Lazar Dodiq – Bochum

(Përktheu në gjuhën shqipe, plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Pjesa e dytë dhe e fundit.

Migrimi i popujve dhe veçanërisht ndërhyrja e sllavëve, e zhvendosi popullsinë romake të veriut, qendrën e “romanëve të lashtë” rreth limesit të Danubit, mbi shtresat e jugut. Kjo shkaktoi migrim të rumunëve në të gjitha drejtimet e Ballkanit. Që në shek. IX në Dalmaci[1] përmenden paraardhësit e më vonë të ashtuquajtve Maurovlachen, Morlacchen, Moroulachi, dhe në shek. X, XI, paraardhësit e Maqedo-rumunëve, Arumunëve (βλάχοι). Grupe të forta rumune mund të gjenden edhe në Mal të Zi, ku kanë lënë pas emra të shumë vendesh dhe familjesh (Durmitor, Visitor, Sermiani, Mugoša, në mesjetë edhe emra njerëzish si Gradul, Radul, Vladul). Në kuadrin e këtyre migrimeve dhe kontakteve të rumunëve me popujt e tjerë të Ballkanit, janë për t’u përmendur edhe simbiozat midis fiseve baritore shqiptare dhe rumune. Sipas Shuflajt, i cili për manastirin e kryeengjëllit në Prizren mbështetet në dokumentin e mbretit serb, Dushan, dhe kodikun e tij (Dušanov zakonik), në mesjetë ndodhi një kontakt intensiv i fiseve baritore shqiptare dhe rumune në hinkën hidrografike të Lumës. Elemente folklorike rumune depërtuan deri në harkun më verior të Drinit të bashkuar, deri në rrethinat e Scutarit (Shkodrës) dhe në zonën e Pukës. Veçanërisht të forta ishin simbiozat etnike midis shqiptarëve dhe rumunëve në Shqipërinë jugore. Masa të mëdha shqiptarësh nga Musakia (Myzeqeja) dhe Valona (Vlora) ranë këtu në kontakt me Rëmër (nga rëmën, pl. Rëment < Romanus) dhe për shekuj me radhë fiset e bashkuara shqiptare dhe rumune ndërmerrnin fushata plaçkitjeje kundër qytetit të pasur tregtar, Janinës.

Për Shuflajn, sipas kësaj analize, sqarohen plotësisht përputhjet gjuhësore që shkojnë deri në thellësi, midis shqiptarëve dhe rumunëve. Përzjerja pararomake e substratit, migrimet e shumta të rumunëve nëpër Ballkan, dhe simbioza e tyre e ngushtë me shqiptarët në veri dhe në jug të vendit, janë shkaqet e këtyre lidhjeve gjuhesore dhe jo origjina e tyre e përbashkët trakase. Për Shuflajn shqiptarët janë ilirë, tek të cilët është ndërfutur një shtresë trakase. Në artikullin e tij të fundit “Albanien in der Vergangenheit” (Shqipëria në të kaluarën) (1930) Shuflaj sqaron që shqiptarët janë mbetje të përzjerjes iliro-trakase.[2]

Në “Fate politike të temës së Dyrrahut”[3] Shuflaj elaboron ngjarjet më të rëndësishme historike në Shqipërin nën sundimin bizantin. Pas përshtjellimit entik të migrimit të popujve në shek. IX[4], nga ndarja e provincave më parë romake, u krijua rreth qytetit të Dyrrahut një nga temat më të rëndësishme të mbretërisë bizantine. Që në antikë qyteti ishte një ndër qendrat më të mëdha të Mesdheut dhe në mesjetë deri në vitin 1204, ai ishte pararoja e pushtetit bizantin në Adriatik.

Kufiri i kësaj teme filloi me veriun e Antivari-t (Tivarit) dhe Dulcigno-s (Ulqinit) shkonte mbi liqenin e Shkodrës, përmblidhte zonën e Polat-it (Pultit) dhe të Chunavi-së (Kunavisë) vazhdonte mbi liqenin e Ohrit, Tzernic (Skampa, Elbasan), Belgrad (Berat), Vojussa (Vjosa), Gradac (Byllis) dhe mbaronte poshtë Aulona (Vlora) në det. Sipas Shuflajt, kjo ishte Shqipëria e saktë mesjetare, kufizuar vetëm pak në veri dhe në juglindje.[5]

Rëndësia e kësaj teme u shpreh disa herë. Në shek. IX ajo ishte baza e operacionit kundër perëndimit, për shkak të pushtimit arab të Tarentit (839) dhe Barit (841), kundër veriut për shkak të pushtetit frank dhe kundër lindjes për shkak të presionit bullgar. Në lindje kjo provincë kishte mbi 30 vende rrethuara, që i bënin rezistencë ekspansionit bullgar. Pasi Tema vuajti shumë si pasojë e presionit bullgar, në shek. IX e rriti thelbësisht rolin e saj si shtyllë e perandorisë bizantine. Në atë kohë u dukën normanët, të cilët ishin shpalosur fuqishëm në Italinë jugore, dhe po përhapeshin që andej duke sulmuar zona bizantine në Ballkan. Pas 30 parapërgatitje, në tetor të vitit 1081 u bë një betejë e hapur para Dyrrahut, në të cilën morën pjesë fuqitë e atëhershme evropjane. Ushtria bizantine nën komandën e perandorit Aleks, ushtri kjo kryesisht e përbërë nga shqiptarë, pësoi një humbje të rëndë. Në fillim të vitit 1082, Dyrrahu u pushtua nga normanët, por u çlirua në të njëjtin vit nga venedikasit. Pas vdekjes së komandantit norman, Robert Guiskard (1085) dështoi aksioni i normanëve. Më vonë Boemundi i Tarentit u përpoq në kuadrin e kryqëzatës së parë (1104-1108) që ta pushtonte përsëri Dyrrahun, por qyteti u mbrojt me sukses. Gjatë kryqëzatës së dytë dhe të trete pati përsëri ndërhyrje të trupave perëndimore në territorin e Shqipërisë kundër Bizantit. Me kalimin e kohës ra dhe rezistenca bizantine. Kalorës perëndimorë mundën që të pushtonin më shumë pika kyçe të Shqipërisë dhe princët shqiptarë kërkuan më shumë pavarsi. Në vitin 1204, perandoria bizantine u nda dhe këtu ra edhe qyteti i Dyrrahut në duart e republikës së Venedikut. Në vend të Temës së dikurshme bizantine u themelua Durrësi venedikas. Më këtë përfundim edhe fati i Temës së Dyrrahut. Në tre shekujt në të cilat kishte jetuar, ajo kishte qenë arenë e konflikteve të ndryshme, para së gjithash e konflikteve midis Perëndimit dhe Lindjes. Shuflaj e zgjodhi këtë periudhë si objet të studimeve të tij edhe për shkak se pikërisht kjo periudhë paraturke ishte e rëndësishme për Shqipërinë, përpara se ajo të shfaqej sërish pas një pauze të gjatë, dhe të zhvillohej si një komb në kuptimin modern të fjalës.

Një hulumtim të themeltë të historisë kishtare shqiptare, Shuflaj e ndërmori në trajtesën “Gjendja kishtare në Shqipërinë paraturke. Zona e depërtimit ortodoks në digën katolike.” Historia e kishave është e rëndësishme edhe për ngjarjet politike të Shqipërisë mesjetare, sepse në mesjetë kontradiktat midis Konstantinopolit dhe Romës nuk ndikonin vetëm në sferën fetare por edhe në atë politike. Edhe këtu, Shqipëria del në pah si vend kufitar.[6]

Përhapja e besimit të krishterë[7] në Shqipëri filloi që në shekujt e parë pas Krishtit. Sipas një legjende shqiptare apostulli Pal ka qenë vetë në Durrës dhe ka ungjillizuar mes paganëve.[8] Mesa duket kjo legjendë mbështetet në njoftimin që vetë apostulli bën në Letrën e Romakëve 15:19, që e ka mësuar ungjillin nga Jeruzalemi deri në Iliri. Sipas një tjetër gojëdhëne, Pali ka transformuar[9] në kishë një tempull të vjetër pagan mbi mali e Nëmërçës, në Shqipërinë e Jugut. Një gojëdhënë e ngjashme bën fjalë edhe për një ndalesë të apostujve në Dalmaci, në ishullin Mlet.

Krishtërimi i Ilirisë, pa dyshim që u përhap nga Salona në Dalmaci, dhe Dyrrahu në Shqipëri. Shuflaj i ndan peshkopatat në Shqipëri në primare (deri në vitin 602), sekondare (deri në vitin 1250) dhe tertiere (deri në vitin 1370).

a) dioqeza primare që përmenden në dokumenta të ndryshme të shek. III dhe V, janë Dyrrachion, Doclea, Sarda, Scodra, Lissus, Scampa, Amantia, Appolonia, Byllis dhe Aulona. Shuflaj supozon që edhe Ulcinium (Ulqini) i përket kësaj dioqezave primare.

b) peshkopatat sekondare janë Stephanika, Kroja (Arbanum), Antibari, Tzernica, Belgradi (Berat) Glavъnica, Drivasto dhe ndoshta edhe Suiacium (Svaç);

c) tertiere janë Polatensis Minor, Polatensis Major, Balezo, Dagno, Prizren, Chunavia, Vrego, dhe Krajina.

Në mijëvjeçarin e parë, pushteti metropolitan ndiqte me përpikmëri zhvendosjet politike. Kështu organizimi kishtar pas ndarjes së provincës së Dalmacisë në fund të shek. III në Dalmacia Salonitana dhe Praevalis i korrespondonte kufirit midis latinishtes dhe greqishtes. Në Salona, Shkodër, dhe Dyrrah, qëndronte në atë kohë nga një metropolit për Dalmacinë, Prevalis, dhe Epirus Nova (Epiri i Ri). Deri në fillim të shek. VII qytetet përgjatë bregdetit adriatik janë kryesisht romane dhe janë në kontakt të vazhdueshëm me Romën. U krijua një situate e re, kur në vitin 732 perandori Leo Isaurier ia hoqi provincat e Epirus Nova dhe Prevalis, ashtu si dhe Italinë e Poshtme kishës romane, dhe i vuri nën autoritet Patriarkanes së Konstantinopolit. Këto provinca morën një metropolit të përbashkët, dhe pikërisht prelatin e Dyrrahut. Në atë kohë, karakteri kishtar i dioqezave shqiptaro-jugore u bë kryesisht ortodoks. Dioqezat e Belgradit (Beratit) dhe Glavъnica (Glavinica) u bënë krejtësisht ortodokse dhe nuk u kthyen kurrë më tek kisha romane. Edhe dioqezat e zonës së mesme si Dyrrachion, Kroja (Arbanum) dhe Stephaniaca, me kalimin e kohës morën një karakter ortodoks. Vetëm në gjysmën e dytë të shek. XIII, Roma ia arriti që nëpërmjet pushtetit politik të fitonte terren përsëri. Provincat veriore romano-shqiptare mbetën gjithmonë katolike, të paktën në mënyrë të fshehtë, dhe u shkëputën menjëherë nga Dyrrahu ortodoks, sapo papa bëri thirrje.

Kështjella e ortodoksisë në Lindje ishte kryepeshkopata autoqefale e Ohrit. Rrezatimi i saj ishte i fortë në të gjithë territorin shqiptar. Peshkopët ortodoksë të Prizrenit dhe Dibrës, dhe më vonë edhe të Glavъnica (Glavinicës) dhe të Belgradit (Beratit) janë drejtpërdrejtë nën ndikimin e saj, dhe mesa duket për ca kohë aty kanë qenë grekë me arsimim të lartë. Pozita e Ohrit u forcua në shek. X nën sundimn e bullgarëve, kur provincat e shqiptaro-jugore: Scampa, Tzernica, Glavъnica, Belgradi, dhe Aulona, erdhën nën juridiksionin e tij, në dëm të kryepeshkopit të Dyrrahut. Kufijtë e Ohrit i miratoi edhe perandori bizantin Bazielos (1020), pa marrë parasysh protestat e metropolitit të Dyrrahut. Përsa i përket Dyrrahut, ai humbi edhe në vitin 1022 dy provinca veriore, Antibarin dhe Ulciniumin (Tivarin dhe Ulqinin), si rrjedhojë e sulmit nga ana katolike. Antibari dhe Ulcinium iu nënshtruan kryepeshkopit të Raguzës, nga Papa Benedikt VIII, i cili ishte një armik i grekëve. Antibari e mori këtë vendim jo pa kundërshtime, pasi ai vetë kishte pretendime për autonomi. Nëpërmjet një bulle të papës Klement III (antipapë i Urbanit II) në vitin 1089, provincat e Antibarit, Ulcinium, Suacium, Scodra, Drivasto, Polato, dhe Cattaro, iu nënshtruan “kryepeshkopit të Diokleas” imagjinar, dhe peshkopit faktik të Antibarit. Ky dokument hapi një fazë të re në historinë kishtare të Shqipërisë, në të cilën nga njëra anë Dyrrahu tërhiqet plotësisht dhe nga ana tjetër ngrihet cështja e pushtetit metropolitan të Raguzës, respektivisht e Antibarit për dioqezat shqiptaro-veriore. Në rrjedhën e shek. XII kryepeshkopi i Raguzës ia doli mbanë që ta fitonte pushtetin e tij metropolitan nga Roma. Në kulmin e pushtetit metropolitan të Raguzës, nën kryepeshkopin Tribunus (1158-88) ra edhe peshkopi i Arbanum (Krujës) që u shkëput nga Dyrrahu. Antibari, megjithatë, pretendonte të dilte mbi Raguzën në vitin 1199 dhe që atëherë pushteti metropolitan mbi dioqezat e Shqipërisë së Veriut mbeti vazhdimisht në duart e kryepeshkopit të Antibarit. Antibari, ashtu si edhe e tërë Shqipërina më vonë, u bë bazë operacioni e Romës kundër ortodoksisë. Krypeshkopi i Tivarit në vitin 1256 mori titullin “archiepiscopus Sclavinensis” dhe në shek. XV titullin “Primas Serbien”[10].

Pas shembjes së perandorisë bizantine (1204) kisha katolike e përmirësoi thelbësisht pozitën e saj në Shqipërinë e mesme dhe jugore. Pas pesë shekujsh, kapitulli i Durrësit mundi ta shuguronte kryeipeshkvin e tij sipas ritit roman. Deri në mesin e shek. XIV mund të vihet re një radhe dyfishe e kryeipeshkëve-kryepeshkopëve katolike dhe ortodoksë. Seria e ipeshkëve katolikë vazhdoi deri në vitin 1946, kur kryeipeshkvi i Durrësit u vra nga regjimi i ri komunist. Në Aulona u ngrit një ipeshkvi e re. Kisha katolike fitoi territor madje edhe në vetë kështjellën e ortodoksisë, në Ohër. Nëpërmjet përmirësimit të dioqezave, dhe punës së urdhërave të benediktinëve, dominikanëve dhe françeskanëve, Shqipëria u bë një bastion katolik. Një pozitë e tillë në Shqipërinë paraturke, i mundësonte kishës katolike rezistencë kundër presionit të madh turk. Kisha ortodokse nuk bëri pothuajse fare rezistence. Ipeshkvitë (peshkopatat) e Shqipërisë Jugore u zhdukën faktikisht me sulmet e para turke. Ipeshkëve katolikë iu desh që të braktisnin rezidencat e tyre dhe të tërhiqeshin në lokalitete më të vogla ose u arratisën për në Romë, por Roma herë pas here u bënte thirrje që të ktheheshin në dioqezat e tyre. Megjithatë, me kalimin e kohës, u zhdukën edhe shumë dioqeza katolike, si psh. Baleco, Ulqini, Kruja Sarda dhe Drishti.

Në historinë kishtare shqiptare një vend të rëndësishëm luajnë edhe urdhërat fetare. Rolin e tyre Shuflaj e skicoi në trajtesën e tij për gjendjen kishtare në Shqipërinë paraturke. Sipas mendimit të tij, Benediktinët[11] ishin ata që në mesjetë penguan një shtrirje të plotë të ortodoksisë në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut. Urdhëri i benediktinëve që ishte përhapur përgjatë gjithë bregdetit Adriatik,[12] ishte vendosur aty që nga kohët më të hershme. Françeskanët[13] ishin ata që penguan islamizimin[14] e plotë. Ata ashtu si edhe Dominikanët, të cilët gjendeshin kryesisht në veri dhe në Shqipërinë e mesme, erdhën në dekadat e para pas themelimit të urdhërit të tyre.

Puna më e hollësishme dhe pa dyshim më e mirë dhe më e rëndësishme e Shuflajt, nga historia e Shqipërisë ishte trajtesa “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters” (Qytete dhe kështjella të Shqipërisë kryesisht gjatë Mesjetës.) Këtu bëhet fjalë për një punë thmelore për një temë të rëndësishme të të kaluares shqiptare, një vepër për të cilën shkroi edhe albanologu Barić[15], e cila për historinë e qyteteve të Shqipërisë ishte me të njejtën rëndësi si puna themelore e Jireçekut Die Romanen in den Städten Dalmatiens[16] (Romanët në qytetet e Dalmacisë) për qytetet dalmate. Pikat thelbësore të kësaj trajtese janë pozita e qyteteve të Shqipërisë në civilizimin e mesdheut, lindja dhe zhvillimi në antikë si dhe vazhdimi i tyre në mesjetë, dhe më tej edhe marrëdhëniet etnike, kushtetuta, financat dhe dokumentet e këtyre qyteteve në mesjetë.

Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë në antikë ishin qendra ilire dhe greke,[17] të cilat më vonë të romanizuara kaluan në mesjetë. Ndër kështjellat ilire në Shqipërinë veriore, Shuflaj numëron Medun (Meteon pranë Polybios), Scodra, Doclea, Salthua, Perasto dhe Sarda, në Shqipërinë jugore Byllis, Amantia dhe ndoshta edhe Lychnidos (Ohri) dhe në Shqipërinë e mesme Albanopolis. Themelime greke janë Buthroton, Epidamnos-Dyrrachion, Apollonia, Lissos, Olcinium, Oricum, Aulona, dhe disa ngulime më të vogla si Uscania, Damastion, Antipatreia, Antigoneia. Nga të gjitha këto qytete, Dyrrachion-Epidamnos dhe Apollonia ishin më të famshmet. Dyrrachion ishte një prej qendrave tregtare më të rëndësishme në të gjithë antikën. Catull 36: 15 e quan atë “mejhane të Adriatikut” (Dyrrachium Adriae taberna). Apollonia ishte një qytet me një nivel të lartë kulturor, e karakterizuar nga shkolla filozofike helene dhe drejtime të tjera kulturore të grekëve. Këtu u edukuan djemtë e aristokracisë romake, ndër të cilët edhe perandori Oktavianus.

Nga këndvështrimi i kolonizimit romak[18], qytetet në jug të vijës Dyrrachion-Scampa mbetën kryesisht nën ndikimin grek, përkundrazi që herët gjejmë në Shqipërinë veriore dhe në tërë Dalmacinë bashkësi të shumta romake, oppida civium Romanorum të ndryshme, dhe conventus civium Romanorum me të drejta qytetare të dëshmuara. Qytetarët romakë janë të ndarë regjionalisht në shumë fise.[19] Në mes të Lissus dhe Apollonisë, në koloninë e Dyrrahut gjendet një zonë e ekulibirit greko-romak. Shuflaj e ndjek zhvillimin e historik të këtyre qyteteve një nga një, dhe përshkruan edhe ndryshimet dhe zhvendosjet, që ato pësojnë në rrjedhën e kohës. Kështu p.sh. në mënyrë të hollësishme ai paraqet zhvillimin urbanistik të qyteteve Scodra, Lissus, Dyrrachion, Doklea, Kroja dhe Antibari. Në zhvillimin historik të qyteteve dhe kështjellave të Shqipërisë, sipas Shuflajt me sulmet e Barbarëve në shek. IV, dhe V pas Krishtit shfaqet një përzgjedhje e qyteteve që ekzistonin tashmë dhe më vonë edhe i formacioneve tjera të reja qytetare mesjetare.[20]

Sistemi mbrojtës kundër barbarëve nëpermjet kështjellave u ndërtua tërësisht nga Justiniani. Në provincën e Dardanisë nën perandorin Justinian u restauruan 61 kështjella dhe u ndërtuan 8 të reja. Në librin e tij De aedificiis, IV, 6 Prokopi përmend 80 vende në Danub dhe 370 të tjera në jug të Danubit nga të cilat 26 të rindërtuara dhe 32 të ndërtuara për herë të parë, që janë në Epirus Nova (Shqipëri). Shumica e këtyre kështjellave nuk mund të identifikohen më. Në Shqipërinë e mesme ato mbajnë emra të vjetër karakteristikë për vende si Martis (sipas lumit Mat), Dyrlachin, Illyrin, në veri emra latinë si Pisci-ne, Titiana, Ulivula, Clementiana, dhe në Shqipërinë e jugut emra grekë si Eirene, Thesauros, Koma Therma. Bazën strategjike të këtij kompleksi kështjellash e ndërtuan së pari përgjat Via Egnatia, dhe më vonë pasi kjo u pushtua pjesërisht nga barbarët, qytetet bregdetare, para së gjithash Dyrrahu dhe Lissos. Në veri, në Mal të Zi dhe në Dalmaci kishte kështjella që ishin ngritur si mbrojtje kundër gotëve dhe barbarëve të tjerë. Në jug ishte një varg kështjellash sidomos në vijën Avlona-Ohrid dhe në brendësi të vendit ishte një linjë fortifikatash romake nga Antibari dhe Lissos mbi rrugën e vjeter kryesore, mbi Epicaria (sot Puka) për në Prizren. Si pasojë e pushtimeve barbare u zhdukën shumë qytete dhe kështjella të vjetra, kështu p.sh. në Shqipërinë jugore qytetet e Apollonisë, Amantias, dhe Byllis, për t’u krijuar në veri formacione të reja si Antibari, Suacium, Baleco, Drivastum, Dagnum, dhe në jug Spinarica, Pargos, Klausura, Kanina dhe Belgradi (Berati). Shuflaj merret hollësisht me zhvillimin e tyre urbanistik. Pas pushtimit turk, muret rrethuese të qyteteve u shkatërruan ngadalë. Turqit mbajtën vetëm kështjellat, veçanërisht kështjellat e larta (Shkodrën, Krujën, Beratin, Ohrin), që ishin të rëndësishme për ta dhe madje ndërtuan edhe fortesa të reja si në Elbasanin dhe në Prespën. Nga shumica e këtyre qyteteve, tani kanë mbetur vetëm rrënojat.

Shuflaj i kushton një rëndësi të veçantë shqyrtimit të marrëdhenieve etnike në qytetet mesjetare shqiptare. Ai konstaton që këto qytete në mesjetë ishin për një kohë të gjatë deri-diku qytete hermetike deri-diku organike, në të cilat ndryshimet vinin vetëm nëpërmjet osmozave ekstreme të ngadalshme etnike. Bërthama etnike e këtyre qyteteve ishin romanët, të cilet më vonë u quajtën latin ose vllehë. Me kalimin e kohës depërtoi edhe elementi shqiptar në bashkësitë qytetare; keshtu p.sh. Kruja e humbi bërthamën e saj romane në fillim të shek. XIII, Alessio më së voni në shek. XIV. Në këtë kohë Shkodra duket se ishte albanizuar plotësisht, po ashtu edhe Sappa dhe Dagno. Venedikasi Justinian, në vitin 1553 i quan ulqinakët si albanezë, tivarasit si një popull bilingual, që përbëhet prej sllavësh dhe shqiptarësh. Më së fundi u albanizua qyteti i Drivasit (Drishtit), sepse akoma në shek. XV gjenden familje të shumta që shpallnin që ishin krenarë për të qenët pasardhës të Romanëve (Romanorum colonos se appellantes). Sipa Shuflajt zonën kufitare të osmozës së pëzier sllavo-albane e përbënte trekëndëshi Cattaro-Antibari-Drivasto.[21] Përsa i përket qytetit të Durrësit, është për t’u thënë që marrëdheniet etnike atje ishin të ndërlikuara, sepse atje jetonte një popullsi shumë e përzier. Krahas romanëve, që përbënin shumicën e popullsisë, në Durrës jetonin edhe grekë, sllavë, shqiptarë dhe hebrej. Që në shek. XIV aty përforcohet elementi shqiptar përmes ndikimit tëfuqishëm të familjeve princërore shqiptare si Thopia, Skura, Musakajt, etj.

Interesant është edhe përpjekja e Shuflajt për të përcaktuar dendësinë e popullsisë në këto qytete. Numrin e banorëve të qytetit të Durrësit në periudhën 1243-1258, ai e vlerëson mbi 25.000 banorë. Më vonë ky numër zvoglohet me shpejtësi si pasojë e një termeti katastrofal në vitin 1273, dhe më vonë si pasojë të zisë së bukës në vitet 1307 dhe 1340, si dhe si pasojë e epidemive të shpeshta të murtajës në shek. XIV dhe në fillim të shek. XV. Në gjysmën e parë të shek. XV qyteti ishte pothuajse i shpopulluar; nuk kishte asnjëri që të bënte roje mbi muret e kalasë së qytetit. Në vitet 1423 dhe 1428 venedikasve iu desh që të hiqnin taksat me qëllim që njerëzit të ktheheshin në Durrës. Ngujimet turke të 300 shtëpive në vitin 1610, nuk kishin të bënin fare me popullsinë mesjetare, madje as me sipërfaqen e qytetit. Diagramin e dendësisë së qyteteve të mëdha të Shqipërisë veriore në periudhën e lulëzimit pas 1200 (shek. XIII), Shuflaj e paraqet si një konstante të lëkundshme, e cila u ngrit provizorisht pas shfaqjes së turqve, për t’u ulur përsëri më vonë. Qytete më të vogla si Dagno, Sappa, Baleco e Svaçi u dobësuan dukshëm që nga viti 1388. Në vitet 1553 Antibari numëronte rreth 600 shtëpi, respektivisht rreth 2500 frymë dhe Dulcigno (Ulqini) 300 shtëpi.

Interesante janë edhe të dhënat për strukturën shoqërore të këtyre qyteteve. Qytetaria ishte e ndarë në dy klasa, në “nobiles” (fisnik) dhe “populares” (populi i thjeshtë). Me kalimin e kohës, kur si pasojë e presionit të vazhdueshëm turk u pranuan edhe bujqërit në qytete, lindi dhe një klasë e tretë, ajo e “lavoratori” (punëtorët). “Populares” ishin kryesisht zanatçinj ose “artisani”, “artigiani”, tregtarë dhe patronë anijesh të quajtur “cittadini”. Qytetarët ishin të bashkuar në një lloj grupimi të quajtur “universitas” dhe në “fraternitas” (vëllazëri) të ndryshme si dhe në koorportata sipas profesionit. Përveç këtyre kishte edhe shkolla të ndryshme “scuole overo frataglie”. Shuflaj jep më tej hollësira të tjera të shumta për jetën sociale në qytetet mesjetare të Shqipërisë, dhe sidomos të Shqipërisë së Veriut.

Në këtë studim Shuflaj hulumton hollësisht edhe zyrtarët municipalë të këtyre qyteteve. Ai jep një pamje të plotë të administrimit të qyteteve në kohërat e ndryshme dhe nën sisteme të ndryshme. Pushteti i komunës ndahet nga zyrtarët civilë dhe ushtarakë. Edhe ipeshkvi është një faktor vendimtar. Në zyrtarët municipialë shihet ndikimi i kushtetutave municipale romake, bizantine, sllave, dhe italiane. Kështu pushtetari më i lartë në qytet në veriun e Shqipërisë, ashtu si edhe në Dalmaci quhet prior; tek grekët e Durrësit quhet πρωτεύων. Ai ishte një komandant ushtarak, gjykatës dhe udhëheqës i kurisë. Pushtetin e drejtësisë ai e ndante me një qytetar të dytë të quajtur iudicator ose në Durrës δευτερεύων. Në këtë sistem është për t’u vënë re ndikimi i kushtetutës municipale romake të duumviri. Në krye të Temës (Dalmaci dhe Dyrrah) qëndronte në shek. IX strategu (ό ςτρατηγόσ του Δυρραχίου, ςτρατηγόσ Δαλματίας), në shek. X dhe XI katepanë (Κατεπανω). Më vonë në Dalmaci priori u zëvendësua me titullin comes. Në Cattaro (Kotorr), Budva, dhe Shkodër, comes shkrihet me kefalija (κεφαλή) ose me sebast, sevasto, (σεβαστός). Në dokumentat italiane ne gjejmë të përkthyer κεφαλή në capitaneus, σεβαστός me comes. Në Cattaro, në vitin 1186 ndeshim setnicus-in dhe satnik-un sllav, dhe në shek. XIV dhe XV në qytete të shumta shqiptare ndeshim emrin sllav vojvoda. Ndikimi thelbësor vërehet në titullin e guvernatorit të Durrësit (1392 – 1501), i cili quhet baiulus et capitaneus ashtu si edhe te pushtetarët e Tivarit dhe të Drishtit në shek. XIV dhe XV, të cilët e quajnë veten potestas. Guvernatori i Durrësit më vonë mori dy caballari si ndihmës në qeverisjen e komunës, dhe qytetet e tjera (Ulqini dhe Lezha) moren një admiratus, armiraglio. Më së shumti Shuflaj merret me institucinet dhe me iudices civile dhe fetare. Më tej ai shqyrton edhe disa pyetje të drejtësisë urbane në mesjetë dhe pikërisht cështjen e statutave, të noterëve, të financave, dhe të kancelarisë. Edhe këtu ai gjen ndikime të fuqishme bizantine, sllave dhe para së gjithash të Italisë veriore.

Puna e fundit me e gjatë e botuar e Shuflajt për historinë e Shqipërisë isht studimi për historinë e Shqiptarëve të veriut Povijest sjevernih Arbanasa, që doli në arkivin për antikitetin, gjuhën dhe etnologinë shqiptare të Bariçit. Këtu Shuflaj u përpoq që të bënte kërkime në simbiozën etnike midis shqiptarëve dhe sllavëve dhe lëvizjet e shqiptarëve në mjetet informative sllave. Së pari ai shqyrton përzjerjet midis familjeve fisnike shqiptare dhe sllave dhe pastaj të fiseve shqiptare dhe sllave. Simbioza midis fiseve shqiptare, sllave dhe rumune në Mal të Zi ndodhi pas sulmit të turqve. Si rastin më karakteristik të simbiozave të tilla, Shuflaj përmend familjen e sotme montenegrine (malaziase), Kuçi[22] të cilët edhe në vitin 1614 cilësoheshin si “chuzzi Albanesi del rito romano” dhe sot është sllavizuar plotësisht. Në këtë zonë lindën përputhje të shumta gjuhësore, të cilat mund të vihen re edhe sot. Kjo temë u trajtua nga linguistët shpesh në vitet e fundit. Përsa i përket migrimeve të mëtejshme të shqiptarëve, Shuflaj përmend ekspansionin e malësorëve të Shqipërisë në drejtime të ndryshme fillimisht në viset e Ballkanit, por pa lënë anash edhe Italinë, Bregdetin Dalmat dhe vise tjera të Europës.

(Përktheu në gjuhën shqipe,

plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Referencat:

[1] Jireček, Die Romanen in den Städten Dalmatiens während des Mittelalters, Denkschriften der Kais. Akad. d. Wiss., Band XLVIII, XLIX, Vjenë 1901, 1903, 1904.

[2] Šufflay, “Albanija u prošlosti”, në Hrvatska Revija, 1930, nr. 5, f. 276: “Oni su ostatak iliro-tračke mješavine na Balkanu.”

[3] “Politische Schicksale des Thema Dyrrhachion”.

[4] Mendimi i mbrojtur gjerësisht deri atëherë që tema e Dyrrahut ishte krijuar në shek. VII, u rrëzua ndërkohë. Sot besohet që tema e Dyrrahut u themelua në shek. IX. Krahaso: J. Ferluga, “Sur la date de la création du thème Dyrrachion”, në: Actes du XII Congrès International d’études byzantines II, f. 92.

[5] Šufflay, “Politische Schicksale des Thema Dyrrhachion”, në: Vjesnik Hrvatskog Zememaljskoh Arhiva, 1915, f. 274; Srbi i Arbanasi, f. 35-37.

[6] Krahaso: Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 83-105. (“Sredovječki nasip i njegova golema pukotina”); Po ai: “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”, Zagreb 1928, f. 52-60. (“U prodornoj zoni pravoslavlja na Jadranu”).

[7] Krahaso: G. Stadtmüller, “Altheidnischer Volksglaube und Christianisierung in Albaniens”, në: Historia 1955, f. 211-246; Fulvio Cordignano, Geografia ecclesiastica dell’Albania dagli ultimi decenni del saec. XVIe alla metà del secolo XVIIe. Roma: Potnificum Institum Orientalium Studiorum, 1934, vëll. XXXVI-4, nr. 99, f. 23-2850 (5-61).

[8] Zavalani, Historia e Shqipërisë, Londër, f. 111.

[9] Zavalani, o.c., f. 111.

[10] Krahaso: Acta Albaniae, I, Doc. 237; Moriz Faber, “Das Recht des Erzbischofs von Antivari auf den Titel Primas von Serbien”, në: Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Herzegowina. Herausgegeben vom Bosnisch-Herzegowinischen Landesmuseum In Sarajevo. Elfter Band. Wien: Adlf Holzhausen, 1909, vëll. XI, f. 342-368.

[11] Për benediktinët në Shqipëri shi: Fulvio Cordignano, “Antichi monasteri benedittini e lor benemerenze sociali in Albania”, në: La Civiltà Cattolica, 80, II, 1929, f. 399-413; 80, III, 1929, f. 13-28; 80, IV, f. 226-239; 80, V, f, 401-412; VI, f. 504-515.

[12] Për aktivitetet e Benediktinëve në Dalmaci shih veprën tre-vëllimshe të Iva Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj. Split: 1963, včl. I, f. 474, po ai, 1964, vëll. II, f. 655, po ai, 1965, vëll. II, 663. (Në vëlimin II, f. 509-529, Ostojić, shkruan për Benediktinëtnë Shqipërinë Veriore).

[13] Krahaso: Atanasz Gegaj, O.F.M., “Veper arsimore e Françekajvet në Shqypni në shek. XVII, shënime historijake”, në: Hylli i Dritës. Shkodër, marc 1932, vjeta VIII, nr. 3, f. 135-138; Marin Sirdani, “Vepra atdhetare e Franceskanëvet në Shqypni”, në: Hylli i Dritës. Shkodër, Dhetuer 1940, vjeti XVI, nr. 12, f. 568-597.

[14] G. Stadtmüller, “Die Islamisierung bei den Albanern“, në: Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Neue Folge 3, (1955), f. 404–429; Peter Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhängigkeitsbewegung (1878-1912). Albanische Forschungen, volume 8. Wiesbaden: Rudolf Trofenik, 1968.

[15] Enciklopedija Jugoslavije Beograd: 1955, vëll. I, f. 163.

[16] Konstantin Jireček, Die Romanen in den städten Dalmatiens während des mittelalters. Denkschriften der Kaiswerlichen Akademie der Wisemschaften in Wien. Philosophisch-Historische classe. Band. XLVIII, XLIX, L. Wien: In commission bei C. Gerold’s sohn, 1901, vëll. I; 1903, vëll. II. vëll. 1904.

[17] Krahaso: M. Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 2-4.

[18] Ibidem., f. 4.

[19] Krahaso: K. Jireček, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjeg veka. Zbornik Konstantina Jirečeka, vëll. II. Beograd: Naučno Delo, 1962, f. 13-14.

[20] M. Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 5; K. Jireček, Die Romanen in den städten, vëll. I, f. 17-20.

[21] Me këtë problem Shuflaj u mor në mënyrë të veçantë në studimin e tij: Povjest sjevernih Arbanasa.

[22] Për këtë temë shih: Vasa Čubrilović, “Postanak plemena Kuča“, në: Zbornik Filozofskog Fakulteta, knj. VII, Beograd, 1963, në shumë vende; Jovan Erdeljanović, “Postanak plemna Pipera“, në: Srpski Etnografki Zbornik, XVII, Beograd, 1911, f. 239-528; Fehim Bajraktarević, “Povodom tradicije o zajedničkom porjeklu nekih arbanaskih i crnogorskih plemna“, në: Gjurmime albanologjike, I. Prishtinë, 1962, f. 221-229; Stevan Dučić, “Pleme Kuči – i običaji“. Podgorica: CID; 1998; po ai: “Život i običaji plemena Kuča“, në: Srpski etnografski zbornik, XLVIII, Beograd, 1941; Andrija Jovičrvić, “Malësija”, në: Srspki etnografski zbornik, XVII, Beograd, 1923, f. 1-149; Branislav Djurdjev, “Iz istorije Crne Gore i brdskih malisorskih plemena”, në: Istorijski zapisi, XIII, 1960, nr. 1.

Në Muzeun Kombëtar të Kosovës, në Prishtinë, u organizua Ekspozita e parë “Ngjyrat e Atdheut”, nga Lidhja Shqiptare Evropiane, në nder të 28 Nëntorit, Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë.

Në këtë ekspozitë morën pjesë artistë nga treva të ndryshme shqiptare, me tematikë kushtuar Atdheut dhe Ditës së Pavarësisë Kombëtare.

Kjo ekspozitë ishte si himn i gjallë, i luftës, përpjekjeve të lavdishme, atëherë e sot, për liri, demokraci, përparim, zhvillim e kulturë e mbi të gjitha për atdhedashurinë kombëtare.

Peneli i artistëve tanë, solli frymëzueshëm, figurat tona historike e inspiruese të Kombit Shqiptar, si Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, Ismail Qemali, Nënë Tereza, Adem Jashari, Isa Boletini, Marigo, simboli i UÇK-së e vepra të tjera të spikatura.

Kjo ekspozitë paraqet shkëlqyeshëm, karakteristikat tona predominante, natyrale dhe etnografike, nëpërmjet Ngjyrave të Atdheut.

Vitin që vjen, me 26 Nëntor, mezi presim ekspozitën e rradhës, ku artistët tanë me artin e tyre kreativ, i dedikohen me ndjenjë, figurave tona kombëtare, natyrës sonë të bekuar, kështjellave dhe historisë sonë epokale.

Respekt të veçantë e mirënjohje të madhe, për të gjithë Artistët dhe gjithësecilin,që mori pjesë në këtë Ekspozitë.

Veçanërisht një falenderim i përzemërt, i takon Kuratorit tonë, Z. Anton Krasniqi, gjithashtu falenderojmë me mirënjohje, për mbështetjen dhe kontributin, në realizimin e kësaj vepre kombëtare, Besimi Commerc, e Z. Hyzer Gashi.

Ekspozita Kombëtare “Ngjyrat Atdheut”, e organizuar nga Lidhja Shqiptare Evropiane është instrument i rëndësishëm i komunikimit shqiotar.

Ky është një projekt autentik, që shërben e do të shërbejë, si mjet i Diplomacisë Atdhetare dhe Diplomacisë së Kulturës Mbarëshqiptare.

Për këtë projekt, që do të jetë i vazhdueshëm, duhet bashkëpunimi i Lidhjes Shqiptare Evropiane me Ministrinë e Jashtme si edhe me Ministrinë e Kulturës të Republikës së Shqipërisë dhe të Kosovës, për t’a bërë këtë projekt një urë të rëndësishme komunikimi, në arenën ndërkombëtare, për përmirësimin, krijimin, rritjen e imazhit të Kombit Shqiptar, kudo në botë.

“Ngjyrat e Atdheut”, në 2024, pritet të lëvizë në Tiranë, në vitin 2025 në Shkup, e në vitin 2026 në Prishtinë, e kështu me rradhë.

Pra, Ekspozita Atdhetare “Ngjyrat e Atdheut” është një manifestim tradicional Prushtinë-Tiranë-Shkup dhe Shkup-Prishtinë-Tiranë.

Patriotizmi pranveron dinjitetin dhe lirinë e çdo individi dhe të çdo Kombi.

Vetëm njerëzit, që e duan vendin e tyre, mund t’a lartësojnë Atë.

Organizatorë të kësaj Ekspozite ishin:

Z. Florim Rrullani, Kryetar i Lidhjes Shqiptare Evropiane

Znj. Ilirjana Agolli, Nën/Kryetare e Lidhjes Shqiptare Evropiane

Znj. Merita Isufi, Nën/Kryetare e Lidhjes Shqiptare Evropiane.

AVNI ALCANI/

“Këndo, hyjneshë, mërinë e Akil Pelidit…”. Homeri, ILIADA, Kënga 1 

1. Hyrje 

Ky shkrim i kushtohet princit shqiptar Moisi Golem Araniti, njërit prej pinjollëve më të shquar të familjes Araniti të shekullit të 15-të, si dhe mërisë së madhe të tij, e cila shkaktoi një tronditje dhe brengosje të madhe te bashkëluftëtarët e tij? 

Por cili ishte shkaku i mërisë së Moisi Golemit dhe përse figura e tij ende ruan te shqiptarët një farë admirimi dhe përçmimi njëkohësisht, ndonëse biografët e Skënderbeut patën shkruar se Moisi Golemi ishte ndër luftëtarët më të shquar të ushtrisë arbërore të shekullit të 15-të, i cili kishte një “shkëlqim të pashoq të emrit të vet” (Marin Barleti “Historia e Skënderbeut”, Tiranë 1983, f. 408.), që “kishte famën se vinte i dyti në zotësi pas Skënderbeut”, dhe kishte qenë “krahu i djathtë (dhe) gjenerali më i mirë i ushtrisë së Skënderbeut” (Fan S. Noli: “Gj. K. Skënderbeu 1405-1468”, Tiranë 1967, f. 140). Por, fatkeqësisht, për shkak të mërisë dhe qëndrimit inatçor që Moisiu i mbajti Skënderbeut, Heroit Kombëtar të shqiptarëve, figura e tij u mbulua nga një hije misteri  e tronsformuar njëkohësisht nga një dashuri-urrejtje 5-shekullore. 

      Në këtë shkrim do të përpiqemi të hedhim dritë mbi disa çështje dhe fakte që kanë mbetur ende të pa sqaruara për figurën e Moisi Golemit, me qëllim zbardhjen e të vërtetave rreth mërisë së madhe të tij, të konsideruar si “tradhtëti” ndaj Skënderbeut, e cila e ka njollosur padrejtësisht këtë figurë të shquar historike të kombit shqiptar. Gjithashtu do të tentojmë t’i japim përgjigje një sërë pyetjeve mbi disa të vërtetat që dihen por nuk thuhen dhe të lëna enkas në heshtje, për të denigruar figurën e tij, të tilla si:  Cilat ishin shkaqet e mërisë së madhe, që e çuan Moisiun t’i kthente armët kundër mikut dhe komandantit të tij? Kush ishte shkaktari kryesor i prishjes së marrdhënieve Moisi-Skënderbe? A ishte tradhtar Moisi Golemi? Si qëndron e vërteta e “pendimit”, apo e “mëshirës”, që, sipas biografëve të Skënderbeut, Moisiu ishte kthyer “zëmërdridhur dhe me lot për të kërkuar mëshirë” (Dh. Frangu: “Kumtar i luftrave të turqve kundër  Skënderbeut”, Tiranë 2000, f. 31), i cili, i “pikëlluar sa s’ka, i ra përpara (Skënderbeut) në gjunjë, i kërkoi me lot në sy që ta falte” (Barleti 1983, f. 468)?

      Para se t’i shqyrtojmë çështjet që kemi ngritur më lart, le të njihemi shkurtimisht me disa aspekte të jetës së princit Moisi Golemi, si: cila ishte origjina e tij, familja, prindërit, vendlindja, pronat (zotërimet), lidhjet familjare të Moisiut me disa prej figurave arbërore nga më të rëndësishme të shek. të 15-të etj.

2. Jeta, familja dhe zotërimet

      Informacionet kryesore në lidhje me jetën dhe familjen e tij i kemi nga libri i biografit të Skënderbeut, Marin Barleti, i cili, në lidhje me origjinën e Moisi Golemit, shkruan: “Moisiu i Dibrës ishte epirot (shqiptar) nga kombësia”, që kishte lindur në qytetin e Valmëve (Elbasani i sotëm) dhe ishte pinjoll i familjes Araniti (Barleti 1983, f. 402). Babai i tij quhej Muzak Komnen Araniti, i cili, siç shkruan Barleti, “kishte dy vëllezër, d.m.th.., Aranit Golemin, Kominatin, të vjehrrin e Skënderbeut… dhe Vladen Golem Aranitin…” (Barleti, po aty). Nëna e Moisiut vinte nga dera e Muzakajve, Despotëve të Beratit, dhe quhej Vojsava Muzaka (po aty), kurse, sipas Gjon Muzakës, quhej Zonja Suina (Muzaka), e derës së Muzakajve të Beratit, e cila, siç shkrun Gj. Muzaka: “pati për burrë Zot Muzak Komnenin (babain e Moisi Golemit -shënimi im A. A.)” (Gjon Muzaka: “Memorje” (botim shqip), Tiranë 1996 , f. 35 ).  Nuk ka të dhëna në se Moisiu ka pasur vëllezër apo motra të tjerë. Dimë se ai ishte i martuar me Zanfina Muzakën, me të cilën pati dy fëmijë: një djalë dhe një vajzë. Djali quhej “Zot Komneni ose ndryshe Cezar Komneni”, (Muzaka, f. 52) i cili la vetëm një vajzë, të quajtur Johana Komnena, që ishte e martuar me Pal Brankaçi-n, një fisnik italian i derës “Nido”, (po aty) ndërsa vajza e Moisiut, Despina, u martua me Stanisha Kastriotin, nipin e Skënderbeut (nga i vëllai, Stanishi) Muzaka, po aty; Shuteriqi: “Aranitët-Historia, Gjenealogjia, Zotërimet”, Tiranë 2011, f. 59).

      Ku ndodheshin pronat e Moisi Golemit? Nuk ka asnjë të dhënë se ku ndodheshin pronat e Moisiut. Ato nuk i përmend as Gjon Muzaka në “Memorien” e tij, i cili ishte një njohës i mirë i pronave të familjeve fisnike të Arbërisë së shekullit XV. Gjon Muzaka në “Memorien” e tij ka përmendur vetëm pronat e atyre Aranitëve që ishin në lidhje të ngushta martesore me familjarët e tij. Kështu, p.sh., ai përshkruan me imtësi se ku ishin pronat e Gjergj Aranitit, Muzak Komnenit (atit të Moisiut), Muzhaqit të Angjelinës dhe Aranitit (djalit të Moisiut), të cilët ishin martuar me gra nga dera e Muzakajve të Beratit. Për Gjergj Aranit Komnenin, Muzaka shkruan: “Zonja Maria e lartpërmendur, motër e tim eti, pati për burrë Zot Aranit Komnenin, që ishte Zot i Çermenikës (Cermenica) dhe i Mokrës (Mochino) dhe i Shpatit (Spatenia) deri në lumin Devoll, që e ndan vendin e tij me tonin dhe e ka kufi” (Mazaka, f. 19). Kurse Muzak Komneni, i cili ishte i martuar me Zonjën Suina, motër e Gj. Muzakës, “kishte shtet të tij në pjesën e Çermenikës dhe në pjesën e Mokrës. Fshati i parë (i tij) quhet Liborasi (Librazhdi), Drago, Stugna (Dragostunja), Dorisa (Dorëzi), Zuchisi (Qukësi?), Guri (Gurra?) dhe fshatra të tjerë” (Muzaka f. 35). Kurse motra e dytë, Zonja Maria, ishte martuar me Muzhaq Aranitin, i cili, shkruan Muzaka, “kishte një kështjellë që quhej Bjeshka (Biescha) dhe mjaft fshatra të tjerë që janë në Çermenikë  dhe Tomadhi” (Muzaka, f. 36). Kurse motra e katërt e Muzaks, Zonja Komita, kishte “për burrë Zotin Aranit, të birin e Muzak Aranitit, i cili kishte një Principatë të mirë në Çermenikë…” (Muzaka, f. 37). Dhe ky Aranit, shkruan Dhimitër Shuteriqi, ishte djali i Moisi Golemit (Shuteriqi 2011, f. 27 dhe 105). Këtë djalë, me sa duket, Moisiu duket se e ka pasur nga një martesë e tij e mëparshme dhe jo nga martesa me Zanfina Muzakën, pasi, siç e pamë te Muzaka, djali që Moisiu pati me Zanfinën, quhej Cezar Komneni.    

      Dhimitër Shuteriqi, një nga studiuesit dhe biografët e familjes së Aranitëve, në artikullin “Aranitët-Zotërimet”, botuar në revistën “Studime Historike” (Nr. 1, Tiranë 1967), në lidhje me zotërimet e Moisiut në viset e Librazhdit të sotëm, shkruan: “…zotërimet e Moisiut e të familjes së tij gjendeshin në viset afësisht që nga Maqellara e gjer në kufijtë e Mokrës së sotme, në anët më lindore, të krahinave ku sunduan Aranitët. Dimë, në mënyrë më të përcaktuar, se familja e tij kishte pasur fshatrat e Librazhdit…, këtu ishte, si të thuash, bërthama e “shtetit të tij” (Shuteriqi, f. 106). Ndërsa pronat që Moisiu mund të ketë patur në Çermenikë, supozojmë se ia pati lënë djalit të tij, Aranitit, që ai e kishte nga martesa e tij e parë.

      Moisiu kishte prona edhe në Dibër dhe për këtë shkak ai thirrej “Moisiu i Dibrës”, apo, shpesh herë edhe si “dibrani” (Barleti 1983: f. 234, 270, 399, 402, 537 dhe 604.). “Moisiu, – shkruan Barleti, – i cili është mbiquajtur “i Dibrës” …Skënderbeu i kishte dhuruar shumë prona dhe një pjesë të madhe të vendit” (Barleti 1983, f. 402). Këto prona i ishin dhuruar si trofe (shpërblim) për shkak të trimërisë dhe heroizmit që ai kishte treguar gjatë betejave kundër ushtrisë osmane (Po aty). Autorët bashkëkohës të tij, si Barleti, Frangu apo Muzaka, nuk japin asnjë të dhënë se cilin fshat në Dibër ka pasur Moisiu pronë të tij. Por në një dokument osman të vitit 1467, të një defteri (regjistër) kadastral, në të cilin ishin regjistruar fshatrat e trevave të Dibrës, Çermenikës etj., një timarli me emrin Jakup, i cili  zotëronte dy fshatra në Dibrën e Poshtme, të quajtura Pllashci dhe Dolna Dorovjani, kishte kapur “tradhtarin Moisi” (Arkivi i IH, A. III. 315. Nr. inv. 1086 dhe Grup autorësh 2018, f. 45.). Mendojmë se dy fshatrat kishin qenë më parë pronat e Moisi Golemit dhe pas kapjes rob të tij nga Jakupi, ato i kishte marrë ky i fundit, pasi sulltani i shpërblente ata që kishin vrarë apo kishin kapur rob një fisnik të lartë, duke u dhënë pronat që kishin qenë më parë në zotërim të fisnikut të vrarë apo të zënë rob (O. J. Schmit: “Skënderbeu” (përkthim shqip), Tiranë  2009, f. 250).

3. “Gjenerali më i mirë i ushtrisë” (Noli)

      Historianët që janë marrë më figurën e Gj. K. Skënderbeut, kanë shkruar se një nga gjeneralët më të mirë dhe ndër më të shquarit që pati Skënderbeu në ushtrinë e tij, më trimi dhe më i zoti ndër ta ka qenë Moisi Golem Araniti. Marin Barleti shkruan: “Të shumtë ishin në atë kohë ata që kishin autoritet të madh dhe gëzonin fort besimin e Skënderbeut si në kohë paqeje, si në luftë, por vendin e parë ndërmjet tyre e pretendonte Moisiu, jo vetëm për trimëri në luftë, por edhe për një farë shkëlqimi të pashoq të emrit të vet…” (Barleti, f. 408). Pas kthimit të Gjergj Kastriotit në Arbëri, Moisiu, si shumica e princërve arbër, iu afruan vullnetarisht Skënderbeut, duke i bashkuar armët e tyre për të luftuar kundër ushtrisë osmane. Por, nga ana tjetër, shkruante Barleti, “… fati kishte sjellë këtu Moisi Pjetër Golemin, burrë të shquar dhe bujar, me fis e me shpirt” (Po aty, f. 91). Janë të shumta betejat që kanë zhvilluar të dy së bashku kundër ushtrisë osmane. Trimëria dhe prania e tij kanë qenë vendimtare në këto beteja. Moisiu drejtoi betejat më të rëndësishme që ushtria arbërore ka zhvilluar kundër ushtrisë osmane.  

      Një nga betejat e para dhe më të rëndësishme që ndërmori Moisiu, sapo Skënderbeu nisi luftën kundërosmane në Arbëri, ishte pushtimi e kështjellës së Sfetigradit, pasi kjo kështjellë ishte një nga pikat më të rëndësishme strategjike, e cila shërbente si portë për kalimin e ushtrive osmane që futeshin në trojet e ku sundonte Kastrioti. Moisiu në atë betejë, shkruan Barleti, çfaqi një strategji të jashtëzakonshme, e cila bëri që kjo kështjellë të pushtohej dhe të binte lehtësisht në dorën e luftëtarëve arbërorëve, e cila, sikurse shkruan Noli, kështjella ra pas një rrethimi të gjatë (Barleti 1983, f. 104; Noli 1967, f. 81). Pushtimi i kështjellës së rëndësishme të Sfetigradit ishte sprova e parë e tij. Në betejën pasardhëse, ajo e vitit 1444, e përcaktoi Moisiun si gjeneral të ushtrisë arbrore, në të cilën Moisiu u tregua një luftëtar dhe drejtues i shkëqyer. Barleti shkruan se Skënderbeu e vuri Moisiun në vijën e parë dhe në krahun e djathtë të tij. (Barleti 1983, f. 142 dhe 143).

      Pas këtyre betejave të para dhe fitoreve të rëndësishmë që korri ushtria e Skënderbeut kundër osmanëve, Moisiu dhe luftëtarët e tij merrnin pjesë në çdo betejë, atje ku rreziku ishte më i madh dhe ku përcaktohej fati i betejave. Ai inkurajonte bashkëluftëtarët e tij dhe i ftonte në beteja, duke u bërë thirrje të çfaqnin heroizmin e tyre. Moisiu tregonte një kujdes të jashtëzakonshëm për ushtarët e tij, kur ata ishin plagosur në betejë, apo ishin në gjëndje të vështirë emocionale (Po aty, f. 244-245).

      Skënderbeu, sipas Barleti, kishte një dashuri dhe admirim të madh për Moisi Golemin dhe tregonte një kujdes të jashtëzakonshëm për të. Në një nga betejat Moisiu ishte plagosur shumë rëndë dhe për kurimin e tij ai u përkujdes nga vetë Skënderbeu (Po aty, f. 314). Moisiu, shkruan Barleti, qortohej shpesh prej Skënderbeut, që të tregonte kujdes për jetën e tij dhe të ishte më i vetëpërmbajtur në betejë: “Moisiu ishte fort i admirueshëm si për merita ushtarake, ashtu dhe meritat prej kapedani, por ishte me gojë ngaherë të gjakosur e, siç thonë, me kreshta përpjetë, që s’i frenonte dot dhe që shumë pak e urdhëronte veten. Prandaj thonë ai u qortua nga Skënderbeu dhe u këshillua që guximin e tij ta përdorte më me masë dhe fitoren më me mend; një veprim i tillë do t’i falej një ushtari të thjeshtë të turmës; për një kapedan ai do të ishte i rrezikshëm, si rrjedhim, fort i qortueshëm dhe një shembull shumë i keq” (Po aty, 402 ).

      Deri në fund të jetës së tij Moisi Golemi mori pjesë gati në të gjitha betejat që zhvilloi ushtria arbërore kundër ushtrive osmane (Po aty, f. 426, 142, 143, 234, 243, 246, 263, 270, 279, 309, 314, 352, 399, 403, 407, 470, 512, 603 dhe 604), venedikase (Barleti 1983, f. 194, 196, 197 dhe Noli 1967, f. 92), por dhe kundër ushtrive italiane në Itali (Barleti 1983, f. 531, 537, 547, 548, 550 dhe 587; Frangu 2000: f. 35, 36 dhe 52.), kur Skënderbeu kishte shkuar për të ndihmuar mbretin Ferdinand të Napolit, djalin e Alfoncit, mikut të tij, që kërcënohej nga princërit rebelë të Italisë së jugut, të cilët ishin aleatë me Burbonët e Francës, rivalë të hershëm të Mbretësisë së Napolit.

4. Mëria e madhe e Moisi Golemit    

     Autorët shqiptarë, duke filluar nga Barleti, Frangu e deri te Noli etj., kanë shkruar se Moisi Golemi kishte tradhëtuar Skënderbeun për shkak të një zemërimi të madh dhe u bashkua me osmanët kundër tij. Por cili ishte shkaku i zemërimit të tij dhe përse Moisiu u nda nga Skënderbeu? Si qëndron e vërteta e “tradhtisë” së luftëtarit më të famshëm të ushtrisë arbërore të shek. të 15-të? Përse Moisiu iku në Stamboll dhe ç’e shtyu atë që të ngrinte armët kundër bashkëluftëtarit dhe mikut të tij? A është e vërtetë se ai, pas disfatës që pësoi ushtria osmane e komanduar prej tij, u kthye “fshehurazi” e “i penduar” dhe, siç shkruajnë Barleti dhe Frangu, u “përul i gjunjëzuar” duke i kërkuar Skënderbeut “me lot në sy” që ta falte? Këto dhe disa pyetjeve të tjera do të mundohemi t’iu japim përgjigje në vijim të shkrimit tonë.

Sipas Barletit dhe Frangut, “tradhtia” e Moisiut zuri fill pas humbjes së rëndë që pësoi ushtria e Skënderbeut në betejën e Beratit në vitin 1455. Barleti shkruan se shkak i tradhtisë së Moisiut ishte “Barbari”, dmth, Sulltani, i cili, sipas tij, pasi nuk e mundi Skënderbeun në fushën e betejës, bëri ç‘mos për ta mposhtur me anë të dredhive, duke i “grishur” (ftuar) në bisedime bashkëluftëtarët e tij më të ngushtë e më të zot me qëllim për t’i joshur e korruptuar dhe, për këtë, gjithnjë sipas Barletit, ai përzgjodhi Moisi Golemin, kryegjeneralin e ushtrisë së arbërorëve dhe krahun e djathtë të Skënderbeut. Sulltani, shkruan Barleti, “s’la gurë pa luajtur për këtë punë. Mbi të gjitha ai vuri në veprim tërë urtësinë dhe mençurinë e vet për të tërhequr në bisedime Moisiun…” (Barleti 1983, f. 409-468.). Kurse Dh. Frangu shkruan se pas Betejës së Beratit dhe të përmbysjejes, sipas tij, së gjendjes në Arbëri: “Moisiu nuk shpresonte më se Skënderbeu të qe në gjendje të mbronte vendin” dhe kaloi tek osmanët, me qëllim “për ta shporrur Skënderbeun prej Shqipërisë nëse i jepeshin mijëra ushtarë turq të zgjedhur dhe me kusht që, pasi ta kishte përzënë Skënderbeun prej Shqipërisë, të bëhej zot i atij vendi, duke i paguar Turkut një tribut vjetor” (Frangu 2000, f. 29). F. S. Noli, biografi më i shquar shqiptar i Skënderbeut në shek. XX, shkruan se ishin venedikasit ata që e kanë nxitur Moisiun dhe princërit e tjerë arbër që ta tradhëtonin Skënderbeun dhe të hidheshin te turqit. “Ka të ngjarë, – shkruan ai, – që vendikasit të kenë dashur që ata të hidheshin në anën e turqve dhe të ktheheshin pastaj me ushtrinë turke, kundër ish komandantit të tyre të përgjithshëm. Në fakt ata i kanë inkurajuar dezertorët për të vepruar në kërë mënyrë (Makushev, Marinesco). Ata shpresonin ta likujdonin Skënderbeun me anë të luftës vëllavrasësë dhe të agresonit turk (112)” (Noli 1967, f. 113). 

      Por cili ishte shkaku i mërisë së Moisi Golemit, sa e çoi atë në një reagim ekstrem kundër Gjergj Kastriot Skënderbeut? A ishte e vërtetë se Moisiu e “tradhëtoi” Skënderbeun, siç shkruan Barleti, për shkak të grishjes që i bëri Sulltani, apo, siç shkruan Frangu, të egoizmit të tij që ai të bëhej Zot i Arbërisë, apo të intrigave të Venedikasve, siç shkruan Noli?! Akuzat e mësipërme të disa prej biografëve të Skënderbeut janë naive, kurse insinuatat e Nolit, se kanë qenë intrigat e venedikasve shkaku i tradhtisë së Moisiut, nuk mund të merren në konsideratë, pasi nuk ka dëshmi dokumentare apo fakte reale që e vërtetojnë një pohim të tillë.  

      Mëria e Moisi Golemit kishte shkaqe më të thella nga ato që kanë përmendur autorët e mësipërm. Së pari, ishte bashkëshortja e tij, Zanfina Muzaka, që, sipas Gjon Muzakës, Skënderbeu e kishte ndarë nga bashkshortit i saj i parë, Muzak Topia, për ta martuar këtë të fundit me të motrën, Mamica Kastriotin. Muzaka shkruan: “… Dhe ju them se Zot Skënderbeu e prishi këtë martesë të të lartpërmendurit Zot Muzakë e zonjës Zanfina Millosaka e lartpërmendur, pa e dashur as perëndia dhe askush,  dhe as fëmijët që ata kanë dhe i dha të motrën, Mamicën” (Muzaka 1996, f. 48). Edhe Noli, duke u mbështetur te Muzaka, shkruan se në ikjen e Moisiut duhet të ketë pasur gisht e bashkëshortja e tij, zonja Zanfina. “Padyshim…, – shkruan ai, – Ajo do t’i ketë mbajtur mëri Skënderbeut që i kishte marrë burrin e saj të parë për ta martuar me të motrën (112), Mamicë Kastriotin” (Noli 1967, f. 113.). 

      Së dyti, kishte të bënte me rrëmbimin që Skënderbeu u bëri pronave të Moisiut në Dibër. Skënderbeu, i cili në vitin 1444 ishte zgjedhur Komandant i Përgjithshëm i ushtrisë arbërore, me kalimin e viteve iu shtuan ambiciet për t’u bërë Mbret i Arbërisë, ndaj synonte zgjerimin e territoreve të shtetit të tij, që ishte ende i vogël, dhe këtë zgjerim ai kërkonte ta bënte duke u rrëmbyer tokat e fisnikërisë shqiptare. “Zot Skënderbeu…, – shkruan Muzaka, – u bë Zot i qytetit të Krujës, të cilën i ati nuk e kishte … e në pak kohë synoi të zotëronte të gjithë vendin… mori dhe Moisi Komnenit principatën e tij, e cila ishte në Dibër”  (Muzaka 1996, f. 50). Por, shkruan Muzaka, Skënderbeu, “na mori dhe neve Tomorrishtën, domethënë Myzeqenë e vogël dhe kështu bëri dhe me zotërinjtë e tjerë të krahinave të Komit dhe të Randisës që nuk mbroheshin dot, sepse ai kishte ushtrinë për luftë dhe turku kërcënonte çdo vend” (Po aty). Ai (Skënderbeu) nuk i kishte rrëmbyer prona vetëm Moisiut dhe Muzakajve, por edhe fisnikëve të tjerë arbër, si dhe dy nipërve të tij nga e motra Jella, vëllezërit Gjon dhe Gojko Balsha, të cilëve, pasi ua rrëmbeu fshatrat, u vuri prangat dhe “ia dërgoi Mbretit Ferrant plakut në Napoli, i mbajti në burg dhe iu mori Principatën e tyre që shtrihej midis Krujës e Lezhës e që thirrej vendi i Misisë” (Muzaka 1996, f. 50.). Fan Noli i justikon rrëmbimet e përdhunshme që u bënte Skënderbeu pronave të feudalëve të tjerë arbër. “Ishte fare e natyrshme, – shkruan ai, –  që Skënderbeu t’i hiqte këta krerë të paafrueshëm, t’i aneksonte kantonet (krahinat e tyre) dhe ta bashkonte të gjithë vendin kundër Turqisë dhe Venedikut” (Noli 1967, f. 113). Por, nga ana tjetër, vetë Noli pranon pasojat që rrjedhin nga një veprim i tillë. “Këto dezertime, – shkruan ai, – i detyrohen faktit që Skënderbeu po i aneksonte principatat e gjithë këtyre gjysëm feudalëve, ose më mirë, krerëve patriarkalë, të cilëve s’u mbetej më gjë tjetër, veç të kërkonin mbrojtje nga turqit ose nga venedikasit….“ (Po aty, f. 113). Mosmarrëveshjet, armiqësitë, mëritë etj. të fisnikve arbër, shkaktoheshin kryesisht për pronat dhe për territoret. Mjaft nga çështjet e mprehta, siç ishin, mëritë, apo zënkat, zgjidheshin në fushën e betejës, në dyluftimet trup me trup, apo me vrasje në pusi, siç ndodhi vrasja në pusi e Lekë Zaharisë nga Lekë Dukagjini (Aleks Buda: “Studime për Skënderbeun”, Tiranë 2018, f. 132), e cila nxiti një luftë të re të Skënderbeut kundër Venedikut, pasi venedikasit, pas vdekjes së  Zaharisë, kishin zaptuar pronat e këtij të fundit si dhe qytetin e Danjës. Në se fisnikët e tjerë, që u ishin rrëmbyer pronat, ishin më të dobët dhe të pafuqishëm të përballonin fuqinë e Kastriotit. Por “Moisiu, – shkruan Muzaka, –  ishte njeri me zemër dhe trim dhe, duke mos mundur të durojë një dhunë të tillë, u arratis tek Sulltani” (Muzaka 1996, f. 50).

      Së treti, shkaku kryesor, sipas mendimit tonë, kishte të bënte me sojin apo rangun e lartë të fisit të tij të Aranitve, në krahasim me Kastriotët, që vinin nga një familje e vogël  fisnikësh, e kishin origjinën e tyre nga familje të vjetra feudale, me lidhje të shumta me dyer mbretërish e perandorësh europianë.

       Në Mesjetë marrdhëniet midis fisnikërisë arbërore të shekullit të 15-të, si aleancat, vasalitetet, ndarjet, mosmarrëveshjet, tradhtitë etj., ishin të vendosura mbi bazë të një kodi, të quajtur “Kodi i nderit”. Skënderbeu e kishte thyer kodin e nderit ndaj një fisniku arbër të sërës së lartë, që ishte Moisiu. Historiani Pëllumb Xhufi, kur analizon marrdhëniet e familjes Araniti me Kastriotët, shkruan se edhe “Gjergj Arianiti …nuk e duronte lehtë autoritetin epror të Skënderbeut, aq më shumë kur bëhej fjalë për një kapedan që, ndryshe nga ai, vinte nga një familje fisnikësh të vegjël…” (Xhufi Pëllumb: “Nga Principata e Arianitëve tek shteti i Skënderbeut”, “Aranitët në Librazhd”, Tiranë 2019, f. 61).

      Kishte pasur edhe me parë armiqësi të mëdha mes familjeve aristokrake, të cilat kishin shkaktuar luftime të përgjakshme mes tyre. E tillë ka qenë ajo e Dukagjinëve kundër Kastriotëve. Dukagjinët dikur kishin qenë aleatë të Skënderbeut. Ata kishin marrë pjesë në Besëlidhjen e Lezhës (2 mars 1444), ku Skënderbeu u zgjodh Komandant i Përgjithshëm. Por ata kurrë nuk iu nënshtruan këtij të fundit dhe në mes tyre kishte plasur një mëri dhe armiqësi e egër, gjë që shkaktoi kalimin e Dukagjinëbe tek osmanët kundër Sknëderbeut. “Dukagjinët, – shkruan Schmiti, – u bashkuan me osmanët, pranuan, pra, më mirë të tërhiqnin sulltanin në vend se sa t’i nënshtroheshin Skënderbeut” (Schmitt 2009, f. 204-205). Kjo gjë shkaktoi shqetësim te Vatikani, sa që e detyroi Papën Nikolla V t’i kërcënonte Dukagjinët me çkishërimin e tyre (Po aty).

      Pas mërisë së madhe, edhe Moisi Golemi u largua nga Skënderbeu, ashtu siç kishin bërë fisnikë të tjerë para tij dhe, për ta luftuar Skënderbeun, dhe u bashkua me Sulltanin, armikun më të madh të tij. Kodi mesjetar për kohën se “Armiku i armikut tim është miku im”, ndoshta ka qenë arsyeja kryesore përse Moisiu shkoi te Sulltani, pasi shkaktari kryesor i konfliktit ishte i Skënderbeu, i cili, siç e pamë, kishte rrëmbyer pronat e Moisi Golemit dhe e kishte detyruar këtë të fundit që të hakmerrej. Historiani zvcerian, Oliver Jens Schmit, autori i librit “Skënderbeu” (Tiranë 2009), shkruan në librin e tij: “Fajin nuk e ka tradhtari, por Skënderbeu, i cili kishte fyer rëndë një fisnik dhe e kishte detyruar këtë të hakmerrej. Moisiu nuk kishte rrugëdalje tjetër, nëse donte të ruante nderin e vet…” (Po aty, f. 216).

      Moisiu u rikthye në krye të një ushtrie osmane të komanduar prej tij, por u thye keq nga Skënderbeu. Siç e kam analizuar këtë betejë në një artikull kushtuar Muzhaqit të Angjelinës (A. Alcani, “Muzhaqi i Angjelinës, Princi i Çermenikës dhe i Tomadhesë”, “Aranitët në Librazhd”, Tiranë 2019, f. 147), Skënderbeu hartoi një strategji të jashtëzakonshme kundër Moisiut, duke e vendosur ushtrinë e tij, e cila ishte e komanduar nga vëllezërit Muzhaq Komnen Araniti dhe Gjuric Vladan Araniti, që ishin djemtë e xhaxhait të Moisiut, duke i vënë Aranitët përballë njëri-tjetrit, gjë e cila shmangu dyluftimin vëllavrasës, si dhe i siguroi fitoren e ushtrisë së tij. 

Moisiu u kthye i mundur me një ushtri të shpartalluar. Brenda shpirtit të tij ka pasur tallaze të mëdha, pasi ai nuk mund të kthehej as te Sulltani, por as te Skënderbeu.  

5. A ishte e vërtet se Moisiu u kthye i penduar dhe i kërkoi falje Skënderbeut?

Barleti dhe Frangu shkruajnë se Moisiu u kthye Skënderbeui penduar dhe i kërkoi falje. “I pikëlluar sa s’ka, – shkruan: Barleti, – i ra përpara në gjunjë, i kërkoi me lot në sy që ta falte e të mos i bënte gjë, jo se e meritonte, por për vetë bujarinë dhe njerëzinë e shpirtit të tij… Skënderbeu e zuri prej dore dhe e porositi që të ngrihej menjëherë. I gatshëm për ta falur, i foli me shumë mirësi dhe, duke e përqafuar e puthur shpesh, ia hapi zemrën krejt dhe u pajtua me të…” (Barleti 1983, f. 468). Kurse Frangu shkruan:“(Moisiu) erdhi fshehurazi në Shqipëri zëmërdridhur dhe me lot për të kërkuar mëshirë. Skënderbeu shtriu menjëherë dorën, e ngriti dhe nisi të bisedonte me të në një mënyrë të tillë, a thua se nuk kishte marrë as edhe një fyerje më parë nga ana e tij” (Frangu 2000, f. 31). A ishte e vërtetë se Moisiu u kthye i përulur ndaj Skënderbeut dhe i kërkoi falje? Muzaka shkruan krejt të kundërtën. Ishte Skënderbeu, shkruan ai që i shtriu dorën e pajtimit dhe i “…dërgoi lajm që të kthehej e të mbeteshin vëllezër dhe Moisiu, duke parë se nuk ishte i sigurtë tek Sulltani dhe për të mos rritur më gjakderdhjen e të krishterëve, u kthye” (Muzaka 1996, f. 50). Skënderbeu kishte gabuar me Moisi Golemin, por dhe Moisiu, me sa duket, kishte qenë i penduar dhe dy zotërinjtë e mëdhenj të Arbërisë bënë pajtimin e tyre historik. Edhe O. J. Scmitt-i, kur analizon kthimin e Moisit, shkruan se “…nuk ishte Moisiu ai që u kthye i përgjëruar te Skënderbeu, porse… ka ndodhur gati e kundërta… Skënderbeu e kishte kuptuar gabimin e tij edhe Moisiun e kaploi pendesa… kështu që interesat e të dy zotërinjve përputheshin me njëri-tjetrin; ishte harruar fyerja, ishte rimëkëmbur vëllazëria e armëve deri në vdekje…” (Schmitt 2009, f. 216). 

6. Beteja Vajkalit. Fundi i Moisi Golemit

      Në vjeshtë të vitit 1464 u zhvillua Beteja I Vajkalit, midis ushtrisë së Skënderbeut dhe ushtrisë osmane të udhëhequr nga sanxhakbeu osman i Sanxhakut të Ohrit me origjinë arbërore, Ballaban Badera, i cili ishte një renegat i dërguar nga Sulltan Mehmeti II që të shkatërronte Skënderbeun. Ushtria arbërore sërish i ishte besuar Moisi Golemit. Para betejës, Skënderbeu u paraqiti luftëtarëve planin e luftimit, në të cilin ishte planifikuar që t‘i mashtronte osmanët, duke i bërë të mendojnë se forcat e tij janë shumë më të dobëta për të luftuar dhe tepër të frikësuara. Osmanët u futën në betejë me një ndjenjë të rreme sikur luftëtarët shqiptarë ishin më të pakët se ata në numër. Skënderbeu i lejoi ushtarët osmanë që të vinin sa më pranë tij dhe pastaj filloi kundërsulmin. Beteja u zhvillua e ashpër dhe ushtarët osmanë të frikësuar filluan të tërhiqeshin në panik. Në ndjekje të ushtrisë së shpartalluar të Ballabanit, shkruan Frangu, drejtuesit e ushtrisë së Skënderbeut nuk zbatuan urdhërat e tij për të ndaluar ndjekjen e forcave osmane dhe u kapën në befasi (Frangu 2000, f. 52). Disa nga luftëtarët më të shquar, më të afërt e më të besuar të Skënderbeut, të cilët, “të rrëmbyer nga furia e Marsit dhe vrulli i luftës, shkuan më tej nga ç’duhej” (Barleti 1983, f. 603-604), u kapën si robër nga ushtria e  Ballabanit. Ndëmjet tyre ishte Moisi Golemi. Në një dokument osman të vitit 1467, shkruhet se Moisiu ishte zënë rob nga një rrenegat i quajtur Jakub, i cili ishte “kthyer sërishmi mysliman” (Arkivi i IH, A. III. 315. Nr. inv 1086.). Së bashku me Moisiun u kapën Gjuric Vladani dhe Muzhaqi i Angjelinës, që ishin nipërit e Skënderbeut nga e motra, Angjelina, si dhe Gjin Muzaka, Gjon Perlati, Nikollë Berisha, Gjergj Kuka dhe Gjin Maneshi. Të tetë robërit e shquar u dërguan në Konstandinopojë.

      Skënderbeu dërgoi ambasadorët te Sulltani, që, kundrejt një shume të madhe të hollash, apo duke i afruar robër osmanë, t‘i këmbete me luftëtarët e tij, në të kundërt ai do të ekzekutonte të gjithë robërit osmanë të luftës. Sulltani nuk pranoi. Të tetë robrit e shquar u torturuan në mënyrën më çnjerëzore, duke i rrjepur të gjallë. “Me vdekjen e tyre, – shkruan Barleti, – e bënë Arbërinë më të përlotur se ndonjëherë më parë, sepse që të gjithë shquheshin shumë si për fuqinë e trupit, si për forcën e shpirtit dhe për dijen ushtarake” (Barleti 1983, f. 604).

Moisi Golemi. Nga Johann Theodor de Bry, viti1596

Kastriot Fetahu/

Ese

Kur në vitin 1992 u mbajt një koncert për nder të tij në stadiumin mitik “Wembley,” unë mendova empirikisht se shfaqja nuk do të mbarojë kurrë.

Freddie Mercury dhe liria ecin me “The show must go on.”

Bota në sytë e tij është një spektakël me njolla gjaku në trupin e lirisë.

Ndodhte të buzëqeshja hidhur, kryqëzoja revoltën me pesimizmin, kur mendoja se dy vende të ndryshme kishin krijuar një shtet.

Ishulli i Zanzibarit dhe Tanganika, me liqenin e saj të famshëm, me “emërues të përbashkët” Tanzaninë në Afrikën Lindore, buzë oqeanit Indian, kurse ne, një komb në dy shtete në Europën e vjetër sa vetë bota.

Unë nuk e di, ndoshta mund ta dijë ndonjëri prej jush, se atje mund të rritet “Giant Sequoia”, por di që Zanzibari ka një të tillë frymor dhe ky është Freddie Mercury.

Kur ai këndonte në Montreal në 1981 këngën e famshme “We Are The Champions” veshur me pantallona të shkurtra të bardha dhe një shami të kuqe në qafë, unë vuaja nga një plagë në këmbë, shkaktuar nga një gozhdë e këpucës dhe mbaja fshehur në xhepa të grisur një shami dore gjithmonë të zhubrosur.

Kur Queen shkruanin në tastierat e mendimit të tyre “The show must go on,” të cilën e kënduan në 1991 në dedikim të mbretëreshës, unë i lutesha profesorit tim në universitet, që të mos isha prezent në shfaqjen e “1 Majit” për shkak të këmbës së sëmurë…

Por ai e dinte se “Shfaqja vazhdon” dhe Zeusi do të shuguronte lumturinë tonë me karafilat e kuq skenografikë, që i flakte nga skena ku luhej vallja e ngrirë, si valle funerali nën këmbë e duar pleqsh të atrofizuar, fshehur pas buzëqeshjeve të tyre të njerkëta, në drejtimin tonë, poshtë në rrugë.

Ne ishim gjithmonë në rrugë, por asnjëherë të denjë për rrugën.

Një rekuizitë e “1 Majit” që nuk do ta mendonte dot edhe një si Martin Scorsese.

Po ata ilegalët, udhëtarë të huaj në atë podium që vinin nga përtej detit dhe nuk ju përmendej emri, a quheshin terroristë në botën e lirë?

Miku ynë i madh, braziliani Joao Amazonas, po vdiste pa fituar dot revolucionin!

Ndërkohë në Zanzibar “perandor” ishte Freddie!

Po nëse do të isha student në Francë, do më jepte leje profesori, apo atje nuk ka “1 Maj” si këtu?

Po sikur të shprehesha se doja të kisha udhëheqës një president modern si Valery Giscard d’Estaing, a do të isha pjesë e “shfaqja vazhdon,” apo e paskuintave të saj?

Ndonjëherë se di pse duartrokitjet më ngjanin si një njeri tjetër brenda vetes, si truprojë mbrojtëse ndaj vetullngrysurve që i numëronin ato.

Profesori mori pamjen me një portret ku ravijëzohej një dhembje pa formë, sytë e tij mbylleshin shumë herë kur fliste në ato çaste.

E kuptova, kur në fund ai përdrodhi pak kapelen republike me strehë të shkurtër dhe kruajti kokën, se më dha leje duke më thënë -“Shfaqja do të vazhdojë”, ndaj mos mungo.-

Profesori kishte qenë student në Pragë, kur lider i Çekosllovakisë ishte Klement Gottwald.

Nuk e di pse i imagjinoja si njerëz të mirë Gottwaldin e Pragës dhe Bierutin e Varshavës, fantazoja sikur andej do ta dëgjoja në liri grupin Queen.

Profesori dukej se hiqte gjithmonë paralele mes Tiranës e Pragës dhe unë kurrë nuk e mësova çfarë mendonte me “Shfaqja vazhdon!”

Nuk besoj dot se Dan Brown do të gjente kodin e hijeve të heshtjes së profesorit.

Zanzibarin e shpjegonte Piero Angela në emisionin e tij të famshëm “Quark” e më vonë “Superquark” në RaiUno.

Ai nuk do të guxonte të kishte atë buzëqeshje enigmatike misterioze, që dukej sikur fshihte një lloj vlerësimi defiçent për vendet e tilla ekzotike, nëse do të fliste ndonjëherë për Shqipërinë.

Romakët ishin thyer në Iliri…

Po ashtu edhe në 1920 e 1943.

Piero Angela mund të krenohej para nesh se nuk mbante kapele republike, pasi ai nuk kishte arsye të fshihte heshtjen brenda saj, si profesori im.

Ndërsa Shqipërinë e njihte Papati i Romës dhe perandorët e më vonë mbretërit e Italisë me Baton e ilirëve e Skënderbeun, atë e shpjeguan Evliya Çelebi, Edith Durham dhe Lord Byron, duke ja hequr nga duart mundësinë Piero Angela-s.

Dhe përsëri Zanzibari dukej sikur ishte një hap para nesh se lindi një “Giant Sequoia” frymor, një statujë të gjallë lirie, kurse Shqipëria ime ishte akoma një skenë e madhe e filmit “They Shoot Horses, Don’t They?” (A nuk i vrasin edhe kuajt kështu?)

Kohëra kur endej mendimit të pathënë një çelës që lejonte vetëm ankthin dhe frikën mistike të kishin liri.

Po zombiet çfarë kanë më shumë?

Vdekja e shpirtit bashkëjetonte me materien e trupit dhe thjesht unë vendosja ekuilibrat midis një shpirti të vrarë, po kurrë të mundur dhe një trupi të lodhur, që formonin sëbashku një binom si myshku në shkëmb.

Po Profesori?

Freddie Mercury këndonte…

Brenda zemra ime po thyhet,

Por buzëqeshja ime vazhdon ende.

Përrallat e së djeshmes rriten por nuk vdesin kurrë.

A e di dikush se çfarë po kërkojmë?

Unë vërtet nuk e dija se çfarë kërkoja, por nuk jam i sigurtë për profesorin, më dha leje, (pa më dhënë leje), për këmbën e sëmurë, sepse “The show must go on” ishte edhe 1 Maj i rradhës.

Askush nuk na linte kohë të mendonim se çfarë po kërkonim dhe vetë mendimi ynë nuk kishte skelet e, nuk prodhonte mëkatarë, ai kondensohej në shfaqjen e gëzimit në sytë tanë.

Çfarë ishte liria në demokracinë proletare?

Kohët rrodhën si vërshimi i ujit nga një digë e çarë dhe rrëzuan Murin e Berlinit.

Një ditë nuk e di se nga u shfaqën “Pardesytë e bardha” si Mesia në horizontin e syve tanë, që nuk vizatoi kurrë mirazhe…

Ata nuk zbritën si desantë ajrorë.

Pyesja veten, ishin me Ronald Reagan apo Mikhail Gorbachev?

Reagan i Lirisë me “Liria nuk është kurrë më shumë se një brez larg zhdukjes.”

Histeria e “1 Majit të ri” më kishte vënë përpara si demat në rrugët e Pamplonës.

Ju nuk më shikoni, por unë po tund kokën, se më kujtohet “Vdekja e kalit”…

E bardha e tyre më diktoi një verbim të përulur.

Besova se këpuca nuk do të kishte më gozhdë… edhe pse “Pardesytë e bardha” nuk pyetën kurrë për këtë, pasi kishin punëra më të mëdha se gozhda xanxare e këpucës time.

Po kapelja e profesorit a do të përdridhej përsëri për të fituar kohë, si një çelës magjik që hap një portë mendimi të pagjetur më parë?

Isha i lirë të dëgjoja Freddie Mercury, ishte sikur atë ta kishin liruar nga qelia si të burgosur politik në mungesë.

Por vazhdonte të më mundonte pyetja “nëse e fituam apo na e dhuruan lirinë?”

Çfarë shije apo ngjyrë ka liria e fituar dhe ajo e dhuruar?

A dorëzohet liria e fituar?

-Ku je, Erich Fromm,- fola me veten…

Kur isha në një restorant në Woburn në Massachusetts lexova një thënie që më tërhoqi vemendjen.

Ai lokal ishte i një rrjeti me pronar teksanë dhe ata njihen për ndjenja të forta kombëtare.

Qënia qëndron mbi shtylla që frymojnë Lirinë nga të gjitha rrezet e një rrethi, përsiata për teksanët.

Në xhama ishte shkruar “Besim, Familje, Liri” dhe edhe një shprehje madhështore, pa autor, që ka qarkulluar prej kohës së kolonizatorëve të parë, si… “Toka e të lirëve për shkak të guximtarëve!”

Unë dhe profesori nuk ishim guximtarë!

Freddie këndoi në “Wembly” të Londrës “Shfaqja do të vazhdojë”…

Ndërkohë ne u pjestuam për dy, po ashtu edhe shfaqja jonë.

Dy shfaqje, dy turma, dy lumturira, dy idhuj, dy “të armiqësuar” dhe një padron gjithmonë, vetëm një… ATA…

Pjestimi i ngjante si të kishim peshkuar cironkën e artë.

Na njihte ne ai shkencëtari që shpiku pjestimin?

Ndonjëherë njerëz të tillë nuk pyesin për dashuri popujsh që adhurojnë “pjestimin,” pas efekteve të “mbledhjes”.

Lëvizja kaotike, si shpërhapja e pikave të bojës në ujë, vazhdonte të na mbajë peng në kohë.

Si një atom, pa asnjë peshë specifike, jam edhe unë pjesë e “Lëvizjes Browniane” edhe pse Robert Brown e ka formuluar teorinë për lëndën.

A nuk vazhdojmë ne të jemi lënda?

Se di pse akoma nuk jemi bërë subjekt i Sigmund Freud, duke u stacionuar tek Brown?

Dhe rrugët tona akoma ato në tretësirën e ballonës eksperimentale prej qelqi…

Më duket vetja sikur jemi një popull i përfaqësuar me figurën e Pinokut në një film italian “Kush bën ligjin”.

Kur në qytet u rrit numri i krimeve, gazetarët shkuan të intervistonin ish-kuestorin, i cili tani bënte rolin e një komentatori.

Një nga ata e pyeti -Komentator Stofli, ç’ mendoni për rritjen e krimeve në qytetin tonë?-

Dhe ai i tha – Më sillni një libër, Pinokun.

Pasi e hapi diku, vazhdoi -Kur mbreti lëshoi urdhërin për amnisti, gardianët filluan të hapnin qelitë. I erdhi rradha Pinokut, po gardiani kaloi tek tjetra.

-Po mua pse nuk më lirove,- e pyeti Pinoku.

-Ti nuk ke bërë krim- i tha ai dhe vazhdoi më tej.

Sa konspiracione fantazuam për Damiano Damianin dhe asnjëherë nuk e mësova dot nëse ishte me gardianin apo me Pinokun.

Më duket sikur “Ata,” që liroi gardiani, vazhdojnë të flasin për rrugë, kulla, media destruktive…

Hegeli më vjen në mëndje, Hegeli dhe Lenini…

Çfarë është më e rëndësishme, kullat e tyre apo shpirti ynë i thyer?

Snobizmi i ngjyrave pushtoi ekranet tona, si Orkidea brigjet e një lumi derisa u bë problem kombëtar, se nuk e zhduknin dot, diku andej nga Lindja e Largët…

Ngjyrat vishnin të zezën e paskuintavë të shfaqjes.

Po “Atletet e bardha” na bëjnë të lumtur dhe krenar pse e “sfiduan” edhe “Kryefrancezin?”

Më vjen në vemendje Venizellos kur shkoi për vizitë në Zyrën Ovale të Lyndon Johnson.

Me cinizmin tipik ballkanas e bëri të dilte nga vetja presidentin amerikan, i cili i tha troç :- E di çfarë je ti për mua… si ajo miza në b… të kalit, që kur nuk e duron dot më, e vret me një të rënë të bishtit…

Ai ishte Johnson, që zëvendësoi të famshmin Kennedy dhe u gjend në zjarrin e xhunglave të Da Nang në Vietnam, kohë e Rambos më të famshëm se vet Johnson.

Sa kontrast i trishtueshëm “e bardha” e tyre me “të zezën” tonë.

Pardesy të bardha, Atlete të bardha…

The show must go on…

Se di pse na mungon Hegel dhe ndërtojmë kulla, sikur presim zbarkimin e Hanibalit të Kartagjenës, në vend të Hegel?!

Kulla do të jetë shumë shpejt simbol i flamurit për të zënë vendin bosh që la ylli në të.

Se kuptoj pse gjithmonë ne mbushim boshllëqet sipërfaqësore dhe jo ato në vëllim?

Po shpirtra, shpirtra kur do të ndërtojmë?

Dikush shkroi publikisht një opinion mjaft pozitiv për botimin e librit të mikut të tij artist.

Por… lexojeni shkrimtarin anglo-algjerian Mouloud Benzadi, për të cilin nuk mendoj se ka “marrë pjesë” në “Beteja e Algjerit” në vitet 1954-‘62, se çfarë kumton…

“Të famshmit janë si yjet me një ndryshim të madh:

Yjet shkëlqejnë BASHKË,

Të famshmit e urrejnë NJERI-TJETRIN!”

Benzadi flet për njerëzit, njerëzit e famshëm, kurse ne vazhdojmë të jemi “atome të famshëm” dhe sillemi si subjekt i Benzadit, dualizëm eklektik ky.

Sikur duam të provojmë që do të jemi përjetësisht “Substanca” e Robert Brown dhe do të pësojmë metamorfozë si “frymorët” e Benzadit me fantazinë tonë infatile.

Shpirtrat tanë janë të kullëzuar!

Profesori im nuk jeton më dhe unë nuk di se si mund ti kumtoj atij se “The show must go on” nuk ka mbaruar, ku podiumi është dypjesësh dhe ne parakalojmë para tyre, jo në 1 Maj, po përsëri me gozhdën në këpucën që na mban këmbën të sëmurë prej dekadash.

Freddie Mercury nuk jeton më, por jeton po ajo rrugë e podiumit të “1 Majit” dhe ne po aty përsëri.

Po profesor me kapele republike a ka më?

Nuk është “Këpuca e aktorit” si në romanin e Zhitit në këtë këndvështrim, por do ta pagëzoja “Këpuca e lëndorit” këtë herë.

Claudia Cardinale në rolin e Libera Valente, veshur me të kuqe, në filmin “Libera, amore mio” në fund të luftës së dytë botërore ishte një aktiviste kundër hierarkisë fashiste të punësuar në administratën e re të pasluftës në Itali dhe u vra nga një ish-fashist.

Në çastet e fundit të jetës ajo belbëzoi… Çfarë po bëj këtu? Çfarë kisha për të bërë…?