28 shtatorit 1847, në faqen n°3, letrën ekzkluzive të François Pouqueville (i emëruar asokohe nga Napoleon Bonaparti konsull i përgjithshmë pranë Ali Pashë Tepelenës) dërguar Louis Ripault, bibliotekarit personal të Bonapartit, në lidhje me Ali Pashë Tepelenën, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Në numrin tonë të fundit, duke raportuar për banketin e mbajtur në Fixin pas inaugurimit të statujës kushtuar Perandorit nga z. Noizot, shprehëm keqardhjen që nuk mundëm të riprodhonim dollinë e propozuar nga zoti gjeneral Boyer dhe që u mirëprit me ngrohtësi nga të gjithë të ftuarit. Më të lumtur sot, ne ofrojmë tekstin besnik për lexuesit tanë, të cilëve u kishim dhënë vetëm një ide të papërsosur :

“Zotërinj, dollia që kam nderin t’ju propozoj është për Mbretin!

Mbretit, çdo mendim i të cilit, çdo vigjilencë e të cilit i kushtohet lumturisë së vendit! Mbretit! mbrojtës i ndritur i arteve, i cili donte që i njëjti pallat të bashkonte të gjitha lavditë e Francës! Mbretit, më në fund, që e kuptoi aq mirë ndjenjën kombëtare, kur dërgoi me devotshmëri njërin nga djemtë e tij për të mbledhur në tokë të huaj eshtrat e njeriut të madh për nder të të cilit jemi mbledhur sot!

Për Mbretin !”

— Festa e Fixin-it ka bërë natyrshëm shumë njerëz të riprodhojnë një mori kujtimesh të ruajtura në mënyrë të devotshme të ngjarjeve që lidhen me lavdinë e perandorit. Mes gjallërisë së transporteve të manifestuara në solemnitetin e datës 19 (shtator), ne kthyem sytë pas me gëzim në kohën kur Franca nuk ishte i vetmi komb i prirur të entuziazmohej për triumfuesin e lumtur që e kishte ripërtërirë dhe e kishte vendosur mbi të gjithë popujt; dhe, me shikimin e këtij entuziazmi spontan të turmës, ne kujtuam se me çfarë brohoritje unanime u përshëndet emri i Napoleonit edhe në vendet më të largëta. Letra e mëposhtme, e cila nuk është botuar kurrë më parë dhe që gjendet me shumë autografe kureshtare për epokën e perandorisë në portofolin e një bashkëqytetari tonë, meriton të lexohet me mjaft interes.

***

Janinë, 26 shkurt 1806.

Zotëri,

Unë hyra në Shqipëri më 3 shkurt dhe më kishin paraprirë lajmet për fitoret e Shkëlqesisë së Tij perandorit tonë; nuk dija asgjë për ditën e lavdishme të Austerlitz-it. E bëra të njohur duke e përkthyer në greqisht, në Porto-Palermo, ku zbarkova, ishte pika e parë nga u përhap fama. Epirin e kalova deri në Xhixhë (Dzidza); Veziri Ali Pasha shkoi në këtë vend dhe në këtë takim të parë, ai e përqafoi Besierin (Bessières) si një mik të vjetër. Ai pyeti për shëndetin e Shkëlqesisë së Tij dhe u emocionua kur mori vesh për bëmat e mëdha të armëve të kësaj fushate. Ai e mori dhe e puthi pushkën që Bessières i paraqiti, duke thënë se donte ta përdorte për kauzën e Shkëlqesisë së Tij perandorit Napoleon, të cilin e quajti disa herë “perandori i mbinatyrshëm, zotëria i tij (1). Unë, shtoi ai, dhe dy djemtë e mi, jemi ushtarë të Bonapartit; Unë ia kushtoj djemtë e mi.”

Unë nuk do të hyj në detajet e misionit me të cilin jemi ngarkuar dhe ju do të miratoni heshtjen time. Muktar Pasha, duke marrë armët që i dërgoi perandori, i mbajti në kokë dhe tha : “Le t’i përdor në shërbim të tij! Vel Pasha pohoi të njëjtat ndjenja dhe tha “se Perandori Napoleon, zoti i tij, nuk do të kishte kurrë një ushtar më besnik.”

Ja tani disa detaje mbi ndjenjat e veçanta të vezirit. Kohët e fundit ai mbante një portret të perandorit në mes të oborrit të tij të mbledhur; pasi u mendua, foli : “Pse nuk jam unë vëllai yt”, tha ai, “kur duhet të kem fenë tënde!” Më pas, duke u kthyer nga djemtë e tij : “Ja një portret që duhet ta keni gjithmonë para syve, për të imituar Bonapartin. Është jeta e këtij njeriu që ne duhet të studiojmë, dhe jo romanet tuaja greke, as librat tuaj. Imitoni vetëpërmbajtjen, maturinë dhe aktivitetin e tij.” Këto janë fjalët e Ali Pashës, fjalë që i dinë të gjithë. Sa i përket fesë së tij, ai thotë se është profet në vendin e tij dhe kjo e bën të qeshë.

Ali Pasha është një burrë 56-vjeçar, i fortë, vigan, mjekër të bardhë, me fytyrë të plotë, me trup atletik. Për të përdorur shprehjen e grekëve vendas, ai u hedh mjaltë fjalëve të tij. Ai fle maksimumi tre ose katër orë dhe e shfrytëzon kohën e tij për punë. Shëtitjet, gjuetitë apo udhëtimet e tij kanë gjithmonë biznesin si qëllim. Ai hyn në detajet më të vogla të brendshme. Bessières ishte njeriu që u mor me të dhe shpresoj të vazhdoj me sukses. Pres të vrapoj, sepse ai vazhdimisht udhëton, dhe kjo përshtatet në mënyrë të përkryer me vizionin tim.

Shqiptarët janë një racë burrash të ndarë në Evropë dhe do t’ju skicoj, kur të njoh më ngushtë zakonet e tyre, sepse nuk dua t’ju jap asgjë veç gjërave pozitive. Edhe unë do ta përshkruaj gjithë këtë vend dhe do të kërkoj miqësinë tuaj, për t’u rishfaqur në Paris, kur të kem shteruar plumbin e lapsit tim; duhet kohë. Ka shumë medalje dhe antikitete në vend dhe topografia e tij nuk ekziston askund. Kujtimet në të cilat kam shkruar vëllimin tim të tretë ishin të paplota.

Ali Pasha sapo ka përfunduar pushtimin e vendit të tij, dhe atij i ka mbetur vetëm Gjirokastra për të nënshtruar. Marrja e Sulit ishte për këtë vezir baza e pushtetit të tij. Në kohët e lashta kjo luftë do të kishte merituar këngët e gjysmëperëndive dhe ju siguroj se ajo u sjell po aq nder të mundurve sa fitimtarëve. Do të jetë një nga episodet më të bukura të udhëtimit tim në Shqipëri.

Rusët kanë vetëm partizanë të shpërndarë nëpër Shqipëri dhe ata janë të stërvitur në shtatë ishujt; por grekët e urrejnë çdo qeveri për të vetmen arsye se ajo kufizon shpirtin e tyre kryengritës. Është e vërtetë se rusët janë hajdutë dhe barbarë, morali i ashpër i të cilëve bie ndesh me atë të grekëve.

Lidhur me gjendjen shpirtërore të shqetësuar të grekëve, Ali Pasha i le të veprojnë. I këndojnë, e shajnë me sarkazëm dhe ai qesh duke thënë : “Janë grekë.” Peshkopi i Artës u ankua për disa satira që bredhin në vend dhe që drejtoheshin kundër tij; pashai i tha : “Epo! peshkopi im i dashur, ne duhet t’i lëmë njerëzit e letrave të përdorin privilegjin e tyre; Unë përdor shpatën time; ju, vini në praktikë Ungjijtë tuaj.” Më pas, ai thirri disa burra që i kënduan në banesën e tij marrjen e Sulit, një himn në të cilin lartësohet bujaria e suliotëve që iu përkushtuan vendit të tyre. Kjo ka të drejtë t’ju duket e çuditshme te një vezir; por Ali Pasha është një personazh shumë i habitshëm. Nuk do t’jua paraqes ushtrimin : nuk i lejon turqit t’i mërzitin grekët dhe ata jetojnë në një harmoni mjaft të mirë.

Rusët, tek të cilët do të kthehem sërish, e kanë humbur besueshmërinë në vend. Sëmundjet i shkatërrojnë në detaje. Forca e tyre efektive, në rastin e transportimit jashtë shtatë ishujve, është tetë mijë burra; Ata kanë, përveç kësaj, 1500 grekë shqiptarë. E tillë është ushtria e ekzagjeruar dhe unë garantoj vërtetësinë e pohimit tim.

Unë sapo e kam parë vendin dhe tashmë kam një ide të shkurtër të asaj që është. Do të jetë një kënaqësi e madhe për mua ta diskutoj këtë me ju në pjesën e mbetur të korrespondencës sime. I flas një shërbëtori besnik të Madhërisë së Tij dhe për këtë arsye i shpjegoj të gjitha këto gjëra. Ju lutem, i dashur Ripault (2), vazhdoni miqësinë tuaj me mua dhe ji i bindur se i kushtoj një vlerë shumë të lartë.

Siguroni zonjën Ripault për respektin tim dhe këtë njeri të mirë z. Bézanger (3), i cili ju do me kaq dashamirësi.

Me respekt dhe dashamirësi,

Zotëri,

Shërbëtori dhe miku juaj i devotshëm.

(Nënshkruar) POUQUEVILLE

(1) Këtu dhe më poshtë, të gjitha fjalëve të nënvizuara paraprihen nga teksti greqisht që riprodhon fjalët e vezirit Ali-Pasha.

(2) Atëherë bibliotekar i Napoleonit që nga viti 1801.

(3) Sekretar i z. Ripault.

(Një intervistë e rrallë e Poetit Lirik Kombëtar, Skënder Rusi, i sapo ndarë nga jeta. Intervista është e vitit 2011, dhënë gazetares korcare me banim në SHBA-ës, Raimonda Moisiu)

Janë djetra e dhjetra libra poetikë të botuar të lirikut Skënder Rusi, që dëshmojnë për vitalitetin e këtij poeti lirik, që është bërë aq i dashur dhe i kërkuar nga lexuesit e pasionuar të poezisë, ku secila prej tyre është një gjendje e veçantë shpirtërore, një vibrim i ri dhe një realizim me vlera të larta artistike. Poezia nuk mund të jetë tjetër përveçse dashuri, thotë poeti, dhe këtu ka parasysh jo thjesht temën e dashurisë, por ndjenjën e dashurisë, e cila përshkon nga fillimi e deri në fund poezitë e tij. Këto poezi janë të qëndisura me filigramë artisti të vërtetë, në të cilat gërshetohet kaq bukur dhe kaq hollë lirizmi me meditacionin, dashuria për jetën, me trishtimin që sjell ikja e viteve, erotizmi, impresionizmi, simbolizmi. e sidomos trishtimi rusian! Ikona e poezisë shqipe, i madhi Dritëro Agolli, do të shprehej për Skënder Rusin: “Po ta marrësh më konkretisht, në poezinë e Skënder Rusit unë shoh dy elemente, ose më mirë dy rryma: të ekzistencializmit dhe të impresionizmit. Këto janë të veçanta, që dallojnë nga njëra-tjetra, ndërsa te ky poet bashkohen të dyja në një të vetme, duke e bërë atë që jo të kërkojë sendin, por të hyjë brenda këtij sendi apo fenomeni, dhe jo që vetëm t’i ndriçojë, por t’i shikojë përplasjet nga del shkëndija e poezisë dhe mendimit. Ndaj unë e veçoj Skënder Rusin që jeton në Korçë,- thotë Dritëro Agolli, poezia e tij shquhet për një lirizëm të hollë në marrëdhëniet njerëzore dhe në aleancë me natyrën. Unë do të thosha se Skënder Rusi është ndër lirikët më të mirë në komunitetin e poetëve tanë bashkëkohorë.” Ndërsa poeti Moikom Zeqo do të shprehet për poezinë e Skënder Rusit: “Poezia e tij është pasaporta e vërtetë dhe joalibike, që pasqyron natyrshëm traditën e lirikëve të shquar të poezisë shqipe në shekuj. Një sukses i merituar, , një dëshmi drithëruese, plot dritë”.

-A ka pasur diçka të pazakontë në fëmijërinë tuaj që ju hapi rrugën për t’u bërë poet?

Po, ka pasur diçka të pazakonshme, që mua më pëlqen ta quaj të jashtëzakonshme. Dhe kjo ka qenë Vishocica, vendlindja ime, fshati më i bukur i botës, që ngrihet pranë një kodre me akacie, e cila s’është gjë tjetër veçse teprica e dashurisë së saj. E pra, është kjo dashuri, që më pëshpëriti në vesh fjalët magjike për t’u bërë poet. Dhe unë nuk ia prisha: “Dhe sado larg që unë të jem, / Ngado që ta shkoj moshën, / Unë e di mirë se do ma lesh/Një gur ta mbështes kokën! ”

-Çfarë ju ka pëlqyer të lexoni në adoleshencën tuaj?

Unë nuk kam lexuar atë që më pëlqente, por atë që gjeja, dhe kjo për mua do të thotë që nuk ia prishja kurrë librave. Më dukeshin të gjithë të bukur, më shkelnin syrin, binin në dashuri me mua. pastaj vinte ndarja. dhe ata iknin prej meje për të shkuar tek të tjera duar, tek të tjerë lexues. Megjithatë, për t’iu përgjigjur konkretisht kësaj pyetje do të veçoja nga autorët, Zhyl Vernin e madh, me romanet e tij të mrekullueshëm dhe me më të preferuarin e tyre “kapiteni 15-vjeçar”.

-Cila ka qenë poezia e parë që keni shkruar?

Nuk ka qenë poezi, por poemë. Diçka për veten time (kam qenë 12 vjeç atëherë). Po ju them vetëm një strofë prej saj dhe nuk dua të ma gjykoni, sepse nuk mund të gjykohen fëmijët: “Si top bore, një këngë të pabindur / E mora dhe qëllova mbi një zemër! / Lamtumirë o fshat ku ka lindur / Një poet që ende s’ka emër!”

-Cili ka qenë libri juaj i parë me poezi?A mund të na thuash diçka për atë libër? Cili ka qenë titulli i tij dhe çfarë do të thotë ai titull?

Libri i parë është si e puthura e parë, që nuk harrohet. në krijimtarinë time ai ka një emër që nuk e gëzoi dot, duke mos më gëzuar dot as mua. Titulli i tij ishte “Etje”! Ishte një etje për ta jetuar jetën në të gjitha dimensionet e saj, për të pirë ajër dhe liri, për t’i sfiduar muzgjet dhe hijet e netëve të rënda që jetonim ne shqiptarët. Dhe të gjitha këto, të mbështjella me mjegullën e trishtimit, bënë që ky libër të kishte 9 vjet vajtje-ardhje nga unë, te shtëpia botuese “Naim Frashëri” e pastaj nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” tek unë. E kështu, ai libër u bë si një gur sizifi, që më duhej ta mbaja në shpinë për 9 vjet me radhë.

-Çfarë është për ju muza?A është ajo një aftësi gjenetike, sipas mendimit tuaj?

Mos e keni fjalën për talentin? Për të do të thosha se është gjenetik, i lindur, që është pjesë e poetit dhe që shpërthen në momente të veçanta, në gjendje muze, e cila është hyjnore se vjen nga lart. Poeti është thjesht dora që shkruan!

-Ju shkruani poezi, lirika dashurie, “të pastra e të drejtpërdrejta në të shprehur”, dhe jeni një nga poetët e rrallë që shpërtheni në vargje dashurie. Ju kanë quajtur “poeti i dashurisë”, ”Lasgushi i dytë”. Përse një gjë e tillë?

Unë jam poeti i dhimbjes së bukur (ky është përcaktimi im për dashurinë dhe në këtë sens bashkohem me mendimin e Markezit që thoshte: “Dashuria është ideologjia ime! ” Për sa i përket përcaktorëve që më vënë të tjerët, do të thosha se ajo është puna e tyre, por unë jam unë në poezitë e mia dhe çdo krahasim me poetë të tjerë çalon.

-Shumë poezi dashurie… Çfarë ju ka shtyrë të shkruani poezi të tilla? Ç’është dashuria për ju? Kur një burrë e ndien se është i dashuruar? Si ia keni arritur ju ta reflektoni në poezitë tuaja?

Disa pyetje njëherazi që kërkojnë disa përgjigje, por unë do të thosha se në një kopsht, siç është ky i poezisë, unë kam aromën time, e cila shpresoj dhe besoj se është e veçantë dhe nuk mund ta ngatërrosh me të tjerat. Kjo është aroma e dashurisë, dhe kush e ndien atë, ka ndier jetën, do të thotë ndonjë që unë qenkam i tmerrshëm për të dashuruar, kjo nuk është e vërtetë, se duhet t’ju them që unë i bëj të miat edhe dashuritë e të tjerëve, të miqve dhe shokëve të mi, të cilët janë shumë dhe më japin mua mundësinë për t’u bërë interesant. Shpërblimi më i mirë për ta është kur në poezitë e mia gjejnë veten, ashtu siç janë. Për ta vazhduar më tej mendimin, do të thosha se dashuria për mua është gjithnjë lunatike, të krijon imazhin e një hëne të ngrënë, para së cilës gjithsecili nga ne është një i verbër që sheh, një shurdh që dëgjon, një i etur që thith ajër të kaltër. Por unë dua të them se nuk ka rëndësi të dashurosh, rëndësi ka të jesh i dashuruar! Në qoftë se kjo të ndodh në jetë, me siguri ka për të ndodhur edhe në krijimtarinë tënde.

-Cilat janë disa nga idetë apo temat që ju shtjelloni në poezitë tuaja? A janë ato autobiografike?

Mua nuk më mundon asnjëherë ideja për të zgjedhur idenë apo temën për të cilën do të shkruaj. Perëndoi ajo kohë kur kërkoheshin temat e mëdha apo idetë e mëdha, që i kishte aq me qejf nëna parti! Poetët nuk janë për të bërë revolucione, evolucione, po.

-Çfarë është idealja përreth poetëve, në mënyrë që të dalin poezi të arrira?

Të shkruhet poezia atëherë kur ajo lëviz brenda teje si foshnja brenda barkut të nënës, që kërkon të dalë duke goditur me shkelma, si për t’i thënë botës lajmin e madh të ekzistencës, jo atëherë kur mund të kesh kohë të lirë dhe i thua vetes hajde të bëjmë ndonjë vjershë se kemi kohë. Ky do të ishte një dështim e asgjë tjetër.

-Më jepni një poezi tuajën më të preferuar!

“Tepër vonë”

Ti ke një moshë me time bijë,/ Me babin tënd unë moshatar!/ Kush të dha urdhër të më duash,/ Me hirin tim të ndezësh zjarr!?/Ata thëngjij që ishin shuar,/�Ti, si guxon, me dorë i prek!?/ Kush të dha urdhër të më ndezësh,/ Pa pasur frikë se unë të djeg!?/ Ke ardhur vonë./ Tepër vonë. Kur dimri krejt më ka pushtuar,/ Kur vdekja firmën më kërkon,/ Ndoshta në ferr për të më çuar!/ Ti, gjysma hënë je kur zhvishesh/ Dhe gjysma tjetër – Perëndi!/ Me çdo të puthur m’i ul vitet,/ Më kthen në moshën që ke ti!/ Me këto gjysma unë, poeti,/�Mund të ndërtoj tjetër planet!/�Në djall pastaj të shkojnë vitet,/ Dhe moshat le të shkojnë në dreq!/Po prapëseprapë një frikë ndiej,/�Po mora zjarr, si mund ta fik!?/ Prandaj dhe po vonoj të zgjohem, Them ndoshta ik…/ Them ndoshta ik!

-Cila është gjëja më e vështirë për të shkruar poezi!?

Të mos kesh asgjë në kokë (përveç kohës së lirë) dhe të kërkosh të shkruash. “Poeti ka një zemër në kokë”, thoshte Samuel Beketi, e kur kjo të mungon, e ke të vështirë për të bërë vjersha e për t’u bërë poet!

-Cilin konsideroni sukses në “botën e poezisë”?

Kur poezitë e tua mësohen përmendësh prej të tjerëve dhe kur arrin t’i bësh fansa edhe kundërshtarët e tu.

-Poezia është një art introspektiv (analizë e vetvetes).

A besoni se përhapja e poezive të shkruara në internet, revista e gjetkë, kontribuon pozitivisht apo negativisht në gjendjen e poezisë sot?

Interneti është një arritje e jashtëzakonshme e njeriut dhe poezia duhet ta ndiejë veten komode brenda magjisë së tij. Ai është një superfuqi që vepron si askush tjetër në njohjen dhe propagandimin e vlerave letrare e artistike të saj. Fuqia e tij është universale. parë në këtë sens, mund të them se interneti është një kontribuues pozitiv i vlerave poetike më të mira. Por interneti nuk ka “redaktor”, e në këtë mënyrë, bashkë me poezitë e mira, hyjnë dhe bëhen shqetësuese edhe mediokritetet letrare dhe gjithë skadencat e tjera, që ia zbehin vlerat poezisë duke e larguar lexuesin nga poezia.

-Në poezinë tuaj ka dashuri, por ka edhe poezi serioze. Si mundeni që t’i trajtoni këto ide?

Pavarësisht se juve më quani poet të dashurisë, unë do të thosha se idetë më të rëndësishme tek poezia ime janë ato që kanë të bëjnë me raportet midis jetës dhe vdekjes, raporte ekzistenciale këto që rezonojnë në të gjithë botën. Në këtë mënyrë edhe poezia merr një frymëmarrje më të gjerë, bëhet më ajrore, më e vërtetë. Siç duket, këto poezi ju i quani serioze, por unë do të thosha se edhe poezitë e dashurisë janë të tilla, na futin në mendime, na xhelozojnë.

-A keni shkruar tekste këngësh? Para se të shkruani një lirikë dashurie, tekst për këngë, si e konceptoni poezinë tuaj? Na tregoni një tekst kënge.

Unë kam shkruar jo pak tekste këngësh (mbi 200), dhe shumica e tyre kanë qenë thjesht poezi që janë marrë nga kompozitorët dhe me ndonjë ndryshim të vogël janë bërë këngë. Kam shkruar edhe së prapthi, duke ecur nëpër notat e kompozitorit, se edhe kështu mund të arrihet suksesi i këngës, por është më vështirë për poetin. e meqenëse donit një tekst kënge, po jua them:

As që më duhet kjo e puthur,/�Që ti ma jep se të vjen keq!/�Në ç’pjesë të zemrës më je futur,/ Që sa ta shoh, menjëherë ta heq! As që më duhet kjo pikë loti,/�Që ti më thua se për mua rrjedh!/�Unë jam një lumë që s’e ndrroj shtratin,/ Që gjithë ç’kam në det e derdh!/ As që më duhet kjo drithërima jote,/ Që ti e bën të më torturosh!/�Dy sytë e mi janë dy ishuj të blertë,/ E as njëherë dy zero bosh! etj.

-Sapo keni nxjerrë librin e ri me lirika që mban titullin “Ndodh ndonjëherë”. Çfarë mund të ta thoni për këtë?

Ndodh ndonjëherë që libri të shitet i gjithi dhe poeti është i detyruar të bëjë ribotimin e tij. Dhe kjo nuk është pak. Ky libër shkoi dorazi në shumë shtete të Europës e deri në SHBA e Kanada, e deri në Australi e Argjentinë, dhe kjo të lumturon, apo jo!? Dhe është më tepër se një çmim që japin ata komisionerët e Tiranës!

-Jeni krenar për krijimtarinë tuaj?

Po, paçka se si gjithnjë i pakënaqur me veten.

-Çfarë roli kanë njerëzit e letrave në shoqërinë shqiptare?

Ata janë iluministë. “Gjithnjë është më mirë të ndezësh një qiri, sesa të mallkosh errësirën”, thoshte dikur Konfuci.

-Ç’këshilla do të preferonit të ndanit me ata që aspirojnë të bëhen poetë?

Nuk më ka pëlqyer asnjëherë të jap këshilla, unë jam letrar, jo këshilltar! Megjithatë, meqenëse ju po e kërkoni këtë me kaq këmbëngulje, unë po ju them kandidatëve për poetë: shkruani shpirtin tuaj dhe mos u futni kurrë nëpër oborret e të tjerëve!

-Jetoni në Korçë. Prej 14 vjetësh jeni drejtuesi i festivalit Ballkanik të Poezisë, që mban siglën “Netët korçare të poezisë”. Çfarë ndikimi ka ky festival tek poetët?

Ky festival poetik, që është në moshën 14-vjeçare, është një tregues që dëshmon se Korça e do artin, e do poezinë, i do poetët. Dhe kjo nuk është ndonjë çudi, ashtu si nuk është çudi t’ju them që gurin e parë në themelet e këtij qyteti e ka vënë një poet. Po kështu, ka qenë poet ai që thuri kalldrëmin e parë, ka qenë poet ai që mbolli blirin e parë, jargavanin e parë, ka qenë poet ai që çeli shkollën e parë, që këndoi serenatën e parë, ai që solli kitarën e parë, që dha puthjen e parë. E meqenëse jemi tek puthja, ngazëllehesh teksa i sheh poetët që përqafohen e puthen me njeri-tjetrin, që shkëmbejnë libra dhe japin autografe, që shkruajnë vjersha për Korçën.

-E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë!

Po, atëherë kur të kem vdekur!

-Është shkruar shumë për ju, si ndihet Skënder Rusi?

Asnjëherë narcist!

Çfarë doni të shtoni?

-Një përqafim për të gjithë poetët dhe, natyrisht, një poezi për ta.

Poeti

Përroi e ka zili lumin,�Se vdes prej tij sapo e prek!

Lumi e ka zili detin,�Se sheh në të vdekjen e vet!

Deti e ka zili poetin,�Se hyn në të edhe humbet!

Intervistoi: Raimonda Moisiu

Author/Freelancer

Korçë, shkurt 2011

*Intervista është shkëputur nga libri me 61-ë intervista “Letrat shqip këtej dhe përtej Atlantikut”, i autores shqiptaro-amerikane, Raimonda Moisiu-Sade.