Më dt. 23 maj 2024, Instituti i Historisë, Tiranë, në bashkëpunim me Institutin e Historisë “Ali Hadri”, Prishtinë zhvilluan Konferencën Shkencore Ndërkombëtare me temë “Kultura mesjetare në hapësirat arbërore”, në Bibliotekën e Universitetit “Luigj Gurakuqi”. Konferenca u zhvillua në dy seanca paralele dhe në të morën pjesë 16 studiues të njohur të periudhës së historisë mesjetare shqiptare.

Dr. Dom Nikë Ukgjini

Instituti Filozofik,. e Teologjik -Shkodër

URDHRAT KATOLIKE SHEK. XII-XIV

DHE ÇËSHTJA ARBËRORE

Kisha një bashkësi apostolike:

Pasi lirisë fetare për të Krishterët të dhënë me Ediktin e Milanos, në vitin 313, Kishës së bashkësi e themeluar më parë nga vet Jezu Krishti, i njihen tashmë simbolet nder monedha në Perandori; terminologjia e krishtere nis të përdoret në legjislacion; vendimet e gjykatave kishtare njihen të vlefshme edhe në çështjet civile; Kishës i njihej e drejta të trashëgojë etj. , në krahasim me kultin pagan i cili në vitin 346 u ndalua rreptësishtë. Krishterimi pak nga pak, në formën e tij ortodokse bëhet praktikisht besim shteti. Në një edikt të firmosur në Selanik nga perandori në vitin 380, i detyron të gjithë popujt e nënshtruar të perandorisë të bashkohen në besimin e përcjellë romakëve nga apostulli Pjetër dhe pasardhësit e tij.

Në shek.. IV, Kisha është e ndarë në një varg bashkësish vendore që i nënshtrohen autoritetit të ipeshkvit, pushtet ky i trashëguar nga vet apostujt e Jezu Krishtit. Kisha e udhëhequr nga vet ipeshkvi është njësia bazë, me një hierarki të qartë të strukturuar në formën piramidale: ipeshkëv, priftër (presbiterë), diakonë, akolita, lektor (lexues) dhe besimtaret. Zakonisht, çdo qytet e ka ipeshkvin e vet. Ipeshkvijtë e një province grupohen nën autoritetin e “metropolitit”; ipeshkvijtë e selive më të vjetra ose të qyteteve më të rëndësishme gëzojnë një autoritet më të madh, prandaj, duke filluar nga shek.. V – VI, quhen “patriark” (kreu i pasardhësve): kështu në Jerusalem; në Romë; në Atioki, në Aleksandri të Egjiptit, në Kostandinopoje; në Akuile. Ndërsa, në shek. e V, vet papa Gelasius I (492 – 496), është i pari që shpall se selia romake, është seli apostullore dhe e vetmja që ka të drejtën të gjykojë mbi të gjitha kishat e tjera dhe që ajo vet, nuk i nënshtrohet asnjë gjykimi kishtar. Nisur nga kjo detyrë udhëheqëse dhe njësuese e papati romak, papët në shek. VIII, do behën kryetar shtetit dhe shumë ipeshkvij princa të qyteteve e dioqezave të veta. Për rolin e dyfishtë të ipeshkvijve kemi deri në përfundim të shek.. XIV, raste të shumta në hapësirën arbërore.

Lindja e Urdhrave kishtar monarkik:

Në fillim të shek..V, Kisha është e përhapur në të gjitha provincat e perandorisë si dhe në popujt kufitar, si në Azinë Qendrore, Perandorin Persiane, Afrikë etj.. Një rol të veçantë ne përhapjen krishterimit e patën, lindja dhe zhvillimi i monarkizmi (murgjërisë), urdhrave kishtar, në shek.., e IV, e në vazhdim, e cila si natyrë kishte, ikja nga bota materiale, si kushti më i mirë për të arritur jetën e përsosur. Kështu, murgu, Shën Jeronimi nga Iliria, do shprehej se ideali i muzgjeve i përgjigjet një kërkesë të thellë të njeriut të jesh i lirë nga çdo gjë për të ndjekur të vetmen gjë të domosdoshme ku gjendet gjithçka në Zotin. Ikja nga bota konkretizohet jo vetëm në mospranimin kundërshtues të mëkatit, për të jetuar në hir të Zotit, por edhe në heqjen dorë nga të mirat e krijimit, si: pasuri, martesë, pushtet. Jeta e përbashkët e murgjarëve nënkupton, dhe meditim hyjnor, asketizëm, varfëri e dëgjesë. I referohemi prapë Shën Jeronimi tonë, nga Stridoni (Spliti), i cili si murg dijetar përkthej Biblën dhe jetën e tij e përfundon në vitin 420 në shpellat e Betlehemit, kur thotë se “monarkizmi kërkon kurdoherë shkretëtirën si një parajsë”

Monarkizmi i lindur në polin e Lindjes, themeluar prej Antonit të Madhe nga Egjipti, Pakomi, Vasili, Augustin etj., me daljen në skenë të Jeronimit, Ambrozit, Benediktit, në shek.. IV dhe V., monarkizmi nga Lindja, arrin për tu mbjellë e rritur në Perëndim.

Fryma shpirtërore e monarkizmit të Perëndimit ushqehet kurdoherë nga burimet e tij nga pjesa lindjes e sidomos nga gjeniu i filozofisë së krishterë, Shën Augustini nga Afrika e Veriut (354- 430), shek.. V, i cili në manastiret të lindjes mbolli farën e inteligjencës, duke bashkuar punën shkencore dhe filozofike me jetën fetare. Ndërsa vija e zhvillimit të lëvizjes se monarkisë në perëndim i mbetej Shën Benedikti (480-547) nga Norcia në Umbra të Italisë. Ai si përfundoj studimet në Romë , u njoh me bashkësi asketësh në afërsi të Romes, duke kaluar për tre vite në një shpellë jetën eremite (vetmitare). Vepra e Benediktit vazhdon në rrjedhën e shekujve nëpërmjet Rregullës (rregullores, kodeksit ), se tij së cilës shenjti i dha formën përfundimtare në Montekasino. Ajo vendos qe murgu duhet të jetoj në bashkësi dhe me të njëjtën formë jetese, në një epror të vetëm, abatin (atin) i cili përfaqëson Krishtin. Lutu dhe puno, (Ora et labora), është motoja qe sintetizon rregullën e tyre, domethënë, lutja ditën e natën te gjithë se bashku si angazhimi me i ngutshëm (opus dei), zyre Hyjnore, para se cilës nuk duhet vene asgjë tjetër., punë mendore ose fizike për të gjithë, sipas aftësive të secilit. Kështu abacia benediktine bëhet një model shoqërie ideale në mes të rrëmujës se mesjetës së hershme dhe njëklkosishtë në mesjetën e më vonshme, djepi i gjithë atyre oazave të dashurisë vëllazërore dhe të Paqes në Arbëri, Itali, Francë, Spanje, etj.,

Urdhrat Kishtar në XII-XIV dhe Çështja Arbërore:

Periudha nga shek.. V deri në shek. XI shënon shembjen e krishterimit të lashte, (iliro – romano – bizantin dhe formimin e krishterimit “mesjetar” (feudal) në provincën e Ilirikut e provincat përreth e qark. Kjo kohë e acartë për Kishën, shërben si një përgatitje e energjive të reja për një epokë të mbushur me një hove të rij jetësorë. Fakte që karakterizojnë formimin e ngadalshëm të krishterimit mesjetar të më vonshëm janë: kthimi në fe i të ashtuquajturve “barbarëve”,(ardhacakëve) pagan e sidomos falë veprës se murgjve (urdhrave), e papatit shek. (VII-XIII), dhe ndarja progresive e krishterimit në mes lindor dhe ai perëndimorë (shek.. IX-XI), kjo si pasoje e luftërave të ndodhura ndërmjet dy perandorive të nxitura nga herezitë e Kishës së Kostandinopojës. Me këtë rast të çarjes apo skizmës, lindja u copëzua në sa e sa patriarkana “autoqefale “ duke ju përshtatur modelit të njësive politike kombëtare. Popujt të kthye në fe nga greket që ishin në bashkim të ngushtë kishtar më ta, si: serbet, bullgaret, ruset dhe rumunet u përfshin nga skizma, të tërhequr pas nga Bizanti, ndërsa Iliria e ungjillëzuar që në kohen apostolike, edhe pse e plagosur, mbeti në thelbin e saj besnike doktrinës dhe politikes të papatit të Romës si udhëheqës perëndimor. Në lidhje me besnikërinë ndaj rromes, francezi i urdhrit Llazarist, Zhan Klod Faveirial, në studimet e tij të vitit 1884, shprehet: Primati i Ohrit të Justinianes, juridiksioni i saj shtrihej nga Adriatiku deri në Detin e Zi, brendësit e vendit mbeten në juridiksione të mitropolisë Ilire, në baze të marrëveshjes se arritur midis Justinianit e Papa Vigjilit, (shek. VI.) Por me rastin e ndarjes se Kishave, kjo pjesë e Ilirisë se Jugut në vitin 1017, të ndihmuar nga ruset, këto treva qenë ripushtuar prej popullit bullgar. Kryepeshkopi i Ohrit që quhej i terë Bullgarisë, me këtë rast, i uzurpoj pothuajse të gjitha dioqezat deri dhe Vlorën, dhe manastiret e vjetra në Ohër, të Shën Naumit ato në Prespe, e Manastir, që ishin të Arbëroreve. Qe në këtë kohë, në Durrës në të nijetin qytet kemi dy ipeshkvij, njërin katolik e tjetrin skizmatik (ritit bizantin) “Skizma greke ishte një intrige e poshtër për ta shkëputur Ilirin nga Roma dhe për t’ ia bashkangjitur Bizantit”, do shprehej, Zhan Klod Faveirial.

Me rastin e skizmës të Kishës në shek. XI., dhe daljes në skenë të herezive të reja, sikur rritët nevoja për një fluks të rij ungjillëzimi. Selia e Shenjte, nisur nga situata e krijuar në terren, nxit e gjallëron urdhrat e mëparshëm dhe ndihmon lindjen e zhvillimin e urdhrave të rij. Në qytete e krahina krahas klerikëve shekullar (dioqezan) në vijën benediktine të manastirit të Klynisë në Francë, shek… X-XI, linden dhe u zhvilluan urdhra të shumtët cilët vërshojnë, Francën , Italinë, Spanjën, e ku një pjesë e tyre zbarkojnë në hapësirën arbërore.

Në Ilirin veriore, duke u mbështetur në të kaluarën e Diokles, në radhe të parë, del qartë roli shumëplanesh i Arqipeshkvisë e Tivarit. Me kërkesën e mbretit të Dioklesë, Konstantin Bodin (1081-1101) më 8 janar të vitit 1089, kundër papa, Klementi III, nxori në Romë bullën drejtuar ipeshkvit të Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis sedis Archiepiscopo “me të cilën themelon provincën e veçantë kishtare për Dioklenë, respektivisht gjallon metropolinë e dikurshme, duke i dhënë një formë të re, të titulluar “Metropolia Diokleato-Tivarase.” Papa, metropolisë Diokleato-Tivarase i dha pushtet të emëronte përgjithmonë ipeshkvijtë e provincës së Dioklesë., duke ia nënshtruar kësaj kryedioqeze: Kotorrin (Scatarensem), Ulqinin (Dulchinensem), Shasin (Saucinensem), Shkodrën (Scodrensem), Drishtin (Drivastinensem), Pultin (Polatinensem), Serbinë (Serbiensem), Bosnjën (Bosniensem), Trebinën (Tribensem), kishat me gjithçka që u takonte dhe manastire, si të dalmateve, të grekëve dhe sllavëve.

Në të vërtet ngulimet e dy urdhrave të themeluar që në fillim të shek. XIII, françeskanet varfanjak, nga Françesku i Asizit, në vitin 1210 dhe dominikanet, krijues të universiteteve, themeluar, nga Deda (Domeniku) i Francës, në vitin 1215, plotësuan më së miri kërkesat e kohës, në Arbërinë mesjetare, por, rregulltarët, si, Johannes de Plano Carpini, arqipeshkv i Tivarit (1248-1252) i urdhrit françeskan dhe Vilhem (Guiellmo) Adae (1324-1341), i urdhrit dominikan, bëjnë pjesë në figurat më të shquara të historisë kishtare të Arbërisë. Carpini, sipas Šufflay, paraprin një sistemi të ri të Selisë Shenjte, sipas të cilit Arbri, behët baza e operacioneve kundër Ortodoksisë në Ballkan dhe Tivari shtabi kryesor kundër depërtimit të kishës ortodokse serbe në bregdet. Dominikani, Vilhem Adae, ku Serbët e Bullgaret, në kohen e Car Dushanit, duke përhapur besimin ortodoks të nacionalitetit të tyre, ndërtonin kisha dhe manastire serbe në themelet e kishave dhe manastireve katolike në Arbëri, ky veprim pat has në kundërshtim të madhe të këtij prelati të lart, madje në vitin 1332, fton fuqitë evropiane që ushtarakisht të kundërshtojnë këtij armiku kryesor të katolicizmit në Arbëri.

Hapësira e Arbërisë e shek.. XIII, ishte në tërësi e vërshuar nga urdhrat nga perëndimi e ku shumica e manastireve, ato të përmasave më të vogla, kanë qenë ndërtuar edhe pran objekteve kishtar dioqezane.

Në Arbrin e veriut, sipas dokumenteve të kohës, kemi patur në radhë të parë një numër të konsiderueshëm manastiresh Benediktinë, brenda dhe jashtë qyteteve, ato të kahershme dhe ndërtime të shek.. XII si në: Durrës, Kanovij, Ohër, Shkup, Prizren, Aulon, Shkodër, Pult, Dejë, Sapë, Drisht, Balezio, Tivar, Ulqin, Shas, Kotorr etj. Shumë nga ato manastire që sot janë shuar apo shndërruar në ritin në ortodoks, duke mbetur rrënoja e toponime, janë të njëkohshme me manastiret benediktine më të vjetra, shprehet Shyfflay. Benediktinet të cilët punonin më moton– lutu dhe puno, (Ora et labora) si detyrë kishin përgatisnin me anën shkollave brezin e ri të priftërinj për të gjithë Arbërinë e Dalmacinë.

Më ketë rast duhet përmendur disa nga manastiret që na dalin shpeshherë në literaturën studimore. Gjurmë të manastireve më të hershme benediktine në Dioqezën e Arbërisë, në shek. XII. veçojmë: Shën Llezhdri në Orosh – Mali i Shenjte, (San Alexsandri Maiiore de Albania), Shën Pali, Shën Maria në Ndërfanë, Abacia e Shëlbuesit në Rubik, Shën Premta në Korbin, Shën Maria në Shën Meri në Krujë. Edhe në dioqezën e Kanovisë, zona e Martaneshit numërohen 4 manastire të rëndësishme. Abaci Nullius, – Abaci të veçanta (të mitrueme – të veçanta), mendohet se kanë qenë: Shën Llezhdri në Orosh, Shën Pal, Shën Ndout në Selit, Shën Palit në Kabash të Pukës e Shën Premta (Kurbin), ajo në Retac në Tivar etj.. Këto abaci edhe pse nuk përmenden para vitit 1166, por elemente të veçantë, si shtresa me mozaik, afresket apo mbishkrimet e mureve, dëshmojnë qartë për një hershmëri shumë të madhe të tyre.

Monastiret (Kuvendet) të Dioklës, si trevë Iliro –Arbërore, janë të lidhura zëngjirë me monastiret e vjetra të kohës se Shën Benedikti shek.. VI, nga monastiri i Shën Marisë në Mlejet e deri të monastiri i Shën Marisë të Budvës. Këto manastire janë të lidhura ngushtë më monastirin e Shëlbuemit (Santi Salvatoris) në Tivar dhe Shën Bachut dhe Sergo i shek. VI, në Oblik të Bunës dhe zonat të tjera të Shqipërisë.

Në mesjetën e më vonshme, numëroheshin manastiret të shumtë në zonën e Tivarit e Shkodrës, Lezhës, Drishtit, Dejës etj,. Në rrethin e Tivarit kemi abacinë e “Shën Marrisë”, në vendin e quajtur emri Rataci (Rotacium – Roteca) i shek.. XI, i cili deri në vitin 1247, del se ishte i dedikuar “Shën Mëhillit”, por në fund të shek. XIII, figuron së është dedikua “Shën Marisë ngritur në Qeilell”. Pastaj kemi të “Shelbuemit” (Santi Salvatoris) në Tivar i ringritur në shek XII. Në dokumenete të shek..XIII, dali dhe shumë kuvende (manastire) murgjish, në kryedioqezen e Tivarit të ndertuar jashtë mureve të kalas. Në dioqezën e Ulqinit kemi të evidentuar abacin e “Shën Nikollës” në lumin Buna (1346) shek. XIV, dhe kuvende murgjish, si: Karmeliqan e Cenobit, mbrenda qytetit. Në dioqezen e Shkodrës, kemi abacinë e “Shirqit dhe Bakut” (Sergius et Bacchus) në Oblik, buzë lumit Buna, i ringritur në shek.. XIII dhe në dioqezen e Drishtit manastirin e “Shën Gjinit” në Rushkull, Shtoj i sotëm në afersi të Shkodres e shek. XII, dhe shumë kuvende murgjish në rrethinen e qytetit. Në dioqezën e Shasit permendim manastirin shumë të njohur, kushtuar “Shën Mërisë Virgjër” dhe gjendej rrëze liqenit të Shkodrës në krahinën e Krajës, në fshatin Ostros i vogël, apo Kranj, në zonën e Arbneshit. Ky monastir i “Marisë Virgjer”, sipas Shyfflay, dhe disa autorëve të tjerë, është ngritur në shek. X dhe është ndërtuar nga princi i Diokles, Shën Gjon Vlladimiri (970-1016).

Si rezultat i luftërave midis Lindjes dhe Perëndimit të dinastive serbe, bënë që benediktinet të largohen përfundimisht gjatë shek. XIV, e manastiret e tyre, kryesisht duke u lenë françeskaneve.

I këtij mendimi është edhe F. Cordignano, dhe konsulli Teodor Ippen.

Urdhri i françeskaneve, të cilët mision të tyre kishin kujdesi ndaj të varfërve e skamnoreve, vepruan në Tivar, Shkodër, Dejë, Pult, 1288, Lezhë, 1240, Drisht dhe në dioqezën e Arbërisë, Kanovisë e etj. Me prezencën e Johannes de Plano Carpini në vitin 1248, si kryeipeshkv i Tivarit, themi se urdhri i françeskane duhet të kenë qenë të pranishëm kah fundi i shek..XIII.

Po në mesin e shek. XIII, zanafillën e ardhjes në trojet Arbërore e kanë edhe urdhri i Dominikanve. Ata si detyrë parësore kishin mbrojtjen e mësime dogmatike të Romes nga herezia ortodokse, më anën e krijimit të qendrave universitare. Në Durrës, figuron i dokumentuar, prezenca e universitetit të parë në trojet e Arbit në vitin 1278, i krijuar nga Urdhri i dominikan. Ata duke predikuar popullit të Zotit, vepruan edhe në provinca të tjera, si: Kanovijë , Pult, Shkodër, 1346, Ulqin 1258, Tivar, Kotorr etj.. Se sa kanë arritur të kenë autoritet, tregon dhe fakti se në vitin 1345,vikari gjenal i urdhrit të dominikanve për Dalmacinë dhe Durrës ka qenë arbërori, Domenik Thopia.

Ndërtimi i manastireve në Arqidioqezën e Diokleato-Tivarase si dhe dioqezat sufragane, janë vepra të mbretëreshën katolike Helena e Anzhujve, e cila në shek. XIII, cilësohej si mbretëreshë e Diokolës, Serbisë dhe Shqipërisë. Në dioqezat në veri të Arbërisë llogariten rreth 30 ndërtime të manastireve të ndryshme, të financuara nga Helena dhe motra e saj Maria.

Ishte koha e Karlit të I Azhunian ( (1272-1368), kur kisha katolike u fuqizua dhe e shtiu aktivitetin të trojet arbërore, e ku përparësi kishin Urdhrat katolike, që ndikuan në ndryshimin e raporteve të kishave arbërore, duke u shprehur në shtimin e kishave katolike të lidhura më Romen.

Në mjedisin katolik të qyteteve bregdetarë, kisha ortodokse e fes serbe, u forcua në mbretërimin e Stefan Dushanit në gjysmën e parë të shek.. XIV i cili shpërndau pasurit e Manastireve arbërore, duke u dhënë atyre ortodokse, si të, Shqirqit, Vranines, Massarekut (Shurdhahu) e në bregun lindor liqenit të Shkodrës. Ortodoksia ishte një trup i huaj në mjedisin qytetar Arbërore, thekson, Oliver Shmit.

Në rrjetin ngulimor të Arbërisë së veriut si orientim për fshatrat shërbenin jo vetëm qytetar dhe ato pak kështjella të dyerve fisnike, por edhe manastiret e shumta që kishin rendësi të madhe edhe si qendra besimi, por edhe si qendra ekonomike e ushtarake, shkruan, Oliver Shmit.

Frymë arbërore “Albanensis” më të cilin identifikohen shqiptaret, në sferën kishtare shqiptare, kemi në vitin 1065, në pallatin papnor të Romës, kardinalin Bonifatius Albanensis (Albani), kur për të paren herë një funksionar i lart papnor del më mbiemrin e një nacionaliteti, me këtë rast Arbërore. Në vitin 1062, dioqeza e Arbrit (Arbanesis) në bullën e Papa Aleksandrit të II, figuron si sufragane Antibariensis. Pastaj në ceremoninë e inaugurimit te Katedrales se Kotorrit në vitin 1166, kemi pjesëmarrjen aktive të ipeshkvit të Arbërisë dhe prelatëve të lart rregulltar, (episcopus Arbanensis, Georgio abbate sancti Salvatoris Arbanensis, Andreas Arbanensis prior, më episcopo Lazaro de Arbania). Më emrin Albanensis, shënohet dhe pjesëmarrja e ipeshkvijve në Koncilin e Tivarit në vitin 1199, etj..

Në abacinë e Shën Marisë në Rataci, përshkak të natyrës së misionit që mbante, në fronin e saj ka patur abat nga vendet e ndryshme, por të cilësuar si Albanensis, sipas aktit të papa Urbanit V. (23.XI.1311) ka qenë i vendosur Aleks Albani nga Kruja. Ka pasur Arbërorë, edhe kudo tjetër edhe pa emërtimin nacional. Sipas Ivan Markoviq, kemi një kyiipeshkv të Tivarit, Micheli 1282 -1298 që lidhet me nacionalitetin e tij Albanesis e shumë të tjerë.

Pastaj, Arbëria si shtrirje gjeografike, në shënimet papnore, si, “Regnum Albanie” llogaritet duke filluar nga Gjiri i Kotorrit e duke vazhduar më pas lumit Drilone (Drini i Matit) në Epirin e Ri e në vazhdim. Po kështu hapsira nga Kotorri deri Durrës, në dokumente Veneciane permendet si: . Albanian Veneciane, (Arberia Veneciane) nga viti 1443 – 1797.

Përfundim:

Populli Arbërore, në këto manastire apo me vonë siç quhen kuvende, përveç se aty fisnikëronte shpirtin e tij me lutje, ai aty merrte diturin e gjithanshme, fetare, humane e patriotike, siç ishin: gojëtaria, shkrim-leximi, letërsia, shkencat artistike, natyrore të humanizmit etj. Të gjitha këto pothuajse bëheshin nën moton e Shën Benediktit: “Ora et labora” Në këtë pjesë të Shqipërisë veriore ku janë financuar ndërtimet e objekteve edhe pse në të kaluarën kanë qenë nen pushtimin serb, kjo zonë asnjë herë nuk ka ndryshuar besimin dhe as gjuhen e tyre shqipe, do shprehej, Theodor Ippen.

Fan Noli’s Dream USA

Director/Producer: Ilir Ikonomi

Duration: 15 min

Documentary based on the book Apostle (Part One) by Ilir Ikonomi, spanning over Noli’s first 14 years in America from 1906 to1920, when he left the US to go to Albania.

Albanian Virgin – Germany Belgium, Albania, Kosova

Duration: 120 minutes Luana, a young girl in the mountains of Albania, contends with the traditional social role and her inner inclination to challenge and rise above it.

Inane – Albania

Duration: 90 minutes – The shadows of the past haunt Sara, a windowed wife, who is visited by her long lost love.

Open Door – Albania

Duration: 78 minutes – Two sisters embark on a husband-finding search in Albania where they must clarify the pregnancy of the younger sister before going back home to their father, a man beholden to tradition.

I Love Tropoja – Albania

Duration: 90 minutes – A bank agent gets a promotion except that means he has to relocate to Tropoja, believed to be one of the most dangerous towns of Northern Albania.

Stars of the Future – Albania

Duration: 90 minutes – In a nursing home, the daily routine is disrupted by a newcomer who is placed there on a re-education charge by the authorities.

Love, Lies, and Newspaper -USA

Duration: 86 minutes -The attempt of two people to find their soulmates in the modern era by going through advertisements and newspapers.

Hive (Zgjoi) – Kosova

Duration: 1 hour 24 minutes

Fahrije’s husband has been missing since the war in Kosovo. She sets up her own small business to raise her kids in a patriarchal society while having to make a crucial decision. Winner of three main Sundance Film Festival Awards 2021

Sofia – Albania

Duration 1 hour 33 minutes – A young Serbian girl visits Albania in search of the roots of an old story about her Grandpa during the war of 1941. She falls in love with an Albanian – starting “an impossible” relation between two nations divided by war.

SHORTS

A Child – Kosova

Duration: 20 minutes – A couple who is trying to conceive bring to surface husband’s hesitation for fertility testing.

Uninvited – USA

Duration: 20 minutes – Fleeing the chaos and unrest, a group of Albanians cross the Southern border with Greece and end up in the (merciless) hands of the Greek patrol unit.

Hospitality – USA

Duration: 15 minutes

Mikpritja explores the theme of forgiveness as a man comes to New York seeking to avenge his family and gets an invite by the very person he intended to take out.

The Shot – USA Albania

Duration: 20 minutes – An Albanian farmer is seeking immortality by a photograph. He is in for a surprise that could cost him his life.

Waves – Albania

Duration: 15 minutes

The sacrifices of immigrant sailors in Albania’s waters

Ismail’s Dilemma – USA

Duration: 30 minutes- In Nazi occupied Albania, Ismail, a poor peasant, who is sheltering two Jewish men at home, is torn between “Besa” the code of honor and protecting his family, as the Nazis come looking for them in the village.

The Feast of the Grave – Kosova

Duration: 15 minutes – A lonely man living on top of a hill finds himself under the ruins of an earthquake – an ominous sign for what is to come.

DOCUMENTARIES

Bekim Fehmiu – Albania Kosova

Duration: 60 minutes – The life and film career of the greatest Albanian actor from Kosova, Bekim Fehmiu, through interviews and clips of his movies.

Doda – North Macedonia

Duration: 85 minutes – The Viennese scholar and groundbreaking scientist, Frantz Baron Nopcsa, who was nearly crowned King of Albania, and whose experience and adventures were intertwined with his partner and secretary, Bayazid Elmas Doda.

The Bride with the Black Veil – Albania

Duration: 52 minutes – Musine Kokalari – the profile with some dramatization of a pioneer of democratic ideals and one of the first women to draft a political manifest. She was deemed a threat by Albania’s communists and received a harsh sentence

Light, Gjon Mili – Albania

Duration: 30 minutes – Albanian born photographer, Gjon Mili, best known for his work published in Life magazine, experimented with strobe light photography and light painting photography. His collaborations with Picasso have produced over thirty iconic images.

The Letters of Independence – Albania

Duration: 52 minutes – The declaration of independence by the brilliant minds who created the first alphabet of the Albanian language in the city of Manastir in 1908.

Our Lady of Shkodra – Great Britain, Albania

Duration: 60 min

Butterflies – Albania

Duration: 90 minutes

The untold story of 21 women in the concentration camps f communist Albania

ANIMATIONS

Ethnophobia – Albania, Greece

Duration: 15 minutes – Survival, clash and symbiosis all accompanied by bursts of joy and pain as a result of man’s internal need to pick out and exaggerate differences even though similarities are obviously greater.

Exit 2 The Game – France

Duration: 13 minutes – Exit follows a Pencil that gains consciousness while in the factory and looks everywhere to find the exit to his freedom. Inadvertently, it makes some terrifying realizations.

The Dream – USA

Duration: 5 minutes – Inspired by Mjaftore Keraj poem “The wave girl”. Through the technique of metamorphosis, a flying bird turns into a boy who falls in love with the girl of the waves. With playful imagination, the boy, now an old man, dreams of her swept away in eternal longing love.

SPARK – USA

*Not in Competition

Duration: 88 minutes

The story of a silent hero’s struggles for justice.

The inaugural Noli Film Festival (NFF), a pioneering event celebrating Albanian cinema in the United States, will take place at St. George Albanian Orthodox Cathedral, 523 E. Broadway in South Boston, from May 31 to June 2. The festival producers are Erand Sojli/Sojli Art Production and Bujar Alimani/90 Production.

Showcasing an eclectic mix of Albanian films by talented Albanian filmmakers, the festival lineup includes eight feature films, seven shorts, five documentaries, and three animated films. The festival kicks off on May 31 at 5:30 PM with a reception in the Cathedral’s garden, followed by the premiere of a documentary on the life of Fan S. Noli. Noli, a preeminent figure in Albanian history, will be honored throughout the festival.

Over the course of the three-day event, attendees will engage with directors and actors who will share their unique insights into their work. Feature films will be screened on the second floor in the Athanas Auditorium (named for the family of Boston’s Anthony Athanas of Pier 4 fame, who was a world-renowned restauranteur). The Auditorium is professionally fitted by Boston Audio, offering an unparalleled cinematic experience, while documentaries and animations will be shown on the first floor.

This festival is the first Albanian film festival to be held in Massachusetts, a state with deep historical ties to the Albanian community. The state was the first home for many Albanian immigrants who arrived in the early 1900s. The NFF will highlight the creative talents of professionals filmmakers from Kosovo, Albania, Macedonia and the U.S. The organizers hope this festival will be the first of many, mirroring other significant Albanian firsts in Boston, including the first Albanian Orthodox Church, the oldest Albanian-American newspaper (Dielli/ The Sun), and the first Albanian American Bar Association.

The festival is named in honor of Archbishop Fan S. Noli, a towering figure in Albanian history. Noli founded the first Albanian Orthodox Church, served as the first democratically elected prime minister of Albania, and was a prolific poet and literary scholar who translated numerous works, from the New Testament to Shakespeare. He wrote the definitive biography of the Albanian national hero, Scanderbeg. He earned degrees from Harvard University, Boston University, and the New England Conservatory. Noli’s contributions to literature and the arts are universally celebrated among Albanians. The festival’s start date, May 31, commemorates the 118th anniversary of his arrival in the United States, while the conclusion on June 2 marks the anniversary of his poem “Jepni për Nënën” (“Give to Mother”), which rallied support for Albania’s independence after World War I. Noli’s representation of Albania at the League of Nations, where he secured the country’s independence, is considered his greatest political achievement.

Admission to the festival’s screenings is free with required registration on the NFF website. The public is invited to experience Albanian culture through these films. Donations to support the Fan S. Noli Library & Cultural Center and Albanians Fighting Cancer are welcome.

A closing Gala and Award Ceremony will be held at Alba on 53, Leo Keka’s Albanian-owned restaurant in Hanover, at 7PM Sunday, June 2. Tickets are $118 per person.

For more information and to register for screenings, visit the NFF website. https://nolifilmfestival.com

Prof. Begzad Baliu/

Historia e gjuhësisë shqiptare, për më shumë se katër shekuj, është histori e rezultateve shkollore, e metodave dhe individualiteteve, të cilat i kanë sjellë shkollat dhe studiuesit, kryesisht të proveniencës së Europës Qendrore dhe Perëndimore, apo asaj italiane, franceze, gjermane dhe austriake përgjithësisht. Pasqyra e personaliteteve dhe veprave të tyre tashmë dihet, por njohuritë për jetën dhe bëmat e tyre përgjithësisht janë të zbehta. Dihen edhe arsyet e kësaj mungese: pamundësia për të hulumtuar ndër arkiva shkencore ku zakonisht gjenden të dhënat për jetën dhe trashëgiminë e tyre; një jetë shpesh krejt tjetër e tyre profesionale (bartësit e studimeve albanologjike, më parë se sa gjuhëtarë, ishin kryesisht tregtarë, misionarë fetarë, ushtarakë, diplomatë etj) dhe, së fundi, një veçori që ndryshe nga studiuesit e historisë së letërsisë i ka përcjellë studiuesit e filologjisë: historianët e letërsisë kanë qenë të prirë për të shkruar jo vetëm studime por edhe monografi historiko-letrare, ndërsa historianët e gjuhësisë kanë qenë të prirë kryesisht pas problemeve deskriptive dhe normative, nuk e kanë bërë këtë as për jetën as për veprën e tyre.

Është e kuptueshme, prandaj pse monografitë për jetën dhe veprën e tyre sot mund të numërohen me gishta të një dore: për Hahn-in dhe Jokl-in në gjuhën gjermane dhe për Xhuvanin, Çabejn e Rizën në gjuhën shqipe. Nëse përjashtohen monografitë në dorëshkrim të Profesor Jup Kastratit: për Joklin, Kamardën, Majerin etj., nuk është vështirë të kuptojmë se ne ende, jo vetëm që nuk kemi monografi në gjuhën shqipe, (bie fjala për tregtarin gjerman që la gjurmët më të vjetra të gjuhësisë shqiptare – Harfin, biografia e të cilit ndoshta edhe nuk është kushedi sa interesante për ne), por as për themeluesin e albanologjisë parashkencore – Hahn-in, as për themeluesin e albanologjisë shkencore – Gustav Majerin, as për themeluesin e gjuhësisë historike – Norbert Joklin, as për sintetistin e gjuhësisë historike shqiptare – Eqrem Çabejn, as për njërin prej bartësve më të mëdhenj të studimeve shqiptare në gjysmën e parë të shekullit XX – Maksimilian Lambercin, as për linguistin më të madh të gjysmës së dytë të shekullit XX – Selman Rizën etj. Po t’i përcillte historianët e gjuhësisë logjika historiko-letrare e kërkimeve, sikur i ka përcjellë historianët e letërsisë, sot do të kishim monografi shteruese edhe për gjuhëtarët që kanë qenë bartës të ndërtimit shkollor, institucional dhe metodik të gjuhësisë shqiptare, si: Justin Rrota, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Idriz Ajeti, Jup Kastrati, Androkli Kostallari, Gjon Shllaku etj., pavarësisht se disa nga këta ende vazhdojnë të bëjnë sintezën e veprave të tyre.

Më 1966, në Wiesbaden studiuesi Gerhard Grim pat botuar një monografi shteruese për Johann Georg von Hahn (1811-1869), me 358 faqe shtypi. Vepra e Profesor Petrit Kotrrit është monografia e dytë e këtij lloji për një albanolog të huaj, jo vetëm për faktin se është shkruar në gjuhën gjermane, por edhe për arsye se është vepër e shkruar me kritere, kërkesa dhe metoda shkencore, të cilat kanë sjellë të plotë universin jetësor dhe shkencor të tij. Mbase jo rastësisht. Shkolla austro-gjermane, krahas shkollës linguistike italiane, ka sjellë një frymë të fuqishme filologjike në Shkodrën e gjysmës së parë të shekullit XX, të cilën nuk ia ka arritur ta lëkund, si metodë, për gjysmë shekulli asnjëra prej metodave të investuara në gjysmën e dytë të shekullit XX, pavarësisht nga presioni ekstrashkencor me të cilin përcilleshin ato. Vepra e Profesor Petrit Kotrrit për Joklin sot mund të thuhet po e ndërlidh atë traditë të shkëlqyer të reflektimit të shkollës austo-gjermane, për shumë arsye: Profesor Petrit Kotrri është nxënës i brezit të mesëm të studiuesve që kanë dalë nga shkolla shkodrane e studimeve albanologjike, me dijen bazë mbi gjuhësinë shqiptare; është specialist i albanologjisë në Universitetin e Gracit dhe sidomos i metodave më të arrira të saj; ndërsa dijen e tij sot e investon me përkushtim në brezin e ri të studentëve të Shkodrës. Me të gjitha këto, autori i veprës për Norbert Joklin sot mund të thuhet paraqet një model të mirë në studimet albanologjike, prandaj edhe një mjeshtër shembullor për studimet e ardhshme të kësaj natyre.

Brenda këtyre proceseve nëpër të cilat ka kaluar shkolla gjuhësore shqiptare në përgji¬thësi dhe rruga e formimit intelektual e shke¬ncor të autorit, ndërtohet edhe vepra kushtuar Norbert Joklit dhe studime të tij për gjuhën shqipe. Në gjuhësinë shqiptare gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX janë shkruar mjaft artikuj vlerësues, përkujtues e kërkues (Konica, Koliqi, Gazulli, Çabej, Demiraj, Domi, Dhrimo, Kotrri etj.), për jetën dhe veprën e Norbert Joklit, prej të cilëve, kryet e vendit e zë, mbase edhe sot, studimi shterues kronologjik i Profesor Jup Kastratit , por studimeve albanologjike u mungonte një monografi në të cilën personaliteti i Norbert Joklit dhe rëndësia e veprës së tij do të shiheshin në një dritë të re të kërkimit, krahasimit dhe rivlerësimit, e cilat më parë nuk ka qenë e mundur të bëhet edhe për shkak të kushteve të tjera, të cilat e përcillnin jetën tonë shkencore.

Vepra “Norbert Jokli dhe studimet e tij për gjuhën shqipe” e mbrojtur tezë doktorate në Innsbruck (1996), përbëhet nga pesë kapituj.

Në kapitullin I është paraqitur “Jeta e Norbert Joklit” duke e parë atë në dritë të re, të ngritur nga një mori dokumentesh të zbuluar nga autori në Arkivin e Universitetit dhe në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë. Kohëve të fundit janë sjellë mjaft të dhëna të reja (kryesisht përmes kujtimeve dhe letërkëmbimit të Joklit me personalitete të ndryshme të kohës), por ato flasin përgjithësisht për vitet e fundit të jetës së tij, përkatësisht për përpjekjet e fundit të personaliteteve kulturore e shkencore shqiptare për të shpëtuar Norbert Joklin nga likuidimi i nazistëve gjermanë. Prandaj, për autorin shtrohej një obligim, që të mos përsëriste të dhënat, tashmë të thëna shumë herë për Norbert Joklin, por të bënte gjurmime të reja në interes të një pasqyre të plotë të jetës së tij. Në këtë kapitull jeta e tij është trajtuar duke iu përmbajtur kronologjisë së një jete të pasur dhe me plotë bëma shkencore në fushë të albanologjisë, ballkanologjisë e indoeuropeistikës, por ajo në rrjedhojat e saj është plotësuar edhe me të dhëna të reja (dokumente, kujtime, letërkë¬mbim etj.,) me të cilat në mënyrë të veçantë shpjegohet fundi tragjik i jetës së tij, sado që ai përfundim do të mbetet edhe më tej një dramë e errët në albanologji.

Kapitulli II “Vlerësimet kritike të veprës së Norbert Joklit” pasqyron vlerësimet e derita¬shme të veprës së tij, qoftë nga studiues të kohës së tij, madje edhe kolegë e nxënës të tij, si: Taliavini, Solta, A. Xhuvani, E. Koliqi, E. Çabej etj., qoftë nga studiues dhe personalitet të tjera të një periudhe më të re, si: Mahir Domi, Jup Kastrati, Ali Dhrimo etj. Pikëpamjet e tyre sillen këtu për probleme nga më të ndryshmet. Tagliavini, ishte ndër dialektologët e mëdhenj të kohës, po sikur edhe Jokli në fillimet e tij, për të mos thënë kërkimet biblio¬grafike të Joklit dhe botimin e tyre në Vjetarin indoeuropian për shqipen i vazhdoi Tagliavini; Solta, ishte nxënës i tij dhe kujtimet ashtu sikur edhe studimet e tij për Joklin thonë shumë; Xhuvani në gjysmën e parë të shekullit XX ishte përfaqësues i gjuhësisë shqiptare në Shqipëri, për aq sa Jokli po të njëjtën kohë ishte bartës i gjuhësisë shqiptare në rrethet europiane; Çabej ishte nxënës i tij dhe vazhdues besnik deri në vdekje i shkollë dhe metodave të tij në gjuhësinë shqiptare të shekullit XX. Me Joklin e lidhin vlerësimet e dyanshme për veprat e tyre deri në ditët e fundit të jetës së Joklit; Koliqi ishte një dashamirës dhe njohës i tij i përkushtuar për hir të vlerësimit të tij dhe punës së tij për gjuhën dhe shqiptarët etj. Po kështu mund të thuhet edhe për studiuesit e huaj e shqiptarë të cilët nuk e kanë njohur Norbert Joklin por veprën e tij e kanë përdorur si një vademekum në kërkimet e tyre të fushës së gjuhësisë historike. Mahir Domi do të mundë të vlerësohej për botimin e letërkëmbimin e Joklit, Ali Dhrimo për përkthimin e veprës së tij në gjuhën shqipe, ndërsa Jup Kastrati për studimin më të plotë, më të thellë dhe më të zgjeruar në studimet albanologjike. Sikur shkruan autori i kësaj vepre, Profesor Jup Kastrati është njëkohësisht edhe nuni i studimeve albanologjike në gjuhën gjermane të Profesor Kotrrit. Ndonëse i shkruar tri dekada më parë, studimi i Profesor Jup Kastratit, edhe sot paraqet bazën më të sigurt të kërkimit bibliografik, kronologjik dhe studimor të veprës së Joklit përgjithësisht. Ai e ka vlerësuar veprën e gjithmbarëshme të tij për: “objektivitetin shke¬ncor, gjykimin e ftohtë, mendimin e peshuar hollë e mirë, pasurinë e madhe të materialit faktik dhe të burimeve të shumta bibliografike, horizontin e gjerë të trajtimit të çështjeve, erudi¬cionin e autorit, parashtrimin e problemeve më të koklavituara me qartësi dhe me një metodë të rreptë shkencore, me deduksione logjike, me shumë respekt për paraardhësit dhe po me kaq konsideratë për bashkëkohësit, pavarësisht nga tezat dhe rrugët e tyre”.(201)

Nëse kapitulli i parë dhe kapitulli i dytë do të mund të vlerësoheshin për pasqyrimin e plotë historik të jetës, veprës dhe horizontit të pritjes së saj ndër bashkëkohësit dhe pasardhësit e albanologjisë, kapitulli i tretë dhe i katërt do të mundë të vlerësohen për paraqitjen kritike të veprës së Joklit si nga ana e brendshme e kontributeve të Joklit, ashtu edhe në krahasim me paraardhësit dhe pasardhësit e tij më të njohur në fushë të albanologjisë.

Në kapitullin III “Studimet e Norbert Joklit për hulumtimin e gjuhës shqipe” trajtohet gjerësisht kontributi i tij në këtë fushë. I shikuar nga brenda, ky është kapitulli kryesor i monografisë së Profesor Petrit Kotrrit, përmes të cilit në mënyrë shteruese është bërë pasqyrimi i veprës së tij mbi gjuhën shqipe, mbi shqiptarët, por edhe mbi përkimet e shqipes në rrethin ballkanik dhe indoeuropian. Me të drejtë. Norbert Jokli ka shkruar një varg monografishë themelore dhe monumentale edhe sot mbi gjuhësinë historike të shqipes. Në këtë monografi ato janë trajtuar sipas vendit dhe rëndësisë që zënë në studimet albanologjike. Ndonëse “Fjalori etimologjik” i tij, i cili konsiderohet jo vetëm kryevepra e tij, por edhe kryevepra e albanologjisë në gjysmën e parë të shekullit XX, sot besohet të jetë humbur, studimet e tij për monografitë: “Studimet për etimologjinë shqipe dhe fjalëformimin” ( e cila besoj të jetë edhe vepra bazë e “Fjalorit”, në mos sinteza e tij) dhe “Hulumtime gjuhësore dhe historiko-kulturore në fushë të shqipes”(1923), dëshmojnë për pasurinë e madhe të Joklit dhe kontributet e tij dhënë kulturës shqiptare. Sikur dihet, Norbert Jokli ishte i prirë, që të gjitha problemeve të trajtuara t’u jepte karakter monografik, prandaj përtej këtyre monografive, sot monografi më vete mund të konsiderohen edhe studimet, si: “Shqiptarët” por edhe recensionet, si: “Sllavë dhe shqiptarë”. Veprat e tij monografike, studimet e tij të karakterit monografik dhe më në fund recensionet e tij të gjera dhe po kaq të karakterit monografik, dëshmojnë për një metodë të tij të përhershme për t’i parë problemet me gjithë kompleksitetin e tyre historik, sociologjik dhe gjuhësor, që ishte njëkohësisht edhe prirje e shkollës së kohës. E shkruar gati një shekull pas fillimit të botimit të veprës së tij, vepra e Norbert Joklit, natyrisht që është parë në një dritë të re të studimeve bashkëkohore, për të thënë mbase edhe më drejt, në një dritë të arritjeve të albanologjisë. Por, ky shikim, nuk e ka zbehur rëndësinë e veprës së Joklit pas një shekulli, qoftë edhe vetëm për një fakt të vetëm: bardët e studimeve albanologjike të shekullit njëzet e kishin për nderë të quheshin nxënës të Joklit, ndërsa avancimin metodologjik të shkollës gjuhësore historike e konsideronin detyrë të tyre, brenda gjuhësisë shqiptare dhe të krahasuar me gjuhët ballkanike e më tej. Në anën tjetër, edhe në këtë kapitull temë e pakalueshme do të bëhet problemi i vendit të gjuhës shqipe dhe popullit shqiptar në Ballkan, përkatësisht atdheu ballkanik i tyre, sikur është bërë zakon të thuhet. Megjithëse, në tri dekadat e fundit rezultatet e këtij problemi duken mjaft të stabilizuara jo vetëm në rrethet shkencore shqiptare, por edhe në rrethet gjuhësore europiane, kontributi i Profesor Petrit Kotrrit për ta rishikuar vendin e koncepteve të Joklit mbi këtë problem është domethënës.

Autori i monografisë, Profesor Petrit Kotrri, e ka njohur këtë shkollë, i njeh rezultatet e këtyre arritjeve brenda gjuhësisë shqiptare e ballkanike, prandaj edhe vrojtimet e tij të reja sidomos nga aspekti krahasues kanë sjellë rezultate interesante për kohën tonë. Për herë të parë kemi një analizë të vepër së tij të shkruar mbi kriterin e rëndësisë dhe vlerësimit të saj. Mendimi ynë për veprën e Joklit, i nxjerrë nga studimi i Kotrrit tani është i plotë dhe njëkohësisht sipas një hierarkie shkencore.

Kapitulli IV merret me “Metodën e Joklit në krahasim me atë të Gustav Majerit dhe Eqrem Çabejt”. Mbase, ky kapitull, një ditë do të jetë vepër e re e Profesor Kotrrit. I shtruar kështu, ky kapitull jo vetëm zgjeron kërkimet e autorit për vendin e studimeve të tij, por mjeshtrit të tij, në parim, i jep vendin e gjithëpushtetshëm në historinë njëshekullore të studimeve albanologjike. Jo njëherë në studimet e tij, Çabej theksonte trinomin Majer -Pedersen – Jokli. Autori i kësaj vepre, mendoj kishte mundësi të krijonte një rreth më të gjerë: Majer-Pedersen – Jokli – Lamberc – Çabej, por me të drejtë, rrethin e mbylli me trinomin: Majer-Jokli-Çabej. Ata i bashkonte shkolla austriake, metoda, sidomos fusha e tyre: etimologjia. Shënojmë fushën e jo veprat, për arsye se Majeri botoi “Fjalorin etimologjik të shqipes”, Jokli e humbi “Fjalorin etimologjik të shqipes” pa e përfunduar, të cilin e shkruante, sikur thotë nxënësi i tij Solta, në margjina të Fjalorit të Majerit, dhe Çabejt, i cili më parë se sa ta përgatiste fjalorin etimologjik, besonte t’i përfundonte “Studimet etimologjike në fushë të shqipes”, për të mos i përfunduar as ato në shkallën që dëshironte. Përveç metodës, në këtë trinom Joklin e lidh me Majerin, Fjalor,i ndërkaq, me Çabejn, studimi pararendës i tij. Majeri botoi rezultatet e Fjalorit, ndërkaq Jokli dhe Çabej botuan metodën (parathënien – hyrjen) e kërkimit. Është e kuptueshme prandaj pse Jokli e ka përcaktuar metodën e studimit, ndërkaq Çabej e ka avancuar atë, duke i dhënë albanologjisë drejtime të reja. Majeri shkonte nga rastet e jashtme (me bazë kryesisht arealin latino – roman) në gjendjen e brendshme; Jokli shkonte nga trashëgimia indoeuropiane në lidhjet e brendshme; ndërsa Çabej paraqet një përparim metodik në këtë drejtim: ai kalon nga trashëgimia dialektore dhe e shkruar, me metodën krahasimtare, edhe në krahasim me gjuhët e tjera, deri tek rindërtimet indoeuropiane.

Duke sjellë rezultatet e tyre të përgjithshme dhe shembujt e veçantë, autori i kësaj monografie ka theksuar njëkohësisht edhe pikëtakimet e tyre në metodologji dhe dallimet në rezultate, ndërmjet Majerit, Joklit dhe Çabejt. Pra, në këtë mënyrë ai ka krijuar një pasqyrë të plotë të kërkimeve shkencore në fushë të etimologjisë nga tre breza, pavarësisht linjës së përhershme shkollore, metodike dhe kulturore që i përcjell.

Majeri ishte zotërues i thellë i shkollës gjuhësore më të përparuar të kohës, por dijen për shqipen e kishte nga kolonitë e saj. Përtej leksikut të kohës dhe atij dialektor, Majerit i mungonte edhe trashëgimia gjuhësore e shkruar nga shkrimtarët e letërsisë së vjetër.

Jokli jo vetëm ishte zotërues i shkollës më të përparuar gjuhësore të kohës, por nga aspekti metodologjik shënonte përparime të dukshme në krahasim me Majerin. Gjithashtu dijen për shqipen e kishte më të avancuar: sidomos sa i përket literaturës së saj dhe dialekteve anësore, apo të studiuara në kohën e tij. Duke qenë fillimisht një sllavist mes helenistëve e romanistëve, ai njëkohësisht ishte një ballkanist në kuptimin e plotë të fjalës dhe një albanolog që caktoi kordinatat afatgjata të albanologjisë së shekullit XX.

Çabej, ishte nxënës i Joklit dhe pavarësisht prej rezultateve të reja në fushë të metodologjisë, në parim ai ishte zbatues i drejtpërdrejtë i metodave të Majerit dhe sidomos të Joklit, prandaj vepra e tij me të drejtë sot konsiderohet sintezë e studimeve albanologjike në përgjithësi dhe e arritjeve të studiuesve më të mëdhenj, ku kryet e vendit zënë Majeri, Pederseni, Jokli, Malte – Brun etj., në veçanti. Përtej njohjes së shkollës dhe metodës së gjuhësisë historike, Çabej i dha rëndësi edhe gjeografisë gjuhësore, meqë njohuritë e tij për elementet konservatore të dialekteve shqiptare ishin shumë të gjera në krahasim me dy paraardhësit e parë, ndërsa trashëgiminë letrare të shkrimtarëve të vjetër (Buzukun, Bogdanin, Budin etj.) edhe vetë me kohë i bëri pronë të tij kërkimore. Duke qenë zotërues i të gjitha këtyre aspekteve është e kuptueshme pse Çabej në këtë trinom do të bëhet njëkohësisht sintetizues i rezultateve të dy paraardhësve të tij dhe shënuesi i rezultateve më të larta në këtë fushë, ndërsa në këtë rrjedhë, autori i kësaj monografie do të jetë kritiku i tyre.

Në kapitullin V “Lidhjet e Norbert Joklit me indoeuropianistë, ballkanologë, albanologë dhe studiues shqiptar në bazë të trashëgimisë (gjuhësore) të tij”, në mënyrë mjaft origjinale është pasqyruar kjo lidhje, përmes letrave, në të cilat gjendet një pjesë shumë e rëndësishme e pikëpamjeve të tij mbi metodën e studimeve në fushë të albanologjisë, mbi konceptet e tij për drejtimet dhe rrugën që duhet të merrnin këto studime në të ardhmen etj. Ky letërkëmbim i mbajtur me personalitete të shquara të dijes shqiptare, ballkanike e më gjerë, si: Kretschmer, Krahe, Tagliavini, Spitzer, Leotti, Stadtmuller, Gjergj Fishta, Konica, Pekmezi, Gazulli, Gurakuqi, Marlekaj etj., dëshmon për rrugët e komunikimit të tij, për mënyrën e mbledhjes së veprave albanologjike, për mënyrën e vjeljes së leksikut dhe trashëgimisë tjetër gjuhësore etj. Ky letërkëmbim përfshinë edhe elemente të rëndësishme të jetës së tij krejt personale, në kohën që ideologjia fashiste por zgjerohej në Europë e më tej.

Si zakonisht, libri mbyllet me një bibliografi të shkrimeve të Norbert Joklit, një bibliografi të shkrimeve për Norbert Joklin, ndërsa veçanti e saj është “Pasqyra e leksioneve të Norbert Joklit nga viti 1914 deri më 1938, krahas shqipes edhe për fino – ugrishtën, baltishtën dhe sllavishten”.

Duke përfunduar. Vepra e Profesor Petrit Kotrrit, është shkruar paraprakisht si tezë doktorate. Veprat e tilla zakonisht kanë anët e mira të përcjelljes mentoriale, por njëkohësisht kanë kufizimet parimore të metodës dhe mentorëve të tyre. Në këtë rast autori, mbase me të drejtë, ka zgjedhur për botim në gjuhën gjermane të veprës së tij vetëm atë që e ka shquar si më të rëndësishme, ndërsa pjesën kryesisht arkivore e ka lënë për botimin e veprës në gjuhën shqipe, ku dorëshkrimet, letrat, dhe dokumentet e tjera çojnë peshë më shumë.

Pavarësisht nga kjo anë, Profesor Kotrri ka punuar me ndërgjegjen e albanologut që lexuesit po i jep jo vetëm monografinë e parë për Joklin, por edhe njërën prej monografive të para të kësaj plejade albanologësh. Me këtë vepër autori ka sjellë jo vetëm monografinë e parë për Norbert Joklin, por edhe një pasqyrë të pasur informative, kulturore dhe shkencore të punës së Joklit, vepra e të cilit për fat të keq edhe më tej vazhdon të njihet vetëm në rrethet e ngushta shkencore, sado ajo i flet shumë edhe sot botës shqiptare në shumë fusha të dijes. Profesor Kotrri kishte trashëguar një dije ultrashkencore për kontributin e Joklit kryesisht në disa fusha të gjuhësisë, si morfologjia dhe etimologjia, dhe një dije kryesisht vulgare, që gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX është shkruar për kontributin e tij në fushë të studimeve shqiptare. Prandaj, me të drejtë, në këtë vepër, Profesor Petrit Kotrrit, falë metodës me të cilën ka punuar dhe dokumenteve të reja që ka sjellë, ato dy elemente të skajshme që kishte trashëguar i ka ndërlidhur me sukses, duke na dhënë kështu një monografi mjaft të plotë për Norbert Joklin dhe një shembull të mirë se si duhet t’i shkruajmë monografitë edhe për shumë albanologë të tjerë.

Petrit Kotrri, Norbert Jokl: und seine Studien zur Albanischen Sprache, “Dukagjini Publishing House”, Pejë, 2003, f. 295. ISBN: 9951-05-027-1. (Norbert Jokli dhe studimet e tij për gjuhën shqipe), Biblioteka në gjuhë të huaja “Balkan books” Dukagjini, Prishtinë, 2003.

Aleksandër Çipa/

Mbrëmë në teatrin ” Migjeni” të Shkodrës disa qindra artdashës të qytetit dhe të ardhur nga Tirana, me ëndje përcollën, të gjitha minutat e premierës së teatrit poetik: ” Mall për vendlindjen” me regji të Justina Aliaj dhe interpretime nga aktorët:

Justina Aliaj, Merita Smaja, Rajmonda Marku, Jozef Shiroka, Simon Shkreli, Astrit Fani, Fritz Selmani me pjesëmarrjen e Korit ” Prenk Jakova” dhe drejtues muzike Gjon Shllaku.

Një rast i veçantë për të parë se si teatri poetik me një zanafillë që në antikitet e ruan fuqinë e ndikimit artistik dhe magjinë tërheqëse për shkak të artit të fjalës dhe interpretimit të saj.

Me një kujdes sqimatar, regjisorja kishte zgjedhur përfshirjen e dy koreve në një, duke i dhënë ciklit të poezive të zgjedhura nga poetët e tërëkohshëm shqiptarë një plotësim artistik si konceptualisht ashtu edhe efektues.

Me regjistër të veçantë rrezatues në interpretimet e veta të gjithë artistët. Ndërkohë që artistja e paepshme e skenës, diva sfidante Justina Aliaj, jo vetëm që shpalos energjinë e pashtershme, por solli në këtë mbrëmje një art të lartësishëm fjale, interpretimi dhe muzikaliteti. Madje, në mënyrë të përveçëm, të mveshur edhe me efektin nostalgjik dhe mallin vetiak për vendlindjen e saj Shkodrën. Në ciklin e interpretimeve të saj nga Dritero Agolli dhe autorë të tjerë, solli edhe baladën “Bukuria e Vasiliqisë” me autor Lefter Çipa. Vërtet një moment kulmor dhe me ndikim shtangës për sallën e mbushur të teatrit.