Ornela Radovicka 

Qëndra Albanologjike  kërkime dhe studime  mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar në 1980.  

Gjatë vizitës së promovimit të librit” Fotosintezë e shpirtit tim” të gazetarit Rifat Rexhepit, në Hora të Arbërshëve, në drejtimin e shoqatës “Hora e Skëndërbeut”,me  Dani Morina e Veli Genc Berisha, si dhe të të shoqëruar nga dy miq të mirë  shembull  të mbrekullueshëm  të botës arbëreshe  Salvatore di Chiara, si edhe Lino Parrino, shkuam për një vizitë në shtëpinë e shkrimtarit profesori Zef Skiro di Maxho, prodhues artistik i botës arbërore, lëvrues i shumë  shumë zhanërve. Në shtëpi na priti  edhe  zonja Marg Scilipa një poete e ngrohtë, një grua fisnike ku ruan ende  atë elegancë që as orari biologjik nuk mund të ta heq kurrë. Të gjithë së bashku kaluam disa çaste shumë të këndëshme. Momenti më i bukur për mua është kur më dhurojnë libra. Ky xhest nuk u mjaftua vetëm nga profesori por edhe  Zonja Margarita e cila  më dhuroi  vëllimet e saj me  poezi(që do të ndalem herës tjetër për  të folur për to). 

Mbrëmjen e karnavaleve, të 2024 e cila u festua midis ndërrimit  të datës 10 janar duke u gëdhirë 11 janar, më afrohet një vajzë arbëreshe dhe më dhuron librin “Gjuha e bukës” të autorit Giuseppe Skirò di Maggio \ Zef Skiro di Maxho. Atë natë shkrimtari  Giuseppe Skiro di Maggio mbushte 80 vjeç.

Atë mëngjes, ndërsa  prisja fluturimin, nxorra librin “ Gjiha e bukës” e  nisa ta shfletoja. Brënda në ato faqje perceptova se poezitë  ishin shumë aktuale. Në këto  poezi  të autorit   Skiro di Maxho ndihej sopravvivenza (mbijetesa) arbërore, ai sentiment të pastër dhe e pandotur që i rezitoi kohës si mjet  autentik  sikur të ishte një monument në gurë. 

Struktrura e këtij vëllimi poetik  është ndarë në tre pjesë, të cilat  ndjekin një farë evolucioni organik  midis tyre; “Sunata”, “ Anno zero”, “Kopica e Ndryshku”.  

Në kapitullin e parë, autori Skiro lëvron  me poezi  mbi fizikën dhe egistencializmin;” Pa folur rrinë zëra njeriu\ se flasin veglat e duarve të djersitura- do shkruante autori tek poezia “ Lëndë” 

Vetëdija për një entitet e cila  nuk kuptohet nëse nisimi vetëm  nga e tashmja, por duhet  filluar në mënyrë radikale  nga e kaluara dhe e projektuar në të ardhmen.; “Jemi  duke mbajtur mbi shpatulla peshën  e rrënjëve të  shekujve, si dhe urtësinë e “ndërgjegjes së re” – do shprehej autori në ato poesi të shkurtra dhe herë lakonike.  

 “Janë buzë që flasin pa përgjigje”, ndërsa  “Koha nis sërish e ngushëlluar nga mungesa”. 

 “koha” si antiteza më e fuqishme, pjesë e eksponentit  “ Asimilim”. Vetëdija e qenies është koha”, 

ai koncepti “ Kohë”  ku Vitet rrjedhin  dhe arbëreshi  po bëhet pre e zhdukjes së  tij.  

“ Hapsira” në poezitë e autorit  ngelet me dozën  e saj territoriale, e limituar, midis binomit “ Njeriu dhe etnia”. Hora  në vargjet e tij  është një hapsirë  sa reale por edhe aq agnostike. Autorin e frikson e ardhmja e Horës  e futur ne labirintin  “ Globalizim”.  Vetëm nëse ndalon e vëshgon  sytë e Horës  mund të kuptosh rrjedhshmërinë, lëvizjejen e saj, tërbimin e saj.  I zhytur në shtjellat hapsirë-kohë, një shërbëtyre si mal me rrënjë uji, shfaqet, ku erërat  nyjëzohen, kumbora e orëve të Odhigjitrisë  çanë mjegullat e gjynjëzuar, e ndijim misteresh  thërrasin në jetë kalorsit e Skënderbeut- shkruan autori  

Për poetin Skiro di Maxho; Dielli nuk kthehet në rreze, por një “copë e vjedhur nga era”,pjezësa fotoni të nderur në diell.

Shpesh herë  mendimi i tij  apostrofohet në klauzolën “fizik dhe moral”; “Ne, si pemët lëngjet i sjellim nga dhethi ku lindëm, bota është mozaik, dhe epitafet zgjerojnë “rrënjë dhe lartësi” e të çon  përtjej atij kufirit alabstër. 

Me fjalën e tij të lirë, autori na përcjellë  në një rrugë të hapur, midis një “perëndimi dhe agimi” me  vështirimin nga  lindja. Në mbrëmje duart të vogëla e të thata të bujkut zhveshin shpirtin e heshtjes, hapin derën puhive të vakta ku gratë unjeshin nën hije,  rrëfenin përrallat, vajzat në dhomat e arta qendisnin pajën, e këndojnë Pecutën e butë, që i rriti mirë. Intinerari i kthimit  drejt Horës “gdhendet në palcë”. 

Jeta, një  kafshim e puthje stinësh, valë që ikin nga krahët duke shkumuar, ndërsa malli i hollë  përdridhet, te rrëza e Kumetës  nën tingujt e kumborës me ajrin e qëlluar barsë.  

Cdo gjë lind, zhvillohet dhe vdes, por “para se të fiket çdo zë arbëresh, brenda qarkut të këtyre maleve  të nxjerrim thirrma kushtrimi për rrezikun, të humbas e folmja jonë”.  

Në Hora sa herë  kthehesh mund të kesh harruar ndonjë fjalë, por Hora ta kujton. Ajo është fjalori  më i gjallë sepse  çdo gjë frymon arbërisht,Shkëmbi, Sheshi, Përroi, kroi, lumi i Gjonit. Këtu që nga viti 1488 është një Arbëri. Spërkat vargjet me notat e identitetit të tij, arbëresh në gjuhë dhe në rit.  Stema e Horës janë kallinjtë dhe ylli. Simbolet e bollëkut dhe simboli i lashtësisë si popull. “Korrën këtu një kalli\ mbeti i vetëm si gisht i nderë drejt qiellit. Ne mbajën e kallirit vendosa vetëtimën të fërgëllojë\ kur të fryjë era në kaltrsi e tokë.”  

Për autorin, rënia e apoteozës të dështimit të filozofisë së altruizmit efektiv është plaga e shekullit.  

Që  prej 2000 vjet flasim për teoremën më të lartë të virtutit humanë “Dashurinë” për njeri-tjetrin,  dhe ky projekt gjithmonë dhe më i dështuar,“Do të duhej të duheshim ka dy mijë vjet\ por i varfëri edhe tash qan e qesh me zgërdheshje”- do të shkruante Ai tek  poezia  “Dashuria” .

Autori shkon më thellë asaj aksiome  të tuprshme humane  krimi i kryer i  qënies njërëzore, dhe për këtë  ai  na përcjellë në  Portellë, Purtelja e Gjineshtrës. Një mëngjes Maji 1947 me flamuj nëpër duar  u vranë një grupë të pafajshëm midis  tyre edhe edhe një  vogëlueshe 8 vjeçare. “Perëndimi ka pasqyrim gjaku, e nesërmja do të jetë mot i mirë” – do të përfundonte vargjet  autori.   

Në pjesën e parë nuk mungojnë edhe poezitë e karakterit  erotik.  Poezia “Eva” e cila mbartin  vargje me nota të “sofistikuara” joshëse; “i djersitur, i bjerrë, në të miat humnera, yti nur”, po ashu edhe tek  vargjet  “Hermione” gjejmë  nota erotike me sfumaturë malinconie dashurie; “jeta tek kufiri i një çasti.”      

Pjesa e dytë“Anno zero”, është një stil kaligram, dhe mund të themi që ka patur një farë influence nga simbolizmi francez. Në këtë pjesë të librit poeti Skiro di Maggio, na përcjellë  vargjet e tij të skicuara,  gjë që na kujton  poetin  Apollenair,  i cili kanalizoi  në veprat e tij frymën e inovacionit e cila u ndje në Evropë midis shekujve XIX dhe XX. Këto poezi të Skiroit ndërpresin në mënyrë drastike lidhjet me traditën poetike tradicionale dhe përdorin  herë në  stilin vertikal, si  një “ gotik modern”  dhe herë atë horizontal si faqet intime si në një kartoline. Ky stil  i jep liri  kufizimeve te metrikës, dhe gjuha  që përdor, i japin  një “dizenjo” kuptimit.

Pjesa e fuqishme dhe e drejtpërderjt është pjesa e trete, “Kopica e Ndryshku”. Në këtë kapitull duket sikur autori ka në dorë atë forcë ndergjegjeje, një bagazh sa kulturor aq edhe pjekuri shpirtërore,  që e ndihmon   për të kuptuar gjithshka mbi botën e arbëreshit dhe çfarë po ndodh me të në botën e globalizimit,:”Lanë gjuhën tonë\ kultura lëtire\ aq mendimet na i pushtoi”. 

Me forcën kritike të ngjyer në sarkazmën e tij  poeti Skiro  iu drejtohet bashkëatdhetarëve të  vet se identiteti , si dhe sensi i përkatësisë është virtuti më suprem për individin e një grupi  që kanë lidhje në gjuhë dhe sentiment; “Mëma arbëresh e ardhur nga qyteti\hedhur papandehur\mbi qetësinë fjalë lëtirë të mbajë\ foshnjen të ikën te vapa\ vieni qui dove vai\ non correre, fermati\.. 

Shpopullimi ngelet një nga argumentat në poezinë e Skiro di Maxho, por autori shpreson tek etnia e tij, tek komunieteti tij; “Arbërshi i destinuar ti mbijetojë çdo Polis…  Unë,Ti, Ai\ Ai, Unë, Ti\Ti, Ai Unë\Unë Ti Ai. 

Një skicë  ku secili ka identitetin e tij, të gatshëm për  një integrim  në botën globale, por  kurrë i asimiluar! 

Poeti Skiro di Maxho e di shumë mirë se nëse diçka duhet të ngelet e përjetshme, duhet investuar tek brezat e rinjë-“Vetëm ata do ti japin lagëshirë rrënjëve arbëreshe- thotë  poeti, dhe më tej vazhdon me nota akoma më të forta për të gjithë ata që nuk dinë rëndësisnë e kësaj gjuhe më të lashtën në  Europë – “Kur  fëmijët do të mësojnë në bankat e shkollës, atëherë dielli do të lëshojë rreze mbi trutë e arbërshëve duke bërë kulturë, tregëti, politikë  në gjuhën amtare do të fitojnë më shumë nga gjindja e huaj,  edhe më të nderuar do të jenë”.  

Në kapitullin e fundit vargjet e tij herë duken si monolog e herë kethehen në dialog virtual dhe në këtë vorbull autori herë  introspektiv  dhe i kamufluar dhe  herë  i hapur, vozitë në shtjellat e Horës. 

 Kthehet në bir i erës, ku çdo pjesë e mendimit të tij prek Horën,  pasqyrohet mbi  liqen dhe  pa zënë në gojë fakte historike,  penetron  indirekt në historikun e e Horës, në ato kohë   të një krenarie të të artë 1488-1819 ku Hora filloi të çelte me shkëlqimin e saj arbërore si një feniks,  sepse ajo u ndërtua mbi të pamundërën. Hora, vizionare me një planimetri ndërtimi mbi  300 vjeçare. U ndërtua autonome, me administratë arbëreshe në gjuhë dhe të ritit bizantin , me shkollën e parë arbëreshe të Matrëngës  në 1593.Hora me banorët e saj por edhe me kulturën e saj, arbëreshët  njohës të katër gjuhëve: Latinishtja si gjuhë zyrtare, greqishtja e ritit, gjuha rajonale e tregëtisë  si edhe arbërishtja gjuha e bukës.  Por Hora ishte edhe fisnike, dy herë në vit lejonte të huaj në festën e Shën Mërisë që të vizitohej qyteza.  

Illuminizmi për Skiroin është forma më lartë e ndërgjegjes.  Dielli është metafora e tij. 

Drita kur të preki ndërgjegjen e arbëreeshit vetëm atëherë  Hora e ka arritur misionin e saj, dhe të vazhdojë të qëndrojë  si një mbretëreshë e gjallë  e fisnike 600 vjeçare  me madhështinë e saj.

 Ky  Diell , kjo ndërgjegje për Skiro di Maxho nuk është Utopi,  por  është një “Ëndërre?”  Pikëpyetja  që shoqëron fjlën “ Ëndërr” është, forma më demokratike  e  indirekte për ti përfshirë  bashkëqytetarët e tij në çështjen më të madhe, atë të ruajtjes së identitetit. 

Esklamacioni  i tij final është eshtë një euphemèo , është retorika që përmban përgjigjen; Mjafton të  kesh shpirtin arbëror dhe pavdekësia e saj bëhet realitet!  

Vëllimi poetik “Gjuha e bukës” të autorit Skiro di Maxho është  plot me figura letrare. i përshtatur në shqipen standart, dhe tek tuk gjejmë fjalë arbërisht, por tingullimi i fjalëve në arbërisht i shtojnë bukurinë sa artistike në stil ashtu dhe në përmbajtje këtij vëllimi poetik.

 “Mizare( bletët) dhe fëmijët rreth grumbujve me rrush të gangulluar pas vjeljes

Butet(fuçitë e verës), rrufullisnin me kërthi të hapur, dhe vjeshta dehet vetëm me të bukurën.”

Në këto rreshta arkadike të  një një panoramë dioniziane si dhe të shpirtit njerëzor ndërthuret  bashkimi i përsosur i të vetëdijshmes dhe të pavetëdijshmes.   

Ornela Radovicka 

Qëndra Albanologjike  kërkime dhe studime  mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar në 1980.  

“Hirushja e Mitrovicës”

Për Sopranon Elbenita Kajtazi

Nga Shyqyri Fejzo

Trajtimi mitik i Shqipërisë është  mjaft i përhapur sot në vend dhe jashtë tij. Jo  shqiptarët që kanë vizituar vendin, apo analizuar problemin, janë përqëndruar tek historia, gjuha e veçantë, nga pejsazhi dhe natyra e pa ndotur, prapambetja dhe mjerimi, sponatniteti popullor, zakonet e lashta si dhe përzjerja e lindores me perëndimoren, nga copëzimi dhe larushitja e  vendit, nga e panjohura e zanafillës së tij. Bota kështu na njeh në vija të trasha, po kjo nuk është e tëra. Jo më pak shkrime e analiza ka për karakterin, vetitë genin e shqiptarit, se i tillë është dhe realiteti.

Pas kësaj “hyrje të cunguar” në këtë shkrim dua të ndalem në vetitë e shqiptarit, genin e tij me theks jo vetëm qartësinë e mendimit, por veçanrisht në këmbënguljen. Këto dukuri lidhen direkt  me përvetësimin e gjuhëve të huaja, përshtatëshmërinë dhe dukuri e tendenca për të realizuar më të mirën bashkëkohoren, në përputhje me stadet e zhvillimit të vendeve ku jetojnë dhe të shoqërisë në përgjithësi.

Midis dhjetra shembujve që mund të jepen sot për këto probleme, do të veçonim atë të sopranos Elbenita Kajtazi e cila në sajë të një pune kolosale, ka arritur e synon suksese të tjera në fushën e muzikës operistike e interpertimit të saj. Bota kritike muzikore  vlerëson lart zërat e rrallë, timbrin e bukur, interpretimin e thellë shpirtëror të saj. Në media është publikuar me emrin e bukur “Hirushja e Mitrovicës”. Kur flitet ose  shkruhet për një figurë tipike të kulturës, artit, sportit etj.jemi mësuar dhe jemi njohur veç me sukses, arritje në ngjitje, me një fëmijëni kështu, ose ashtu, me të dhëna interesante dhe premtuse për të ardhmen. Kjo na bën disi të përgatitur çfarë do të dëgjojmë, shikojmë apo lexojmë më pas. Por, rastet në jetë janë të ndryshme, si vetë jeta.

Po të shikosh apo dëgjojsh civinë e Elbenitës, sipas tregimit modest të saj në takimin e njohur me kryeministrin Edi Rama do të fiksoheshin disa të dhëna dhe momente intersante të jetës  saj. Në intervistë dhe në biseda, në çdo fjalë a fjali, (zakonisht të shkurtra e të kursyera),bashkëbiseduese interesante dhe dëgjuese e vemendëshme.  Në çdo veprim të imagjinuar dhe konkret, ajo duket sikur luan një simfoni, ku tasiera e preferuar e saj është konkretja dhe humanizmi.. Kushdo që e ka njohur, dëshmon dhe flet se në bukurinë e saj natyrore është bashkuar një mendje e fuqishme e pasur me dituri, me karakter shumë të gëzuar, të thjeshtë, bashkë me ndjenjën madhështore të dinjitetit vetiak.

Më e madhja e një “skuadre volej-bolli” me gjashtë motra dhe një vëlla, më i vogli i fëmijve, i cili në shkurt mbush 17 vjeç. Po të pyeste njeri për kuriozitet se “kur ka nisur të kërcejë si balerinë?” do të ishte me vend përgjigja “që në barkun e nënës kur ajo shkonte në Skënderaj në rrugë e pa rrugë nga tmerret e luftës.” E madhja, “hallemadhja”i thonë një fjale të mençme në Shqipëri. E madhja e gjashtë motrave. Nuk është pak. Motra e katërt lindi në Durrës, ku familja komplet ishte shperngulur nga lufta në Kosovë, ndaj me të drejtë i vumë emrin “Fitorja”. “Dashurinë për njeri-tjetrin ne e ndjemë që kur erdhëm në kufi. Një polic shqiptar më rroku për qafe e më rrëmbeu nga traktori duke më mbajtur në krah. Nuk e harroj atë moment.” Më pas kur pushoi lufta dhe u shpall fitorja, ata u kthyen në Mitrovicë. Sejcili nga  familja dhe së toku dualën detyrat e eliminimit të shkatërrimeve të luftës. Duke kërkuar gjetëm lopën që i kishte grumbulluar e kujdesej për to një fshatar zemërbardhë dhe i ndershëm aty afër. Unë e njoha lopën menjëherë. Jo vetëm nga nishani  që i kishim lidhur në bisht. Që ato ditë fillova të ushqej e mjel lopën si dhe të shes përditë qumështin në qytet. Këtë punë e kam bërë me kënaqësi të madhe. Më takonte si fëmija i madh.

Duke dëgjuar videon e shkruar për këto probleme, të kujtohen menjëherë mendimet e dietarëve e personaliteteve të shquara, si Hygoj, Tolstoi, Heminguej apo Lasgushi ynë se ”faktor kryesor për arritjen e një suksesi  në jetë është dhe një fëmijëri e  vuajtur dhe e varfër.” Dhe personazhi i këtij shkrimi nuk bën asnjë përjashtim nga ato konkluzione të njerëzve të shquar.

Prindët e Elbenitës, si shumica e shqiptarëve, kanë dashuruar e duan pa masë lirinë dhe diturinë. Për të ardhmen e vajzës tyre të dashur ata synonin ta çonin në shkollë. Të dhënat e para siç shprehet ajo, “kam kënduar në heshtje. Ishte luftë.” Në Durrës, ku dëgjuam dhe lajmin e fitores dhe u bëmë në shtëpi me motrën tonë “Fitore”plot katër vajza, kam kënduar me zë dhe bukur, siç më thanë.

Pas diskutimesh e hamendësimesh, që lidhëshin me mundësitë e vazhdimit të shkollës e varfërisë që e kishin shoqëruese, ata vajzën e dërguan në shkollën e muzikës “Tefta Tashko” në Mitrovicë. Nga ajo shkollë përveçse dëgjoi për herë të parë muzikë operistike dhe konkretisht të madhen Marie Kallas, u përcaktuan e zbuluan  dhe prirjet e saj për muzikën operistike. Tani ajo kujton fillimin në Prishtinë në fakultetin e Arteve. Megjithëse punonte e studjonte pa pushim, por në thelb e kuptonte se aq ishte pak. Pati mëdyshje për ta lënë atë shkollë e të bëhej avokate, por këmbëngulja e së ëmës bëri që të kërkonte më tej për muzikë. Duke parë “Traviatën” në TV.dhënë në sallën e Operas në Londër, bashkë me të ëmën, ajo e nxiti ti shkruajë solistes kryesore të asaj shfaqjeje, Ermonela Jaho e ti kërkonte ndonjë ndihmë. Mençuria popullore thotë se “Ai që kërkon, gjen, por ai që këmbëngul, gjen dhe merr.” Kështu ndodhi edhe me Elbenita Kajtazin. Pas mesazhit dhe linkut që i dërgoi, i erdhi menjëherë përgjigja pozitive nga Ermonela, e cila pas një muaji, për fatin e të dyjave, shkoi në Prishtinë për të dhënë shfaqje. Kuptohet, aty koordinuan më mirë punët për vazhdimësinë. Më pas pë Elbenita Kajtazin filluan intensitet pune, emocione por edhe kënaqësi e rrugëzgjidhje. Ajo kujton me shumë respekt pedagogen e apasionuar të muzikës në Amerikë, Vera Kalabri e cila organizoi dy edicione në Gjermani. “Hirushja e Mitrovicës” qëndroi dy vjet e gjysëm në Gjermani, ku mendon se fitoi shumë, si në mësimin e gjuhës gjermane dhe në muzikë. Është botërisht e njohur aftësia e shqiptarit në përvehtësimin me themel të gjuhëve të huaja. Këtë e vërtetoi më së miri dhe Elbenita. Natyrisht, zotësia e saj  për të kaluar me lehtësi nga një mjedis në tjetrin, nuk e shtyu të shkëputej shpirtërisht nga vendlindja dhe nga dëshira përherë e gjallë për t’u rikthyer në atdhe. Të çudit dhe të kënaq fakti kur dëgjon në biseda e intervista sa bukur e pastër e flet gjuhën e nënës, shqipen e bukur sopranoja.

Profesoresha e këndimit në Gjermani, ishte e rreptë, por veçanrisht e saktë. Kjo bëri tek artistja të krijojë bindje të qëndrueshme e të drejta për sistemin gjerman. Në punë, veprimtari artistike apo në pushime me miq e shokë ajo në një formë a tjetër, do të përmendë Ermanela Jahon që me respekt të veçantë e quan “motra e madhe.” Arritjet e këtyre “motrave soprano” janë vërtet të admirueshme në fushën e muzikës operistike,si gjeografi shpërndarje në shumë vende të Europës e botës, në role e vlerësime me cmime të shumta.

Çdo i ri apo e re, dihet se në jetë kanë dhe një qëllim final, ngritjen dhe funksionimin e familjes, qelizës bazë të shoqërisë, për vazhdimin e pemës gjenealogjike të sejcilit. I zgjedhuri i zemrës saj është Ardiani, qe vjen nga Vushtrria, shokë e të njohur nga shkolla e mesme. Ata kanë 15 vjet bashkëjetese, por vetëm 5 vitet e fundit, kur bashkëshorti po punon në Hamburg, janë më të qetë e të lumtur, mbasi më përpara u ishin diktuar lëvizje që vinin nga natyra e punës dhe profesionit. Do t’me lejojë Elbenita të shkruaj një nënkapitull fantazi  të lidhur me muzikën në familjen e tyre pas një pune të lodhëshme.

Në pushimet shlodhëse të shkurtra apo dhe pak të gjata, muzika, veçanërisht ajo popullore ishte “ushqimi” i dytë shlodhës i tyre.

-Mua muzika popullore, siç e  di dhe e ke vënë re gjatë këtyre viteve bashëjetesë partnerë në familje, më shlodh, më krijon disa emocione në subkoshiencë dhe më çon peshë gjithë organizmin. Njëqind probleme të kem në tru, duket sikur ato zgjidhen të gjitha, shuhen dhe pa dashur, kam hyrë në linjën melodike të këngës, të tekstit…

`        -Mirë e thua, Ela. Ti në shpirt, në mendime je artiste. Dhe artistët, kompozitori, formuluesi i tekstit, interpretuesi(këngëtari) janë shkencëtarë në një farë mënyre, por desha të them shkencëtarë simpatikë, mbasi shtrydhin kokën e mendimet e tyre për të dhënë njerëzve kënaqësinë, si kjo që po provojmë ne të dy pas kësaj lodhje…

-Ngrije dhe pak zërin të lutem, se po këndon “Bareshën” Nexhmije Pagarusha…

-Është e pa përsëritshme vërtet, Nexhmije  Pagarusha. Unë emocione të jashtëzakonëshme ndjej dhe kur dëgjoj Vaçe Zelën kur  këndon këngën “gjyshja”. Në veshë buçasin ato nota e tinguj nostalgjikë, aq të bukur të krijuara nga i madhi Agim Krajka, me një rregjistër zëri si të Vaçes, po në sytë e mendjes kam gjyshen time…

Dhe biseda vazhdonte e rridhte për bukuri për  këngëtarë  të tjerë të vendit, të Italisë, Gjermanisë, Anglisë, Amerikës, Greqisë apo dhe për këngën “Lane Moje” kënduar në një festival Europian të këngës nga Zeljko Jaksimoviç i Sërbisë. Arti është art. E bukura pëlqehet nga të gjthë dhe kudo.

-Nuk po futem në muzikën operistike të lakoj “Manon Lesko” e perla të tjera të saj. Ato janë ushqimi juaj shpirtëror.  Ti e dashur Ela, që rrezaton gjithnjë mirësi, e dashuron të bukurën. E di si ka shkruar Dostojevski?…”Bukuria do të pushtojë botën…”

-Ti e di, Ardiani. Për Dostojevskin unë kam debolesë të madhe. Një shkrimtar shumë i thellë psikologjik. Tolstoi, Pushkini, Turgenievi, Gogoli, e një plejadë e tyre të para revolucionit janë të pa arritshëm…Unë kur kam kohë, nuk shkëputem dot nga leximi i veprave të tyre, ashtu si më tërheqin  veprat e Kadaresë, apo libri fantastik “Gjuetari i balonave”

Elbanita fërkon duart, mbyll sytë e duket diçka ëndërron e thotë:”…-

.-Por, krahas tyre kontribut jo i pakët është dhënë nga zhvillimet e sotme dhe muzika ka marrë përmasa botrore dhe shpesh po del në skenë pa një autor, po me kooperim. Arkitekti shqiptar  i “Taxhmahallit të famshëm në Agra të Indisë, kompozitori Yannis Love is All and Prelude, grek, ekzekuton në duduk latinoamerikani Pedro Eustache, tonin ja jep mezosopranoja kineze, me ekzekutimin e saj të papërsëritshëm. A e shikon çfarë kombinimi e arritje ka nga ajka e personaliteteve të muzikës e artit botror? Jetojmë kohra vërtet interesante…

-Po.Është e vërtetë. Po ka ca gjëra lidhur me muzikën që mbeten thellë në subkoshiencën e njeriut dhe pa “kurdisur,”shpesh ato që lidhen me muzikën, duket sikur të shoqërojnë në cdo hap. Te unë këto dukuri shfaqen për këngë të bukura të muzikës popullore, ndërsa ty e dashur rrethi i shoqërimit është më i madh, më i gjërë…

-Kjo është e vërtetë i dashur. Unë muzikën popullore e kam shpirt e xhan.Nuk ngopem së dëgjuari.

-E di.Të kam parë e dëgjuar me shpirt në shkurtin e vitit 2022, kur këndove këngën “Vet ke mbetë”.- qeshin me shpirt të dy.

-Ti edhe kur punon, pa ze imiton dicka…

-Aha! E ke vënë re? Vec muzikës popullore, të them të drejtën, më josh shumë dhe muzika orkestrale.Nuk kam përse ta fsheh. Kur dëgjoj “Vëlltavën”e Smetanës lumturohem, ashtu si bëhem edhe kur dëgjoj nga Diku Si “marmërimin e ujrave të pranverës” apo veprën simfonike të Tish Daisë “Një ditë pikniku”….

Pas kësaj shlodhje shumë aktive çifti vazhdon punën aty ku e kishin lënë, me energji dhe frymëzim të ri nën vështimet e njëri-tjetrit duke dëgjuar dhe fishkëllimën e lehtë të Ardienit nga kënga e “Baresha”,gati imitonte tingujt e violinës së Shkëlzen Dolit.

Mendoj se kot nuk ja kanë ngjitur emrin “Hirushja e Mitrovicës-“ Kur kthen kokën pas, në fytyrën e  Elbenita Kajtazit gjithjë çel trëndafili i një buzëqeshje të mirë, që buron nga shpirti i saj i pastër, nga fakti se gjatë gjithë jetës së saj, në çdo hap që ka hedhur, e ka karakterizuar mirësia, fisnikëria dhe dashuria e pakufishme për  kombin, për njerëzit.Njeriut të qeshur i hapet çdo portë. Ajo të qeshurën gurgulluese e mban në buzë,  dhe thellë në shpirt.

Nga lufta në Kosovë dhe më tej, asaj, prindëve, motrave e vëllait, familjarisht u pëlqen Shqipëria e veçanrisht perla e bregdetit Jonian, Qeparoi. Çdo vit ata aty kalojnë pushimet.

Arritjet nuk e dehin e frenojnë në asnjë çast artisten. Po të hedhësh një sy vendeve ku ka kënduar, rolet e titujve të operave ku ka luajtur, cmimet me të cilat është vlerësuar, del një odise interesante e veprimtarisë së sopranos, duke u bërë e njohur, e dashur për interpretimin brilant të saj. Ëmbëlsinë e zërit të saj kanë pasur fatin ta dëgjojnë e shijojnë spektatorët jo vetëm të Hamburgut në sallat e koncerteve të Elbfilarmonisë  të  famshme të qytetit metropol, por edhe të Berlinit,Mynihut, Parisit, Romës,Shtëpinë e Operas në Korenë e Jugut, Theatro Sao Pedro në San Paolo Brazil, programi Campo d’oro Neë York. Salsburg festival dhjetor 2017,Cardif, Lyon, Grand Teatre de Genevë etj.Gjeografia e vendeve që kanë provuar kënaqësinë që të dhuron interpertimi i sopranos Elebenita Kajtazi është e madhe,në pothuajse në pesë kontinentet. Rolet e saj të denja dhe të pa përsëritshme,kanë qënë ai i Violetta-La traviata, Mimi-La Bogeme,Micaela- Carmen,Tatyana-Eugen Onegin,Liu-Turandot, Pamina-Die Zauberflote,  Dona Anna- Don Giovanni, Manon- Manon, Adina-Lelisir Damore, etj.

Një varg cmimesh kombëtare dhe ndërkombëtare  pasurojnë civinë dhe karierën brilante të saj.

Në “Elbfilarmoninë koncentrale” fantastike të  Hamburgut ku jep koncerte  të herë pas hershme, aty enden dhe ëndrrat e perspektiva e mëtejshme e lidhur ngushtë me shpresat e mundësitë për sa më shumë koncerte, për të debutuar në Teatrin e Operas e Baletit në Shqipëri, për të parë sa  më shpejt në veprimtari Teatrin e Operas të Kosovës.

Aftësia për t’u përshtatur siç duhet dhe shpejt nënkupton zgjuarësi të zhvilluar, që nuk njeh gjurmë misticizmi. As mjegullnajat nuk ia turbullojnë mendjen shqiptarit.. Tek shqiptari në thelb nuk gjen asgjë monstruoze, as të shpërpjestuar. Përkundrazi: e ka tejet të zhvilluar qëndrimin kritik dhe filozofik ndaj shoqërisë dhe jetës. Mençuria e shqiptarit e përjashton sidomos naivitetin, mendjelehtësinë. Ai është gjithmonë realist, me këmbët në tokë, i vëmendshëm, rrallëherë i hutuar

Nëpërmjet kësaj optike sot mund të shikohen arritjet e të rinjve e sidomos të rejave në vend e kudo në botë. Arritjet e sopranos Elbenita Kajtazi, së bashku me motrën e saj të madhe Ermonela Jaho në muzikën operistike, Mira Murati  në intelegjencën artificiale, të Suzana Zuta në energjinë e rinovueshme e gazin jeshil, të kampioneve te Karatese Kelmendi, Gashi  e krejt shkollës së karatesë në Fushkosovë, të Sadbere Emshiu si pedagoge e gjuhës shqipe dhe Gjermane në Hamburg, e dhjetra të tjera.Ato janë kreshtat e majave më  të larta të intelektualëve e intelegjencës,me të cilët është gërshetuar kultura, Atdhetarizmi e pariotizmi dhe tregojnë për genin e fuqishëm shqiptar,shpresë për vendin në të ardhmen, me të cilat  krenohen gjithë shqiptarët.

Shyqyri Fejzo

Pertefe Leka/

Dr.Leka  jetoi  94 vjet, një jetë  aktive  në shërbim  të  mjekësisë  humane  i pandarë  nga  problemet  kombëtare  me një publicistikë të pasur. Një  jetë e gjatë  me  shumë veprime të dobishme  ndaj kam përmbledhur shumë shkurt  disa momente  në  fushën e gjerë të aktiviteteve  të Dr. Lekës  sepse është  shembull  guximi , studimi,me  veprime të mirëmenduara  në situata të vështira, që vlejnë  për të rinjtë  shqiptarë  që të forcojnë lidhjet me tokën e të parëve. Agim Leka  i formuar që në familje si nacionalist  anoi nga Apostolli i Shqiptarizmit Mit’hat Frashëri . Pushtimi  fashist  e gjeti në Liceun e Korçës  në radhët e demonstruesve   me Prof .Abaz Ermenji në krye. Në moshën 18 vjeçare  Agim Leka  Borshi bashkoi  qëndrimin  patriotik  anti -fashist me  klerin  katolik,  liceistët,  profesorët e Shkodrës  kundër  Priftit Italian  Cordignano  që shkroi  me urrejtje kundër shqiptarëve.  Leka përktheu  në italisht broshurën  e Dom Nikollë Mazrrekut “Skandali Kordinjano dhe Mbrojta e Kombit Shqiptar “1942. Qellimi ishte për t’ia thënë italianëve  të vërtetën  në gjuhën e tyre. Qëndrimi i palëkundur  i  Lekës me intelektualët  e Shkodrës  u bë  temë studimi  nga antropologu Donato Martucci në shkrimin “La purezza  della razza e lo scandalo Cordignano “ku  i shënon edhe moshën të riut (Nella traduzione  Italiana ,curate dall’allora diciottenne Agim Leka ). Me 1943 i Riu Leka, ishte në radhet e luftëtarëve nën drejtimin e komandantit A.Ermenji në Skrapar,ku takoi  udhëheqësin e misionit anglez, kolonel McLean. Pati  fatin të merrte pjesë  në Konferencën e Mukjes, ku nën diktatin e Jugosllavëve, komunistët e prishën  marrëveshjen e nënshkruar sepse i njihej   e drejta e vetëvendosjes  Kosovës dhe  trevave të  tjera etnike. Pas kësaj përsëri nuk u ndal, por me një grup të  rinjsh nacionalistë Nentor 1943  realizuan një  takim me heroin e 7 Prillit Abaz Kupi , ku  Leka  mbajti një fjalë të zjarrtë për  çështjen e bashkimit ……( pas 33 viteve , Dr. Leka  si mjek  i qëndroi pranë  Heroit  Kupi me përkujdesjen shëndetësore. deri  në  momentet e fundit  9 Janar 1976  kur ndërroi jetë ). Me 1944 u largua  për studime në Austri.Diploma që mori në Salzburg  i dha mundësi që të regjistrohet  në Universitetin “La Sapienza “ të Romës ku mori specializimin Mjek Kirurg. Në ShBA (1953-58 )mori  specializimin  në Universitetin e   New York – ut  dhe  të Pensilvanisë për sëmundjet e brendshme dhe kardiologji. Ushtroi  detyrën  e Pedagogut në  Universitetin e Lousville, më vonë u emërua  Asistent- Profesor.

Më 1960 hapi zyrën mjekësore  në Baldwin Long Island, ku banonte dhe maratona e sherbimeve  vjen në ngritje …..Qershor 1994  krijoi “Qendren Mjekësore Shqiptare “ në Bronx  ku mori një çmim të veçantë nga Kongresmeni  Eliot Engel, i cili e lexoi  edhe në Kongresin Amerikan me 26 Maj 1994.  Kështu  vazhdoi  pa e ndaluar  aktivitetin  mjekësor deri në moshën 83-vjeçare. Me 19 Mars 2011 Shoqata Mjekësore Shqiptaro – Amerikane e vlerësoi:  50 vjet në shërbim të shendetit  të qytetarëve . Çmimin ia dorëzoi  Nobelisti Dr.Ferd Murat. Dr .Leka  gjatë gjithë  kohës nuk e ndali aktivitetin edhe në fusha tjera. Me një përpjekje intensive  protestoi në redaksine e Enciklopedisë  Britanike për gabimin e shkruar   për origjinën serbe të  Skenderbeut. Për  këte pati  korrespondencë me  F.S.Noli  për të siguruar dokumentet përkatëse, veprim që zgjati  edhe pas vdekjes Nolit 1961-67, deri sa  u rishkrua  origjina shqiptare e Skenderbeut  në atë Enciklopedi. Po këte vit ,Dr.Leka me Zonjën Elizabeth, profesoreshë e gjuhëve të  huaja hapen shkollën Shqipe  në Wodhaven  Jamica  NY, ku  u bashkuan  edhe Profesorët Sami e Diana Repishti  e të tjerë. I ndjeshëm ndaj  ngjarjeve të Kosovës me 1969 shkruan në “NewYorkTimes “ – artikullin “Shqiptarët e Jugosllavisë” i nxitur nga vrasja e një të Riu  në demostratë me 28  Nëntor, ku theksonte se Qeveria Jugosllave duhet të mësojë nga kërkesat  paqësore  për drejtësi …..Po këte  ndjesi  kishte edhe për fqinjin e jugut, ku  denonconte politikën e Greqisë  për copëtimin e Shqipërisë jugut dhe  gjenocidin  në Çamëri  dhe në Shqipërinë e  Jugut   ku e kishte pësuar vetë familja  Leka  në djegien  e fshatit Borsh, shkruar në  “The New York Times” 1971. Dr. Leka  në një letër  drejtuar  desidentit  Milovan Djilas  ngriti  zërin për lirimin e  qëndrestarit   hero Adem Demaçit…Replikat me N.Gage  për Shqipërinë e jugut (1983) i cili i  kërkonte faktorit  nderkombëtar ta trajtonte Shqipërinë e jugut si Kosovën , Dr.Leka ia hodhi poshtë  me fakte pretendimet e Gage …….Pas  viteve 1990 kur u hapen dyert e komunikimit me Shqipërinë inicioi lidhjen ndërmjet Universitetit të Oklahomës dhe Universitetit të Tiranës, i pari në historinë e dy kombeve. Me 1992 së bashku me bashkëshortët Joan Fultz & Uilliam Kontos  e të tjerë krijuan Fondacionin  Edukativ Shqiptaro- Amerikan  Harry Fultz në Tiranë. Me 1993 vizitoi Shqipërinë  me pikësynimin të takonte me personalitete të mjekësisë ,  me Presidentin ,Ministrin e Shendetësisë, Dekanin dhe Profesorë të fakultetit të mjekësisë  me të cilët pati rastin të bisedonte   për të bashkëpunuar . Si  Shqiptar  kërkoi nga autoritetet  vendore  që Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare  të drejtohet nga klerikë titullarë  shqiptarë, siç ishte Noli dhe pasardhësit e tij. Dr. Leka erdhi familjarisht në Tiranë i ra qark Shqipërisë, të  shuante mallin e 50 viteve në mërgim, i ndarë nga Familja dhe Atdheu, për të cilët nuk u kursye  asnjëherë. U largua duke përmbushur   çdo detyrë  që e kishte  menduar  ta kryente, la Urtësinë   për  ta kujtuar. Shkrimi I mëposhtëm është shkruar nga Dr.Leka ku  janë  ngjarje  interesante nga Jeta e tij.

Linku për rezervimin e biletave:

https://www.eventbrite.com/…/vendi-im-tickets…

Luan Rama

(Instituti Ndërkombëtar i Modës – Izet Curri)

Është një kënaqësi e veçantë të takojmë këto ditë stilistët e rinj të modës të dalë nga atelierët e Institutit Ndërkombëtar të Modës – Izet Curri. I krijuar që 9 vite më parë, themelimi dhe veprimtaria e këtij instituti, një nga aventurat më të bukura të artit të modës në Ballkan, nga gjiri i tij kanë dalë një sërë stilistësh që tashmë janë angazhuar në atelieret e kuturierëve të mëdhenj siç është dhe rasti i Jehona Kastrati në firmën « Azedin Alaja ».

Izet Curri ka qenë dhe është vizionar në këtë fushë, i mbështetur në eksperiencën e tij personale me përjetimet e tij në Paris e nëpër Ballkan dhe përvojën e përftuar me krijuesit më në zë në « Prêt-à-Porter », që nga Hermes tek Azedin Alaja, pastaj nga ky tek Jean-Paul Gauthier due vazhduar me Lacroix apo Channel, për të ardhur më së fundi në krijimin e e këtij instituti pa mbështetje të fuqishme financiare por duke u mbështetur në eksperiencën e tij, në inteligjencën e tij natyrore dhe principet e një menaxhimi perëndimor. Ky artist, që në fillim të viteve ’80 krijonte dizajnin e kostumeve të Sean Connery, Gerard Depardieu, Isabelle Adjani, Christoff Lambert, Cindy Crafford, Madona apo Naomi. Në krijimin e këtij instituti ai tregoi njëkohësisht konceptet e tij moderne, shijen e veçantë artistike kërkimin e preferencave moderne në fushën e modës, me idenë e perspektivës për të qenë një pararendës. Puna e palodhur me gjilpërën që në fëmijërinë e tij (tradita e qepjes, një traditë familjare që është tashmë në ADN-në e tij), ku rrobaqepësia në këtë familje ishte jo vetëm traditë por dhe pasion dhe ekzistencë, krijoi tek ai atë këmbëngulje për të realizuar ëndrrat e tij në lagjet e dikurshme parisiane dhe atelieret e para të punës me modën. Dhe si gjithnjë ai ia ka dalë mbanë. Pas kaq vitesh, interesi për institutin e tij është shtuar, studentët e Maqedonisë, Kosovës, Malit të Zi, nga Bosnja-Herzegovina etj gjejnë në këtë institut mishërimin e pasioneve të tyre për të bukurën dhe rrugët për një të ardhme në këtë lami të artit. Veshja e njeriut ndër shekuj qytetërues ka qenë dhe është arti i të bukurës në forma dhe ngjyra, në atë që quhet « grâce », e hirëshme. Në botimin e revistës së institutit informohesh se studentët vijnë nga Gilani, Shkupi, Gjakova, Tetova, Kumanova, Gostivari e Kërçova e po ashtu nga kryeqytetet e vendeve fqinje. Është për tu çuditur interesi i vogël i stilistëve nga Shqipëria të cilët vështrojnë veç nga ana tjetër e Adriatikut, ndërkohë që ky institut është kryekëput perëndimor. Këtë e tregojnë punimet e këtyre ish studentëve të cilët kanë krijuar vepra të admirueshme, dizajne që spikasin për një modernitet të skajshëm, dizajne që fare mirë do qëndronin me dinjitet në sfilatat e mëdha të modës në Paris, Romë, Londër, Berlin e gjetkë. Në dizajnet e Arsime Bajramit nga Kumanova ka shumë finesë, por kështu dhe në dizajnet e Azra Nezirit nga Gostivari ku të tërheq menjëherë moderniteti i saj e po kështu dhe të stilistëve tashmë me emër dalë nga ky institut si profesori Nikola Eftimov apo Igor Markov, Angela Bikova etj. Të gjithë së bashku ata kanë krijuar « matricën artistike » të këtij Instituti. Në këtë pikëpamje, kozmopolitizmi i Izet Currit ka gjetur shprehje në krijimin jo vetëm të një arti bashkëkohor por dhe të një koherence dhe atmosfere ndër-ballkanike. Arti i vërtetë arrin gjithnjë të thyejë çdo barriere, kufi dhe moskuptime historike mes fqinjëve mijëvjeçarë. Referencat e tyre janë të shumta siç u dëshmua dhe në homazhin e këtij instituti për gratë stiliste nga ato pararendëse gjer tek Coco Channel, Elsa Schiapareli, Sonia Rykel etj.

Një numër më vete i revistës i është kushtuar artit të pikturës në punën e stilistit të modës. Një nismë për tu përshëndetur pasi në fund të fundit veshja është një formë pikturale e krijuar me mjete të tjera, përmes cohës, modelimit, elegancës dhe ndjesisë artistike. Kështu, nga Dali, Albulena Baftiari ka arritur të krijojë një dizajn frymëzuar drejtpërdrejt nga ky gjeni, Antigona Kadriu është frymëzuar nga Klimt, Bledina Katona nga Miro, Herona Fejzullahu nga Degas, etj, duke vazhduar kështu me Mondrian, Manet, Picasso, Miro, Cocteau, Munch, Vassarely, Picasso apo Dado. Vështroj këto krijime dhe ndjej një emocion të veçantë rreth këtyre stilizimeve që dhe ato janë vepra arti më vete. Mjafton të ekspozosh dhe vetëm këto dizajne që një publik botëror të gjejë në to fantazinë për krijimin e të bukurës, asaj që të tërheq në mënyrë manjetike dhe kjo për çdo lloj publiku. Kështu e bukura është gjithëpërfshirëse, ajo rrok njerëz të moshave të ndryshme, popujve, kategorive dhe shtresave të ndryshme, ku e bukura është humane për gjithë njerëzimin. Ndoshta një ngasje tjetër do të ishin dhe epokat plot dritë të kohës bizantine apo të Renesansës ku artistët anonimë i kushtuan shumë art veshjes njerëzore, në veçanti gruas. Nje mpleksje mes bizantines dhe epokës së Renesansës me modernen, mund të na shfaqte ndoshta hire të tjera…