Prof. Dr. Roland Gjini/

Sulë Harri i takon asaj familje patriotike elbasanase, ku si synime kryesore të edukimit kishte dashurinë për atdheun e dëshirën për dije. Vet ai paraqet modelin e një intelektuali të përgatitur, korrekt e të vetëdijshëm për misionin e vet. Kontributi i tij nuk spikati vetëm në drejtim të arsimit shqiptar, por edhe në aspektin atdhetar, madje ai dha edhe shembullin e një edukatori e kryefamiljari të denjë në familjen e tij.

Atdhetar i flaktë

Si mësues-pedagog ai gjykonte se nuk i shkonte për shtat të merrej me politikë, këtë jo vetëm e deklaronte por realisht dha shembuj të qëndrimit apolitik për sa i takon ndeshjeve të brendshme politike në vend. Por, duhet theksuar se kur vinte puna për probleme që kishin të bënin me fatet e vendit e të kombit, Sulë Harri përmbi pozicionimin e tij apolitik vinte interesat atdhetare. 

Qëndrim të dallueshëm atdhetar ai tregoi në veçanti në vitet e pushtimit nazifashist. Në këto vite shumë mësues e profesorë shqiptarë të shkollave të mesme u pozicionuan hapur si antifashistë, një prej atyre, madje shumë aktiv, ishte Sulë Harri. Kështu, ai nuk pranoi t’u shërbejë pushtuesve italianë në politikën e tyre të fashistizimit, madje refuzoi me vendosmëri ofertën që i bëri kyeministri Vërlaci për t’i dhënë një post me rëndësi në kabinetin e tij qeveritar. Më 28 nëntor të vitit 1939, me rastin e Ditës së Flamurit, ai bashkë me antifashistë të tjerë demonstron në Tiranë kundër pushtimit italian. Sulë Harri pozicionohet kështu si antifashist, duke e paguar me kosto të rëndë, këtë pozicionim. Qëndrimin e vendosur si antifashist ai e demonstroi edhe pas transferimit në Elbasan si profesor i shkollës Normale. Nga autoritetet pushtuese fashiste ai cilësohet si i rrezikshëm dhe për këtë arsye më 30.06.1943 arrestohet dhe internohet. Akuza ndaj tij ishte për veprimtari patriotike dhe çuditërisht, për “ide komuniste”. Internohet në kampin e përqëndrimit në Porto Romano, bashkë me antifashistë të tjerë, dhe qëndron atje deri në shtator të vitit 1943, kur kapitulloi Italia fashiste.

Megjithëse antifashist, ai vazhdoi të mbajë qëndrimin e tij apolitik. Gjatë viteve 1941-1943 ishin krijuar disa parti apo organizata politike në Shqipëri që kishin shpallur e premtuar luftën kundër fashizmit, por që vepronin secila për hesap të vet. Nuk u anëtarësua në asnjërën prej këtyre partive apo organizatave. Në fakt ishte ai që kuptoi se pavarësisht se janë krijuar disa parti dhe organizata të ndryshme antifashiste, rruga e vetme e lirisë do të ishte bashkimi i të gjithë shqiptarëve. Prandaj ai e pranoi ftesën e krerëve të Organizatës së Ballit Kombëtar, para mbledhjes së Mukjes, në bisedimet me krerët e Frontit Nacionalçlirimtar. Mbledhja u zhvillua në fillim të korrikut të vitit 1943 në shtëpinë e Baki Kongolit, në lagjen Kala të Elbasanit. Në këtë takim ai shtroi tri çështje me rëndësi kombëtare: heqjen e yllit partizan, bashkimin e të tëra forcave antifashiste dhe çështjen e bashkimit me Kosovën. Sa i takon kësaj kërkese të fundit mjafton të përmendim fjalën e tij në këtë mbledhje ku ai shprehet se “… Kosova është pjesë e pandashme e Shqipërisë dhe se kosovarët janë shqiptarë me një gjak, me një gjuhë dhe po me atë flamur, trashëgim që nga koha e Skënderbeut”. Pavarësisht se krerët e Frontit u tërhoqën, dhe nuk i pranuan propozimet e Sulë Harrit, vendosmëria e propozimeve të tij bëri përshtypje të madhe tek qarqet nacionaliste.

Sulë Harri gjatë viteve të Luftës nuk u pozicionua vetëm si antifashist, por edhe si antikomunist. Megjithëse i paantarësuar në parti nacionaliste, qëndrimi i tij antikomunist do t’i kushtojë shtrenjtë atij dhe familjes së tij pas Çlirimit, pra pas nëntorit të vitit 1944. Vitet e para vazhdoi punën si mësues i një shkolle fillore në Elbasan, por në vetëdijen e tij filluan regimet e para, siç ishte rasti i votimeve të 2 dhjetorit të vitit 1945 për Asamble Kushtetuese. Pakënaqësia e tij lidhur me të ashtuquajturën “demokraci” me vetëm një parti, e bëri atë të shprehet se “këto votime nuk ishin demokratike”, gjë e cila u theksua edhe në dokumentin e akuzës ndaj tij. Megjithë rezervat e tij ndaj Reformës Arsimore të zaptuar nga partia-shtet pas Çlirimit, ai nuk i zbehu pasionin dhe aftësitë profesionale në punën e mësuesit, përkundrazi, u përkushtua më shumë. Ndërkohë, shteti i ri po shtonte masat shtrënguese e reprezaljet si ndaj pronave ashtu edhe ndaj pronarëve, madje më keq, ndaj intelektualëve të zot e ndaj antikomunistëve. Kështu, më 24 maj të vitit 1947 Sulë Harri prangoset në sy të nxënësve, që ai i donte aq shumë dhe që ata e respektonin aq shumë. Akuzohet tashmë si “antikomunist”, kur vite më parë fashizmi e internoi si “komunist”. Këtu nis kalvari i dhembshëm i Sulë Harrit dhe i familjes së tij.

Gjatë muajve të burgimit në arrest u torturua aq shumë, sa që një prej prokurorëve të tij u detyrua të shprehej më pas se ai “ishte një njeri me karakter të jashtëzakonshëm dhe me qëndrim burrëror ndaj torturave të tmerrshme”. Më29 dhjetor 1947, gjykata komuniste jep vendimin, Sulë Harri dënohet me burgim të përjetshëm, në fakt prokurori kërkoi dënim kapital. Veç burgimit atij iu konfiskua edhe pasuria e tundshme dhe e patundshme, si dhe u privua nga të drejtat civile dhe politike. Familja e tij, gruaja dhe 5 fëmijët u lanë në shesh të hapur, pa plaçkë e pa shtëpi.

Mësuesi dhe pedagogu i aftë dhe i përkushtuar

Sulë Harri angazhohet në profesionin e nderuar dhe me përgjegjësi të mësuesit e pedagogut në fillim të viteve ’20-të, fill pas vendimeve të rëndësishme të Kongreseve të I dhe II të Arsimtarëve të Shqipërisë, kongrese të cilët përcaktuan detyra të rëndësishme jo vetëm për shtrirjen dhe masivizimin e e shkollave por, mbi të gjitha, për kombëtarizimin e arsimit shqiptar. Këto detyra Sulë Harri jo vetëm diti t’i vlerësojë si të rëndësishme, por arriti të kontribuojë me sukses për realizimin e tyre. 

Punoi e kontribuoi krahas kalorësve të tjerë të arsimit tonë kombëtar, personaliteteve që hartuan platformat e para të zhvillimit të arsimit masiv si Aleksandër Xhuvanit, Mirash Ivanajt, Salih Cekës. Si kryemësues u rendit përkrah profesorëve e pedagogëve të shquar të Normales, si Simon Shuteriqi, Petër Dodbiba, Kostaq Cipo, Ahmet Gashi, Josif Haxhimima, Ahmet Duhanxhiu, Fadil Gurmani e dhjetëra të tjerëve.

Me aftësinë, intuitën, pasionin dhe përkushtimin e tij, ai dha arritje dhe shërbeu si shembull në shumë plane: si mësues-pedagog, si inspektor, si atdhetar e si prind.

Pas mbarimit të Normales, në shkollat me famë të njohur austriake, Sulë Harri caktohet të ngrejë e të drejtojë të parën shkollë ushtrimore në Shqipëri, pranë Normales së Elbasanit. Ai gjykonte se detyrat e mëdha që qëndrojnë për zgjerimin dhe forcimin e shkollës shqiptare me fizionomi kombëtare do të vihen në jetë vetëm nga mësues të përkushtuar e të përgatitur. Kjo përgatitje do të realizohej jo vetëm nëpërmjet nivelit teorik, që përcillej nga profesorët e nderuar të Normales, por edhe nëpërmjet aftësimit praktik në Shkollën Ushtrimore, që ai ngriti dhe drejtoi për disa vite rresht. Normalistët te kjo shkollë gjetën laboratorin e gjallë të përvetësimit të profesionit të mësuesit.

Inspektori ideator 

Në vitet ‘20-‘30-të, të shekullit XX, në kushtet kur arsimi shqiptar përjeton hapat e parë të organizimit, masivizimit dhe kombëtarizimit, pozicioni i inspektorit të arsimit ishte tejet i rëndësishëm. Për më tepër, Korça dhe prefektura që ajo përfshinte, kishte numrin më të madh të shkollave në vend dhe, siç shprehet edhe autori i librit kushtuar tij, kishte njëkohësisht edhe një kuadër mësuesish cilësorë. Në këto rrethana, caktimi i Sulë Harrit në detyrën e inspektorit në këtë prefekturë ishte sa një përgjegjësi e madhe ashtu edhe një vlerësim për cilësitë e tij.

Si inspektor në Korçë e më pas në Vlorë, Sulë Harri nuk luajti thjesht rolin e një kontrollori apo administratori shtetëror. Kryerja e detyrave që i përcaktonte ligji për të nuk do të thoshte se kishte kryer misionin e duhur. Detyrat ligjore Sulë Harri si inspektor i kreu me devotshmëri, por është për t’u theksuar se ai nuk mbeti i mbyllur në kornizat e një inspektori zyrtar. Ai punoimë tej duke kaluar në nivelin e një ideatori për shumë probleme e çështje që kishin të bënin si me përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies ashtu edhe me rritjen e rolit të shkollës në edukimin atdhetar. Raportet, informacionet zyrtare dhe, në mënyrë të veçantë, referatet e tij nëpër konferenca pedagogjike nuk ishin thjesht konstatuese, por në to shihje ide e udhëzime që mund t’i japë vetëm një specialist i mirë i arsimit.

Në këto prefektura, inspektori Harri udhëzoi dhe orientoi që në shkollë mësimi të kryhet i lidhur ngushtë me aftësimin praktik. Sipas udhëzimeve të tij, megjithëse ligji i detyrave të inspektorit nuk e përmbante, në mjaft shkolla u aplikuan mësime në natyrë, u ngritën kopshte dhe salla të veçanta për kryerjen e mësimeve të punës, u grumbulluan fonde në të holla që do të përdoreshin në funksion të mësimit. Me porosinë e tij para fillimit të mësimit nëpër shkolla ngrihej flamuri kombëtar e këndoheshin himne mbretërore e patriotike.

Shembulli i edukatorit si prind

Korrektësia dhe fryma atdhetare e Sulë Harrit nuk u ndje vetëm në arsim dhe në lëvizjen atdhetare, por edhe në familjen e vet. Ai përherë dha shembullin e një edukatori patriot, pavarësisht nga vështirësitë, fillimisht të shërbimeve jashtë Elbasanit dhe më pas të kalvarit të dënimeve e kundërvënieve të regjimit komunist. Sulë Harri që në fillim të martesës i hoqi së shoqes së vet të urtë ferexhenë, duke paraprirë me shembullin e një familjari përparimtar. Lindi mjaft fëmijë dhe emrat e tyre Sula si prind nuk i vendosi sipas zakonit patriarkal apo rregullave fetare. Në vënien e emrave të fëmijëve Sula jep përsëri shembullin e një prindi shembullor dhe atdhetar. Ai iu largua emrave fetarë dhe vendosi emra shqiptarë: Ndriçim, Sazan, Durim, Sopot e Flamur.

Shembull më vete vitaliteti tregon Shega, gruaja e tij, e cila iu nënshtrua punëve më të rënda për të ushqyer të pesë fëmijët, më i madhi 15 vjeç asokohe. Ndërkohë, ajo u përqëndrua edhe në mirëedukimin e tyre, duke luajtur edhe rolin e nënës edhe rolin e babait. Fëmijët e saj u dalluan në mësime aq shumë sa që megjithë njollën e errët që morën nga burgosja e të atit, shkëlqyen në mësime e u arsimuan, e shumta, vetëm në shkollën e mesme, pasi “biografia” nuk ua lejonte arsimin e lartë. Ndriçimi, djali i madh, i cili po ndiqte me rezultate të shkëlqyera shkollën Normale, u detyrua ta ndërpresë atë dhe në moshë fare të re punoi si mësues në shkollat e zonave më të thella, duke ndihmuar sadopak ekonomikisht nënën dhe fëmijët e tjerë. Djali tjetër Sazani, dallonte mbi të gjithë, siç shprehet një bashkënxënës i tij “në se unë isha i shkëlqyer në mësime Sazani ishte super i shkëlqyer”. Ndërsa Sopoti, sapo mbaroi 7-vjeçaren, që në moshë 14-vjecare u detyrua të punojë si llamarinist, për t’i ardhur në ndihmë familjes. Djali i vogël, Flamuri, pasi mbaroi gjimnazin me rezultate të mira, nuk iu dha e drejta e studimit më tej, për arsye biografike.

Ndërkaq në burg Sulë Harri shpalos më tej vlerat e karakterit të tij të paepur, të korrektësisë dhe të kulturës së gjerë që zotëronte. Pas 10 vjetësh ai lirohet nga burgu. Pas lirimit e bashkimit me familjen Sulë Harri vendosi të përdorë heshtjen e hekurt, duke mos u ankuar, nga njëra anë, e duke mos kërkuar falje, nga ana tjetër. Ndihmonte ekonomikisht familjen me anë të përkthimeve të tij nga gjermanishtja apo me anë të shitjes së prodhimeve të bahçes së tij.

Vdiq në 5 qershor të vitit 1980, në moshën 80-vjeçare, duke lënë pas jo vetëm emrin e mirë por edhe një kontribut të vyer në shkollën dhe arsimin shqiptar, si dhe një model të një intelektuali patriot. U përcoll me respekt e nderime të mëdha nga mijëra qytetarë të Elbasanit e normalistë të ardhur nga mbarë vendi.

Në këtë 90-vjetor të shkollës së parë ushtrimore në Shqipëri, del qartë në pah kontributi i vyer i Sulë Harrit në ngritjen e kësaj shkolle e më gjerë. Vlerat e tij i vazhdojnë sot disa trashëgimtarë tëfamiljes tij, si në fushë të arsimit ashtu edhe në fusha të tjera të jetës në vend.

Një monografi që i jep Sulë Harrit vendin e merituar

Të tëra kontributet dhe shembulli që paraqiti Sulë Harri gjatë tërë jetës së vet, janë parashtruar më së miri në monografinë e autorit Iljaz Gogaj, “Sulë Harri, kalorës i arsimit shqiptar”. Duke marrë shkas nga titulli i monografisë, dua të përforcoj përcaktimin sinjifikativ që autori ka i dhënë Sulë Harrit, këtij mësuesi të aftë e të apasionuar, si kalorës i arsimit kombëtar shqiptar. Kalorësit në kohët relativisht të mëparshme historike ishin fisnikët, pasi atyre u takonte e drejta të luftonin mbi kalë. Këta kalorës ishin njëkohësisht avangardët, paraprirësit e një populli apo kombi në luftën e jetës. Në rastin konkret, në kuptimin figurativ, kalorësit ishin ata që paraprinë luftën e kombit shqiptar jo vetëm për liri e pavarësi, por edhe për arsim, kulturë e përparim. Kalorës të tillë, megjithë kalimin e kohërave mesjetare, në shekujt XIX-XIX gjen plot në Shqipëri, por më së shumti në Elbasan. Një ndër ta është edhe Sulë Harri, që i përkiste fisnikërisë së arsimit jo thjesht elbasanas por mbarëkombëtar.

Sa më sipër, vërtet të bëjnë të besosh se Sulë Harri ishte një kalorës i inteligjencës elbasanase e mbarë kombëtare.

Rreth monografisë së autorit Iljaz Gogaj, “Sulë Harri, kalorës i arsimit shqiptar”.

Nga Rafael Floqi/

Kënga klasike e José Feliciano “Feliz Navidad” mbushi 52 vjet këtë vit, një moment historik që u festua me ri-imagjinimin e parë të madh të këngës, me një linjë produktesh përkujtimore, një libër për fëmijë dhe një speciale për Krishtlindje. Këtë javë, “Feliz Navidad” u ngjit në vendin e 10-të në tabelën e këngëve të Billboard Hot 100 – paraqitja e saj e parë në top 10 në tabelë (sezonin e kaluar të festave të fundvitit ajo arriti në vendin e 12-të), një arritje befasuese për një këngë të vjetër 50 e sa -vjeçare në versionin e saj origjinal. Kaq e rëndësishme është “Feliz Navidad” për historinë e muzikës latine në përgjithësi, saqë është kapitulli i hapjes së librit të ardhshëm të Lejla Kobo, “Deshifrimi i Despacito-s”: Një histori gojore e muzikës latine”, që u botua nga Vintage Books në anglisht dhe spanjisht më 2 mars 2021. Libri përmban 19 këngë që kanë formësuar historinë e muzikës latine, historitë e tyre të treguara nga artistët, kompozitorët, producentët, menaxherët, drejtuesit, aranzhuesit dhe nganjëherë gratë dhe burrat që i sollën ato në jetë.

Ato 19 këngë fillojnë me “Feliz Navidad” – padyshim hiti i parë spanjoll në anglisht. Për nder të përvjetorit të këngës, arritjes së saj të re në listë dhe, natyrisht, Krishtlindjeve, këtu po shtjellojmë një fragment të përmbledhur të tregimit “Si u krijua “Feliz Navidad”. Këtu rrëfimet e dy krijuesve vijnë janë në ligjëratë të drejtë.

Rick Jarrard: Ne kemi qenë miq për kaq shumë vite me Jose. Ne jemi vëllezër. Ai më telefonon çdo ditë dhe çdo natë dhe ne përfundojmë duke pasur një Grand Marnier ose diçka në telefon. Pak përshëndetje. Unë jam një admirues i madh i muzikës latine. Hë mor burrë, se më pëlqen perkusioni. Dhe kjo është një nga arsyet që e kam dashur José ( Hoze) dhe jam përpjekur gjithmonë, madje qysh në albumin e parë, i thosha, “Hej, Hoze, le të spërkasim pak spanjisht atje”.

José Feliciano: Nuk e prisja kurrë që “Feliz Navidad” të ishte kaq këngë ikonike. Ndihesha disi i vetmuar për familjen time në Porto Riko, dhe Rick dhe unë po bënim albumin e Krishtlindjeve dhe Rick më tha: “E di, José, duhet të shkruash një këngë Krishtlindjesh.” Dhe unë e pashë atë paksa i hutuar dhe i thashë: “Rick, nuk e di se mund të shkruaj një këngë Krishtlindjesh aq të mirë sa ato që janë tashmë atje. Ashtu si këngët e Mel Tormé dhe grupit të tij.” Rick tha: “Jo, mor burrë , thjesht shkruaje këngën.” Dhe unë shkrova tekstin e parë të këngës: “Feliz navidad, Feliz navidad, prospero año y Felicidad [Gëzuar Krishtlindjet, gëzuar Krishtlindjet dhe një Vit të Ri të lumtur e të begatë].”

Rick Jarrard: Unë thashë: “Kjo mor burrë, më pëlqen!” Dhe ai tha, “Ricky, kjo është kaq e thjeshtë, askush nuk do ta pëlqejë kurrë këtë këngë.” Unë thashë, “Jozé, ne po e regjistrojmë atë në seancën të ardhshme.” Kjo është një gjë për Jose: Ne kemi punuar gjithmonë së bashku dhe e kemi respektuar jashtëzakonisht njëri-tjetrin. Dhe nëse unë dua të provoj diçka, dhe ai do ta provojë. Dhe nëse ai dëshiron të provojë diçka, unë do t’i them: “Mirë, le ta bëjmë”. Dhe ai ishte i hapur për këtë dhe ne e vendosëm atë në seancën tjetër dhe, dhe ja, morëm “Feliz Navidad”.

José Feliciano: Dhe pastaj thashë me vete: “Epo, më lejoni ta bëj dygjuhësh, që stacionet e radios të mos ma fikin.” Kam krijuar një përbindësh dygjuhësh. Sepse kjo këngë është bërë kënga ikonike e Krishtlindjeve. Oh, me siguri. Disku i vetëm “latin” i Krishtlindjeve që kishit dëgjuar në anglisht gjer atëherë ishte “Dónde Esta Santa Claus [Ku është Santa Klaus]” [një hit i ri i vitit 1958, i realizuar nga ylli i fëmijëve Augie Ríos, ei lindur në Nju Jork nga prindër portorikanë. Nuk e dija nëse do të kishim ndonjë lloj transmetimi të kësaj kënge.

Kështu që u përgatita dhe e bëra diçka që radiostacionet të mos kishin asnjë justifikim. Dhe tani çdo Krishtlindje ata duhet ta venë këtë këngë në transmetim.

Rick Jarrard: Askush tjetër nuk po regjistronte në spanjisht dhe anglisht aso kohe. Nuk kishte. José ishte vërtet artisti i parë latin, sipas vlerësimit tim, që kishte hite në mbarë botën, diçka që ka qenë një fakt i anashkaluar, në mendjen time. Kur regjistruam “Feliz Navidad”, më dukej si një hit i vetëm. Por, sigurisht, shanset ishin vërtet kundër kësaj, sepse të gjitha këngët standarde të Krishtlindjeve ishin publikuar tashmë, dhe kjo ishte një goditje e gjatë. Por më dukej diçka e pabesueshme dhe e kisha gjithmonë atë shpresë.

José Feliciano: Rick dhe unë shkuam në studio në Kaliforni dhe e regjistruam këngën. Në atë kohë unë kisha bateristin tim brazilian, Paulino, dhe ai luante bateritë. Kam luajtur bas, kitarë dhe kuatro porto-rikane [një kitarë e vogël, e zakonshme në Porto Riko] dhe kam luajtur gjithashtu guiro [një instrument muzikor i bërë nga një pagur, me një sipërfaqe të dhëmbëzuar të gërvishtur me shkop]. Kam bërë një duet me basin dhe kuatrino. Dëgjojeni dhe do të kuptoni se çfarë dua të them. Marrëveshja ishte vërtet mes mua dhe meje.

Rick Jarrard: Më pëlqeu kur Jose të luante kuatro, dhe gjithmonë ia sugjeroj që, nëse kënga e kërkon, ta bëjë këtë. Ne nuk punësuam ndonjë instrumentist kuatro. Jo kur José Feliciano është afër. Ai e realizon vetë dhe luan në mënyrë të jashtëzakonshme. Kemi regjistruar në RCA Studios në Hollywood në mes të verës, kështu që ishte një marrëveshje e vështirë, për ta hyrë në humorin e Krishtlindjes. José sapo ishte shpërngulur këtu nga Nju Jorku. Unë gjithmonë pres nga José një këngë shumë elementare: bateri shumë elementare dhe ndoshta perkusion dhe më pas fillojmë t’i dublojmë gjërat me të. E bëj këtë që ai të jetë i lirë të performojë vërtet dhe të mos mbyllet nga një orkestrim i madh. José është një nga ata artistë që duhet të jetë i lirë. Kështu e bëmë në atë mënyrë dhe më pas shtuam perkusionin dhe kuatron, dhe më pas e ndërtuam atë nga atje, duke shtuar vokalin dhe harmoninë. Ne i shtuam telat dhe brirët në një datë të mëvonshme dhe thjesht u përpoqa të ndryshoja seksionet e ndryshme të këngëve duke përdorur frymoret ose telat. José regjistroi kitarën dhe vokalin së bashku. Ndonjëherë ne e bëjmë atë veçmas – në fillim kitarën dhe më vonë vokalin. Por regjistrimi së bashku është zakonisht mënyra më e mirë për të marrë një performancë të shkëlqyer nga José, sepse kështu ai bën koncerte për – kitara dhe vokale. Ai është një nga ata djem që e regjistron këngën nga lart poshtë përkundrejt regjistrimit rresht pas rreshti, siç kam parë shumë artistë. Jo jo jo. Ne e bëjmë atë këngë nga lart poshtë, dhe ai e interpreton këngën, dhe kështu ju e merrni atë ndjenjë të mrekullueshme shpirtërore nga José.

José Feliciano Askush nga kompania diskografike nuk më tha nëse kënga i pëlqeu apo jo. Ata thjesht e lançuan atë dhe më duhet të them, se kënga e çau vetë pjesën tjetër të udhës.

NGA  NDUE   BACAJ

HYRJE

Folklori  është pasqyra  e kthjelltë  e psikikës së kombit ,është rrasa e mermerit  me të cilen historia  zgavron të endurit  e të shendritunit e popujve ,është cehja   pashterrshme e gjuhsisë  dhe e letersisë kombëtare. Folklorin  do ta shqyrtojsh po deshte me shkrua historinë e kombit…pasi pa të kombi jetë nuk ka …(At Gjergj Fishta ,parathenie te Kanuni i Lekë Dukagjinit ,perg. nga Shtjefen Gjeçovi, Shkoder 1933). Këto fjalë të shkruara nga poeti kombëtar At Gjergj Fishta në vitin 1933 pra 11 vite pa lindur kantautori Sali Mani të duket se janë shkruar enkas per krijimtarinë folklorike  dhe artistike të kantautorit të madh malësor , të ketij burri fisnik e atdhetar  i cili edhe pse fizikish nuk jeton më që me  29 dhjetor 2009, jeton në veprën  e tij , vepër e vlefshme per kombin, Malesinë  e Shqiperinë Etnike , me ëndërren e të ciles u largua nga kjo botë  artisti dhe atdhetari Sali Mani..

NJOHJA  IME  E  PARË  ME  SALI  MANIN 

Dikun rreth vitit 1966, para ish ndërtesës së nënprefekturës të Koplikut, ose në afërsi të kryesisë së kooperativës bujqësore Koplik (tani Raifasen bank), ka qenë një si punë kioske që sherbente si berberhane. Unë në atë kohë isha ende adolishent , por kisha dëgjuar per një djal nga Reçi i cili i binte dhe i këndonte shumë bukur si lahutës ashtu edhe çiftelisë. Një ditë kur shkova per tu qethur te kjo kiosk pashë një djal të ri me flokë kaçurrela dhe të hieshem, që sapo hyra brenda më priti me një buzëqeshje karakteristike  dhe të ëmbel që edhe sot e kujtoj. Kur u ula në një stol të kohës për të pritur radhen më shkuan sytë te një  çifteli e bukur e varur aty. Nuk e di pse, por menjëher më shkoi mendje se mos ky “berberi” ishte  Sali Mani që ja kisha dëgjuar emrin , por ende nuk ja njihsha fëtyren.. Perpara meje kishte radhen për t.u qethur një femijë jo më shumë se 9-10 vjeçar i cili , sapo u ul në karrige i thotë xhaxhi Sali apo po ma  këndon një kengë. ”Berberi” qeshi dhe e qethi fëmijen. Mirpo fëmija edhe pasi u qeth këmbëngulte që “berberi” ti këndonte një kengë. Ai me një buzqeshje të lehtë  i thotë fëmijës shko se do të kendoj një herë tjeter se e ka radhen per tu qethur ky çuni. Unë menjeherë ja ktheva , jo ska gjë por këndo… “Berberi” menjehrë mori çiftelin dhe filloi ti binte duke  kënduar me një zë të lehtë, por të mrekullueshem dhe me një buzqeshje që ja tregonin edhe sytë. Kur ai e pa femijen si ja kishte  ngulur sytë si i habitur, ai improvizoj  katër vargje me një humor të hollë që edhe sot nuk i kam harruar : 

“Mor djalosh nuk di nga vjen / 

Të qetha flokët por s’të mora mend / 

Çou e shko se të kerkon “mami” /  

E mos u habit se këndon Sali Mani /.

Që nga ajo ditë unë nuk i harrova kurr më  Sali Manin dhe kengët e tij. Por pas njohjes parë  (vite më vonë) kur unë dhe ai banojshim në qytetin e Koplikut ne krijuam edhe shoqeri , të cilen na e beri më të afert , bashkeshortja e tij , mesuesja e nderuar Feti, e cila ishte edhe  mësuesja e parë  e vajzes , femijës tim të pare, kujtime të cilat edhe nëse “dua” ti harroj unë ato nuk më lë ti harroj kurr vajza ime  Laureta , tashma  nënë… 

NJË CURRICULUM I VOGËL PËR ARTISTIN E MADH 

Sali  Mani , kishte  lindur me 21 gusht të vitit 1944 me babë Man Zeqirin dhe nënë  Zojë Turk Zekajn në shtepinë e njohur per atdhetari , trimëri , bujari  dhe burrëri të Ndrecajve, në fshatin Dukë  të Reçit , Malësi e Madhe. Zakoni i qitjes pushkë kur lindë djal në një shtepie malësore , duket se në shtepin e Man Zeqir Ndrecës mbeti disi “shurdh”, pasi në ato kohë pushkët  kërcisnin pa prajt  nepër  Reç , Malesi e Shqipëri, pushkë që rreth tre muaj më vonë do tu sillnin lirinë trojeve shqiptare nga pushtimi nazi-fashist ,(edhe pse kjo liri fatkeqësisht  më vonë do të shperdorohej mizorisht nga të ashtuquajtur  “fitimtarë”..). Si çdo djalë malësor  Sali Mani do të perkundej në djepin legjendar të Malësisë, do të ushqehej me tamlin e nanlokes e cila bashkë me tamlin do ti mëkonte me  ninullat (kengët e djepit) edhe trimerinë, urtesinë  dhe atdhetarinë , virtyte që u bënë pjesë e pandarë e jetes dhe veprës së kantautori  Sali Mani. Ky  filiz i njomë i Ndrecajve në fëmininë e adolishencen e tij do të vazhdonte “dy shkolla” pernjeherë,  shkollen e fshatit dhe shkollen e votrës,  shkollën që e kishte çdo shtepi fisnike e Malesisë Madhe , si ajo e Ndrecajve, ku metoda më e aftë per tja dalë qellimit edukativ  ishte ajo e maleve tona, ku shkollë e kateder ishte asohere votra mikpritëse, ku mësues ishte tata, edukatore lokja fisnikeshë , libër kanuni e rapsoditë , kalem lahuta e çiftelia , bibliotekë kallzimet e pleqëve, disiplinë respekti  ndaj të vjetërve , e nderimi ndaj gruas e motres… (Gjergj  Fishta , Lahuta e Malësisë ,fq.XXVI-XXVII , botim i tretë ,Romë 1991). Sali Mani  nga kjo shkollë e traditës dhe jetës kishte mësuar  aq mrekullisht sa ishte bërë profesor e kaluar profesorit. Këtë artisti i madh  e tregoi me vepra e këngë deri sa mbylli sytë me 29 dhjetor 2009, por që la hapur në perjetsi kengët e tij patriotike të shoqëruara me muziken e dy televa (çiftelinë), që magjepsi këdo që kishte vesh per ta degjuar, sy per ta parë,  mendje për t’a kuptuar dhe e shpirt per ta ndjerë..

SALI  MANI  PËR  VENDLINDJEN  E  TIJ 

“…Nëse don të dish si është pranvera  me të gjitha ngjyrat e saj, shko në muajt prill e maj në Dukë. Duka ndahet edhe në mal edhe në fushë . Fusha i ngjan  një stadiumI  të rrumbullaktë gjigand.  Malet janë të ngritura rreth e rreth si shkallë të tij… Dukasit  i jepnin një rëndësi të veçant  anës estetike  të rrethimit të tokës dhe sistemimit të saj. Brigjet ishin të mbushuara me  hardhi e pemë të tjera në rreshta të drejtë. Të gjitha shtepitë  e  fshatit Dukë  shtrihen rrezë një brinje, si per t’u mbrojtur nga murlani i ftohtë i dimrit që vinte nga gryka e Dukagjinit… Reçi ka pasur burra të mençëm  e atdhedashës. Sa herë që shkjau i Malit Zi  ka mësy Grudë, Hot e Kastrat, ata kanë rrokë pushken me kushtrim dhe kanë luftuar krah per krah me vëllezërit e tyre . Në Lidhjen e Prizrenit  Reçi ka pasë  perfaqesuesin e vet Zyber  Bajraktarin..(Marrë me shkurtime  nga revista  “Kuvendi”,fq.37-38 ,viti 2003).

SALI  MANI,  ARTIST  E  KANTAUTOR  ATDHETAR  

Sali  Mani me talentin e tij të mrekullueshem prej artisti kantautor do të punonte edhe mësues, por dhe në shtepitë apo vatrat e kultures të kohëve, (që nga Kelmendi e veçanarisht  në shtepinë e Kultures në Koplik).  Në këto ambiente të kohës  Sali Mani do të kultivonte vlerat e tij shpirtërore, poetike, artistike, patriotike, pse jo edhe filozofike. Aty Sali Mani do të këndonte kengët që i shkruante vet plot pathos që u kushtoheshin trojeve shqiptare, heronjëve që e mbrojtën me jetët dhe gjakun e tyre, flamurin me të cilin shkonin në luftë si në dasem  malësorët e shqiptarët, virtyteve më të mira, bukurisë së natyres dhe asaj njerzore. Por Sali Mani edhe do të thumbonte veset e këqia me humorin e tij të hollë  etjerë.. Talenti i Sali Manit do të fillonte të spikaste që heret në fshatin e tij ku për shok filloi të kishte lahuten  me të cilen këndonte këngët e kreshnikëve.  Zëri i Sali Manit dukej një zë i thekshem dhe kumbues , taman si per të kenduar këngët e kreshnikëve dhe trimave patriot. Zëri i Sali Manit merrte jehonë në malet për-rreth. Ai fillimisht këndonte, siç e kishte zakon malësori, i cili kur merzitet kap fyellin, zymaren apo  lahuten dhe i binte duke e percjellë me kangë të përmallshme. Kendonte ditën në maje të ndonjë krepi, ose në hije të ahit. I bahet se dielli ka ngel kah e ndie, se zogjtë janë grumbullua rreth tij si të marrun mendësh, se krojet e gurrat kanë ndalue e nuk qesin ujë per mos me ba zhurmë…se shkembinjtë kanë ngreh kryet  prej habijet , ndërsa hëna dhe yjet e nates i duket se e degjojnë me kënaqesi..”..(Ndër  Malet Tona, Kerkime të At Gjon Karmes  S.J. nder male të veriut ,fq.261). Por Sali Mani tregoi se nuk këndoi thjeshtë siç e kishin zakon malësoret, por kendoi si një kengëtar dhe instrumentist i vertet, që nga dita në ditë e moti në mot rritej e bëhej më i mrekullueshem me këngët e tij që tashma kishin marrë “dhenë”.  Zëri dhe talenti i Sali Manit nuk tërhoqën vetëm vëmendjen e banorëve të Dukës,  Reçit, Koplikut, Malesisë e më gjërë, por  edhe vëmendjen e autoriteteve dhe profesionistëve të kohes, të cilet vendosen per ta “provuar” Sali Manin në festivalin kombëtar që u zhvillua në Elbasan në vitin 1966. Këngëtari i ri dhe i talentuar atje  u prezentua  si këngetar  dhe instrumentist me Lahutë, por edhe me çifteli, vegël muzikore folklorike që ndonse nuk ishte e tradites së treves së Malësisë (por e Dukagjinit fqinjë), ai arriti ta prefeksionoj deri në atë shkallë sa çiftelia mori dimensione të reja të mrekullueshme në dorën e Sali Manit, taman si me u pas krijuar enkas per këtë artist.. Sali Mani do të ishte perfaqësusi më dinjitoz i Malësisë në të gjitha evenimentet ku zhvilloheshin aktivitete artistike e ku këndohej, veçanarisht në të gjitha festivalet folklorike, ku ishte jo vetëm këngëtar i pare, por edhe krijues i parë  i tekstit, muzikes, por edhe i regjizures. Për këtë veprimtari të mrekullueshme artistike në vitin 1979 iu dha titulli “Artist i Merituar”.  Sali Mani në vitin 1980 me një grup artistik do të prekte për herë të parë trojet etnike shqiptare të Kosoves martire. Pritja që ju bë ketij këngëtari nga vëllezërit shqiptar të Kosovës  do të ishte një mrekulli edhe sot për drejtues shtetesh, e jo më për një këngëtar. Programi artistik dhe këngët që do të këndonte Sali Mani ishin të programuara nga partia… e cila donte të mos ju a prishte qjefin pushtuesve serbo-sllav në Kosovë, por ky këngëtar patriot e mendjeholl do të dinte të mrekullonte skenën duke dalë jashtë programit me kengën që e “improvizoj” direkt në skenë  “Mirë se të gjej Kosova  trime”, këngë që ngriti në këmbë jo vetëm të pranishmit, por  do të behej “hit” per mbarë shqiptarët e Kosovës e më gjërë. Kënga i kapercente  “muret e kalasë” socialiste që fillonin në Vermosh e mbaronin në Konispol, ajo këngë i kushtohej Kosovës që trajtohej së bashku me trojet e tjera të  Shqiperisë Etnike nga  Tivari në Prevezë. Sigurisht që për ketë  këngë që nuk pushoj kurr më së-kenduari, kishte pasoja për këngëtarin, si survejimet dhe provokimet nga kalecët e sigurimit të shtetit komunist, por me mendjemprehtësinë e tij diti tja dalë. Sali Mani do të këndonte edhe në shumë skena nderkombëtare, ku sukseset nuk do ti mungonin kurr.. Artisti Sali Manin për veprimtarinë e tij si këngetar dhe si poet prej kohësh populli e ka “pagëzuar”  “Kengëtari  i  Kombit”.  Këngët dhe poezitë e Sali Manit e kalojnë numrin njëmijë. Aty i këndohet historisë së Shqiperisë , dhe atyre heronjëve që e bënë këtë histori, ndonse kjo histori është shpesh e përgjakur, është edhe lavdiplotë dhe krenare per dje, sot dhe brezat e ardhëshem. Sali Mani këndon per Flamurin Kombëtar, Gjuhen  Shqipe, për Skenderbeun, Kosoven, Iliriden (trojet shqiptare nën Maqedoni),  Ilirinë, Vraninën , Drenicën , Urën e  Ibrit , Malesinë e Madhe , Kuvendin e Greçes , Dukagjinin , Natyrën , Alpet , luftrat e betejat në mbrojtje të trojeve shqiptare , lashtesinë e trojeve të Shqiperisë Etnike , kalave dhe qytetrimeve të saj. Sali Mani këndon për korifenjtë e shqiptarisë si Dedë Gjon Lulin , Oso  Kuken , Ismail Qemalin , Isa Boletinin , Hasan Prishtinen , Bajram Currin , Bajo Topullin , Mihal Gramenon , Azem Bejtjen (Galicen me të shoqen  Shoten)  , Ali Pashen (Gucinë) , Smajl Martinin me të bijen Tringen , Prekë Calin , Adem  Jasharin , Xhem Gostivarin , patriotit pendëartë të kombit shqiptar-Gjergj Fishtës  etjerë. Sali Mani  i këndon madhit për atdhe , i këndon plagës së kurbetiti , bukurisë së femres shqiptare,  i këndon dashurisë , ku spikasin këngët ;  Moj e Mira nga Gjakove,  Moj Syzeza nga Tivari , Moj e Mira Bregut Cemit , Lulja e Drenicës, Çobanesha etjerë.. Sali Mani i këndoi plot pathos edhe  dashurisë të trojeve të veta duke filluar nga vendlindja e tij Duka, por i këndoi edhe pluralizmit e demokracisë, të cilat i perqafojë ndër të parët  Malësorë  e Shqiptar, por edhe  saterizoi politiken që solli jo pak zhgënjime në këto vite etjerë.. Sali Mani i këndoi UÇK-s, dëshmorëve e trimave të saj.  Sali Mani si çdo njeri i kësaj bote pati edhe  trazime shpirtërore, por ato i suportoi si pak burra malësor e shqiptar.. Kënga dhe krijimtaria e Sali Manit është një histori e madhe shqiptarie e treguar dhe e memorizuar në art (kengë e poezi)… Arti nuk vdes kurr ndaj edhe vepra e Sali Manit si e till  nuk do të vdesë kurr… Mendova t’a mbyllë këtë portret të vogël për artistin e atdhetarin e madh Sali Mani me storfen e parë e të fundit të këngës: 

I KAM PA KALATË ILIRE 

Zog u bana , fluturova, 

Nga Shqipnia , nga Kosova, 

N’Manastir deri n’Çamri, 

Nga Presheva  der n’Malësi, 

Ku i kanë thanë Shqipni Etnike, 

Lule shqipe ballkanike. 

Por e ndame copa-copa, 

Ba sakate nga Europa. 

…………………………………. 

I kam pa kalatë Ilire  

Si thesare me xhevahire, 

Fluturim si vala e Drinit, 

Bash te kroni i Traboinit, 

Piva ujë e u freskova, 

Mbylla sytë e pak pushova, 

Kur i hapa përsëri, 

Pash Deçiqin kuq e zi. 

Si po hapej rruga e mbarë 

Për bashkim tonë kombëtar. 

(Sali Mani, Mbrapa lashë këngët e mia, poezi,fq.39-40. Kuvendi, Shkurt 2012, Shtypur në entin botues “Gjergj Fishta” Lezhë, shkurt 2012)

Artistit e atdhetarit të madh Sali Mani, i lehtë i qoftë dheu i tokes shqiptare, në gjirin e së-ciles i pushon trupi  që prej  nëntë  janarit të vitit 2010, kur u varros sipas  amanetit të lënë prej tij…

Saimir Kadiu/

Poet dhe intelektual i madh kosovar.

Kryetari i pare i Akademise se Shkencave dhe Arteve te Kosoves.

Sipas Robert Elsie, Mekuli eshte ” babai i letersise moderne te shqiptareve te ish Jugosllavise”.

Sapo u zbulua qëllimi (elaboarati) fashist i Akademikut serb, Ivo Andriq, kundër kombit shqiptar, nje pakenaqësi, frikë, urrejtje dhe zhgënjim shpertheu në mesin e disa intelektualëve patriotë shqiptarë.

Në këto situata të rënda të kombit shqiptar, Esat Mekuli nuk rrinte i qetë…

Intelektuali shqiptar reagoi, kundërshtoi dhe rrezikoi burgim dhe likuidim fizik nga politika nacionaliste serbe e ish-Jugosllavisë.

Po postoj polemikën e guximshme dhe largëpamëse të poetit të madh shqiptar Esat Mekulit, i cili përmes një poezie të botuar fillimisht në gjuhën shqipe në Prishtinë, në vitin 1979 në revistën “Jeta e Re”, pastaj edhe në kroatisht në revistën “Forum”, të Akademisë së Shkencave Jugoslave në Zagreb, më 1980, ku ai shpreh kundërshtimin dhe zemërimin e tij ndaj dokumentit te vitit 1939 te nobelistit te ardhdhem serb Ivo Andriq.

𝐒𝐢 𝐤𝐞 𝐦𝐮𝐧𝐝𝐮𝐫?

Fjalë pas fjale – faqe të tëra ke shkruar –

faqe dhune, robërie e smire?…

Ëndërrues i dikurshëm, në burgje i sprovuar,

t’i robërosh të tjerët? Të ndjellish ditë errësire?!

Si t’i marr sot, në këto ditë lirie,

fjalët e tua farmak?

Po shkrimet tua të tjera, që aq të patën hije?!

Syve si ti’u besoj?… Ti, që nderimin e pate hak,

vallë,

lirinë e tjetrit ta vësh në darë e lak?!

Dr. Dorian Koçi/

Kisha e Shën Thanasit në Kostur është një nga monumentet më të vjetra bizantine në krahinë. Sipas shënimit të ktitorit(ndërtuesit) që ka ardhur deri në ditët e sotme në murin perëndimor të saj, kisha u ndërtua në vitet 1383-1384 nga vëllezërit Stoia dhe Theodhor Muzaka, sëbashku me murgun Dionisi. Të dy vëllezërit ishin pjesëtarë të familjes fisnike Muzaka e cila sundonte Kosturin në ato kohë para pushtimit otoman. Në vitin 1951 kisha u restaurua.

Kisha e Shën Thanasit në Kostur është një kishë të vogël, me një dhomë me çati të drunjtë me narteks të ndërtuar më vonë nga ana perëndimore. Në brendësi të saj është shumë e pasur me piktura murale me karakter rrëfimitar. Pikturat murale përmbajnë skena nga jeta e Krishtit si edhe shumë shenjtorë, në mes tyre zënë një vend të veçantë shënjtorët lokalë dhe ata të urdhërave ushtarakë.Ajo mbetet një momument shumë i rëndësishëm i kulturës arbëre.