Shkruan: Prof. Begzad BALIU/

Një hyrje bio-bibliografike

Jorgji Gjinari (Berat, 1931 – Tiranë, 2020) është njëri prej përfaqësuesve të veçantë të gjuhësisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Duke qenë bartës i një prej fushave më të veçanta të gjuhësisë shqiptare: dialektologjisë, Jorgji Gjinari përfaqëson atë brez studiuesish shqiptarë që lidhej me personalitetet e shquara të kohës: Mahir Domin, Eqrem Çabejn, Selman Rizën, Aleks Budën, Androkli Kostallarin, Xhevat Lloshin etj., të cilët ishin formuar në shkollat më të mira ndërkombëtare të kohës; ndërsa duke qenë drejtues institucionesh dhe projektesh të mëdha shkencore nacionale, ai para së gjithash hyn në rrethin e atyre albanologëve shqiptarë që u formuan brenda shkollës shqiptare, si: Shaban Demirajt, Jani Thomajt, Jup Kastratit, Gjovalin Shkurtajt, Tomor Osmanit etj., të cilët u bënë bartës të dy proceseve njëkohësisht: ngritjes së institucioneve albanologjike dhe projekteve nacionale albanologjike.

Profesor Jorgji Gjinari i përbashkon këta dy breza, në dy procese të rëndësishme: së pari, si drejtues i projekteve të mëdha nacionale në fushë të dialektologjisë, sikur është Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe (I, II), dhe seria e vëllimeve me studime “Dialektologjia shqiptare”, dhe si titullar universitar i lëndës së Dialektologjisë, me të cilën identifikohej për shumë dekada, krahas bashkëkohësve: Eqrem Çabejt e Idriz Ajetit (historianë të gjuhës), Mahir Domit (sintaksolog), Selman Rizës e Shaban Demirajt (gramatikanë), Jup Kastratit (albanolog), Jani Thomajt (leksikograf), Androkli Kostallarit (standardolog), Shefki Sejdiut (semasiolog dhe ballkanolog), Gjovalin Shkurtajt (sociolinguist), Tomor Osmanit (historian i alfabetit), Ruzhdi Ushakut (etnolinguist), Xhevat Lloshit (semantist), Anastas Dodit (fonetikan) etj.

Me punën e tij jo shumë të vëllimshme hulumtuese, në krahasim me disa nga bashkëkohësit e tij, Profesor Jorgji Gjinari ka shënuar disa veçori shkencore dhe ka sjellë qasje bashkëkohore në fushë të metodologjisë së kërkimit shkencor, të cilat i kanë munguar dijes albanologjike të kohës në Tiranë. Në zhvillimet e tanishme të mendimit shkencor, kur modelet e kërkimeve të gjysmës së dytë të shekullit XX, janë bërë temë hulumtimi ndër arkiva, dhe diskutimi për çështje të zhvillimit të shkencave shqiptare, historianit të albanologjisë nuk mund t’i shpëtojë fakti se nga mesi i viteve ’70 e më tej, kur konceptet ideologjike në letërsi, histori e në disa fusha të tjera përmbysnin projektet shkencore nacionale, ai botonte artikuj shkencorë në fushë të dialektologjisë mbështetur në konceptet e gjuhësisë së përgjithshme të strukturalistëve më të shquar të shekullit XX: Ferdinand de Sosur, N. S. Troubetskoy, Roman Jakobson, Andre Martinet, rezultatet e cilave do t’i kurorëzojë me disertacionin e doktoratës Sistemi fonologjik i dialekteve të gjuhës shqipe (1983), si dhe me njërën prej monografive më sistematike të kohës, madje jo vetëm në fushë të dialektologjisë, veprën Dialektet e gjuhës shqipe (1989). Në kontekstin institucional të organizimit dhe dijes shkencore të albanologjisë, kulmet e kërkimeve të tij arrihen me Atlasin dialektologjik të gjuhës shqipe, të cilin e drejton si bartës i projektit, por në të njëjtën kohë është edhe hartues, krahas bashkëkohësve të tij. Në këtë projekt të madh shkencor, dijes albanologjike, nacionale, Profesor Gjinari do t’i prijë me tekstin themelor Parimet themelore të “Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe”, në të cilin, në mënyrë sintetike ka reflektuar gjithë përbërësit teorikë, metodologjikë dhe praktikë të punës që e kanë bërë anëtarët e këtij projekti të madh nacional: Jorgji Gjinari, Gjovalin Shkurtaj, Bahri Beci dhe Xheladin Gosturani, si dhe bashkëpunëtorët e tyre në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, ndër Arbëreshët e Italisë dhe në kolonitë e tjera shqiptare nëpër botë.

Kontributi i Profesor Jorgji Gjinarit në këtë vëllim do të shquhet në mënyrë të veçantë edhe me studimet e përfshira brenda projektit. Ato janë tekste të karakterit teorik, krahasues, praktik dhe orientues për disa çështje dhe për disa aspekte, të cilat Atlasin dialektologjik të gjuhës shqipe e bëjnë vepër model të projekteve të mëdha nacionale, të cilat nuk i kemi, dhe të krahasueshme me projekte të kësaj natyre në rajon dhe më gjer në Europë. Të kësaj natyre janë tekstet me karakter dialektologjik, sociolinguistik e etnografik Izoglosa leksikore në “Atlasin dialektologjik” dhe zakone krahinash, Ylber/arc-en-cie…, Vështrim i dialekteve nga aspekti strukturor në hartat e “Atlasit dialektologjik”, Arbërishtja e Italisë dhe çamërishtja në “Atlasin dialektologjik”, Fjala perëndon (dielli) në “Atlasin dialektologjik”, Variantet leksikore të hartave të “Atlasit dialektologjik” të krahasuara me normën e gjuhës shqipe.

E parë në tërësinë e saj vepra shkencore e profesor Jorgji Gjinarit mund të vlerësohet mbështetur në dy paradigma: së pari, mbi strukturën shkencore të saj: monografitë Sistemi fonologjik i dialekteve të gjuhës shqipe dhe Dialektet e gjuhës shqipe; studimet monografike: Vërejtje mbi të folmen e krahinave Krasniqe, Gash e Butyç të rrethit të Tropojës, Vëzhgime mbi të folmen e Bregut të Bunës; tekst pedagogjik: Dialektologjia shqiptare (disa ripunime); tipologjitë historike: Për historinë e dialekteve të gjuhës shqipe, Mbi disa elemente sllave në të folmet veriore të Shqipërisë jugore, a bashkëkohore: Sprovë për një ndarje dialektore të gjuhës shqipe, Toskërishtja veriore dhe grupimi i të folmeve të saj); trajtesat: Gjuha letrare, drejtshkrimi dhe dialektet e shqipes, Gjuha letrare shqipe në një fazë të re; vlerësimet: Gjendja dhe perspektiva e dialekteve shqipe, Dialektologjia shqiptare në vendin tonë gjatë 25 vjetëve të çlirimit etj., dhe së dyti, sipas karakterit të kërkimit: kronologjik – në kontekst të avancimit shkencor, si dhe rolit që kishte në arritjet shkencore kryesisht në fushë të dialektologjisë dhe planifikimit gjuhësor; po edhe historiko-kronologjik, – në kontekst të trajtimit të dukurive dhe fenomeneve dialektologjike në diakroni e sinkroni, si përbërëse themelore të zhvillimit të historisë së gjuhës shqipe.

Mbështetur në vlerësimet e gjertanishme të filologëve të sotëm shqiptarë, në biografinë e Jorgji Gjinarit do shquar edhe ekspeditat e tij në vise të ndryshme të Shqipërisë, të Kosovës dhe të Arbëreshëve të Italisë, mbi bazën e të cilave ka përgatitur disa monografi përshkruese për të folmen e Beratit, të folmen e krahinës së Oparit, Skraparit, Myzeqesë, Mallakastrës, Devollit, Korçës, Tropojës, Bregut të Bunës etj., si dhe një aktivitet veçanërisht të lakmuar nga të gjithë filologët e gjysmës së dytë të shekullit XX: të qenit pjesëmarrës në konferencat kryesore të albanologjisë, si dhe delegat në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), e Jorgji Gjinari ishte jo vetëm pjesëmarrës i Konferencave të Albanologjisë po edhe delegat e madje anëtar i Komisionit Organizues të këtij Kongresi.

Veprat monografike

Po të shihet me kujdes biografia jetësore dhe bibliografia shkencore e Jorgji Gjinarit nuk është vështirë të nxirret një përfundim shumë komplementar i formimit të tij shkencor, i cili në këtë rast do të mund të përshkallëzohet me dy veçori. E para ka të bëjë me ngritjen cilësore dhe avancimin arsimor dhe sidomos metodik e bashkëkohor, të cilat shihen dukshëm në kronologjinë e studimeve të tij dhe e dyta, që ndërlidhet me ngritjen e tij shkencore, nga kërkuesi në terren dhe përshkruesi i të folmeve gjuhësore, deri te autori i studimeve të avancuara gjuhësore të karakterit teorik e monografik. Ky proces formues e konceptual në bibliografinë e tij bartet nga studimet sintetike, deri te arritjet më të mira të paraqitura në vëllime monografike me qasje serioze jo vetëm të karakterit teorik, por edhe historiko-gjuhësor e sistematik. Nuk është e rastit prandaj pse në kohën kur shumë bashkëkohës të tij veprimtarinë shkencore e fillojnë me disa artikuj të rastit dhe e kurorëzojnë me sinteza monografike, Jorgji Gjinari, para se t’i kurorëzojë dy monografitë e tij shkencore boton disa studime me karakter monografik dhe riboton disa herë tekstin universitar për lëndën e Dialektologjisë, fillimisht si dispensë, pastaj si kurs, e më pastaj si tekst universitar, dhe në fund edhe si bashkautor me Profesor Gjovalin Shkurtajn.

(…)

Dy sinteza në një monografi

Në studimet dialektore shqiptare monografia Dialektet e gjuhës shqipe është njëra prej veprave më të mira në këtë fushë. Disa dekada me radhë në studimet dialektore janë botuar dhjetëra monografi përshkruese dhe historiko-gjuhësore, por ndikim më të madh e kishin ajo e Cimohovskit për të folmen e Thethit dhe ajo e Idriz Ajetit për të folmet e Zarës. Si e para ashtu edhe e dyta janë shquar për karakterin sintetik dhe metodën historiko-gjuhësore të qasjes, porse vetëm Jorgji Gjinari me veprën e tij Dialektet e gjuhës shqipe do të arrijë të sjellë një sintezë mjaft të plotë për tërësinë historike, fonetike dhe morfologjike të të folmeve të gjuhës shqipe, të cilën autori i saj me të drejtë e quan një traktat për dialektet e shqipes.

Monografisë Dialektet e gjuhës shqipe i kanë paraprirë disa studime përshkruese të kërkimeve të tij në krahina etnografike brenda dhe jashtë Shqipërisë, si dhe disa studime teoriko-gjuhësore për fenomene dhe dukuri historike e bashkëkohore të dialekteve të shqipes, po edhe një monografi sintetike për sistemin fonologjik të dialekteve të gjuhës shqipe. Ajo është shkruar, veç tjerash, edhe pas kërkimeve sistematike, që bashkëkohësit e tij kanë bërë në krahina të ndryshme etnografike në gjithë hapësirën shqiptare dhe në diasporën historike, prandaj sintezat e tij më parë se sa përshkrues kanë karakter përgjithësues dhe strukturor. Në të vërtetë, sikur thuhet në fjalën hyrëse të autorit, në këtë vepër “çdo dukuri dialektore është analizuar nga aspekti strukturor dhe funksional, sipas parimeve të N. S. Trubeckoit të parashtruara për dallimet dialektore, fonetike në veprën e tij Principes de phonologie. Për analogji, me klasifikimin e dallimeve fonetike është bërë edhe klasifikimi i dallimeve morfologjike po sipas kriterit strukturor dhe funksional”. Sikur mund të shihet prej arritjeve të tij në disa nga studimet teoriko-gjuhësore të mëparshme dhe sikur mund të vlerësohet prej kapitujve të këtij vëllimi, analizat e kësaj natyre, të mbështetura në kriteret strukturore të parimeve të Trubeckoit dhe të shkollës së tij, zgjerojnë hapësirat dialektore të tipareve të njëjta gjuhësore të shqipes, ndryshe nga analizat tradicionale, të cilat dallimet dialektore i copëzojnë dukshëm më shumë dhe përveç koncepteve historiko-gjuhësore, në fushë të planifikimit gjuhësor dëmtojnë arritjet e gjertanishme, për të mos thënë thellojnë dallimet dialektore në kundërshtim me afrimin e tyre në interes të shqipes standarde.

Monografia hapet me një parathënie të shkurtër, por përmbyllet me një rezyme të zgjeruar në gjuhën frënge. Kapitullin e parë e përbëjnë dy tema të mëdha të dy projekteve shumë të rëndësishme në studimet dialektore: hulumtimet e gjertanishme në fushë të dialektologjisë dhe rezultatet e tyre në kurorëzimin e Atlasit dialektor të gjuhës shqipe. Në të vërtetë, kapitulli i parë është një hyrje në studimet dialektologjike shqiptare në kontekstin historik dhe një paraqitje e arritjeve të tyre në fund të shekullit XX.

Kapitulli i dytë mund të thuhet se është një paraqitje sintetike e kërkimeve dhe përshkrimeve të gjertanishme në fushë të dialektologjisë, të cilat zënë vend në kapitullin e parë. Në kapitullin e dytë, të përbërë prej dy temave të mëdha paraqiten mendimet e gjertanishme për ndarjen e sotme dialektore të gjuhës shqipe, në kontekstin historik dhe gjeografik e etnografik, ndërsa në temën e dytë është parë e gjithë kjo në kontekst të zhvillimeve të saj gjatë historisë, fillimisht si dije e gjertanishme e pastaj edhe si tipologji e saj në kontekst të zhvillimit të brendshëm dhe në kontekst të lidhjes së saj me vetë historinë e popullit shqiptar.

Kapitulli i tretë zë pjesën qendrore të gjithë veprës. Në këtë kapitull bëhet një tipologji dhe sillen rezultate të reja në fushë të studimit të sistemit fonologjik të dialekteve të gjuhës shqipe. Fillimisht iu bëhet një vështrim thelbësor dy problemeve qenësore të kësaj teme: aspektit historik, pra studimit të gjertanishëm të sistemit fonologjik, si dhe aspektit metodologjik të qasjes, pra kritereve që janë përdorur për klasifikimin e dallimeve dialektore fonetike të shqipes. Më tej, janë trajtuar si sythe më vete sistemi i zanoreve dhe sistemi i bashkëtingëlloreve në gjendjen e sotme. Brenda sythit të sistemit të zanoreve dhe varianteve të tyre, pasi është sjell i plotë inventari i fonemave zanore, janë trajtuar në mënyrë të veçantë funksionet e tyre, variantet fonetike, si dhe dallimet në përbërjen fonematike të fjalëve. Po kështu është vepruar edhe me sythin për sistemin e bashkëtingëlloreve, në të cilin pasi është identifikuar i gjithë inventari i fonemave bashkëtingëllore është hedhur dritë mjaft e plotë edhe në sistemin e fonemave, funksionin e fonema, variantet dhe dallimet në përbërjen fonematike të fjalëve. Ashtu si edhe në kapitullin e parë edhe në këtë kapitull të dytë, janë parë dhe janë trajtuar me kujdes ndryshimet në sistemin e fonemave gjatë historisë së dialekteve. Në sistemin e parë të ndryshimeve ai ka parë dhe trajtuar me interes dukuritë e karakterit historik, sikur janë zanoret hundore të gegërishtes dhe ə-ja e theksuar e toskërishtes, zanoret gojore të gjata dhe të shkurtra, zanoret e theksuara i dhe u; togjet e zanoreve ua, ye dhe ie; ndërsa brenda ndryshimeve në sistemin e bashkëtingëlloreve janë trajtuar rotacizmi, bashkëtingëlloret qiellzore c dhe ɟ, grupet e bashkëtingëlloreve kl dhe gl, si dhe disa aspekte të natyralizimit të kundërvënieve të bashkëtingëlloreve.

Prej kërkimeve dhe studimeve mjaft të thella në strukturën e sistemit fonetike të zanoreve e të bashkëtingëlloreve, të para ndaras, në diakroni e sinkroni, autori arrin të sjellë disa përfundime të cilat tri më duken përfaqësuese:

a) në përgjithësi, konstaton autori, shihet se më shumë ndryshime fonetike kanë pasur të folmet e dialektit verior. Në këtë aspekt, toskërishtja paraqitet më e njësishme në sistemin fonetik. Njësia në dialektin jugor shihet edhe në sistemin e fonemave bashkëtingëllore;

b) dialekti verior paraqitet më pak i njësishëm në sistemin fonetik, e megjithatë edhe në këtë dialekt njësia nuk mungon, sidomos në pjesën relevante të tij; dhe

c) përfundon Jorgji Gjinari “njësia fonetike në thelb është ruajtur dhe ka arritur deri në ditët tona, çka nxjerr në dukje qëndrueshmërinë e bashkësisë gjuhësore dhe etniko-politike të shqiptarëve”.

Ndonëse jo në përmasa të kapitullit të mëparshëm për strukturën historike dhe bashkëkohore të sistemit fonetik të shqipes, në një kapitull më vete paraqiten edhe dallimet morfologjike të dialekteve të shqipes, sipas një klasifikimi strukturor. Ai hapet me konceptet teoriko-gjuhësore dhe metodologjike që janë përdorur për klasifikimin e këtyre veçorive, për të thelluar kërkimet e tij për dallimet në inventarin e strukturave të kategorive gramatikore; për dallimet në variantet e strukturave gramatikore; për dallimet në dendurinë e përdorimit të varianteve strukturore; dhe për dallimet fonetike të varianteve strukturore.

Monografia Dialektet e gjuhës shqipe përmbyllet me një kapitull të karakterit sintetik dhe pragmatik, pa të cilin nuk mund të merren me mend studimet e kësaj natyre nga brezi i studiuesve si Jorgji Gjinari. Ky brez, që një jetë të tërë ia ka kushtuar planifikimit gjuhësor, shqipes standarde, apo gjuhës letrare, sikur thuhej në terminologjinë e kohës, është e kuptueshme që veprat e kësaj natyre t’i kenë përmbyllur me një kapitull si ky, për marrëdhëniet e sotme të dialekteve me gjuhën letrare. Megjithëse të theksuara dhe të ritheksuara shpesh në kapitujt e mëparshëm, sa herë i sillte natyra e këtij studimi, fenomenet dhe dukuritë fonetike a morfologjike të të folmeve të shqipes, janë të lidhura ngushtë me sintezën e madhe të planifikimit gjuhësor, në të cilën kontribut të rëndësishëm ka dhënë edhe Jorgji Gjinari. Në këtë kapitull trajtohen tri tema themelore të kësaj natyre: përbërja e gjuhës letrare në raport me dialektet, tiparet dalluese dialektore që tërhiqen nga dialektet nën veprimin e gjuhës letrare, si dhe tiparet dalluese dialektore që hyjnë në gjuhën letrare për pasurimin, pastrimin dhe zhvillimin e saj të mëtejshëm.

Vepra mbyllet me një syth për literaturën e përzgjedhur, një veçanti kjo e akribisë shkencore dhe mjaft e veçantë e Jorgji Gjinarit në studimet albanologjike.

Dëshmi të historisë së gjuhës shqipe për kohën dhe vendin e formimit të popullit shqiptar

Prej studiuesit që dekada të tëra ka sjellë sinteza më të mëdha a më të vogla për çështje të dialektologjisë historike, është e natyrshme që të sillte edhe sintezën e madhe të dukurive dialektologjike, që dëshmojnë për vendin e formimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Një përmbledhje posaçërisht të plotë dhe analitike e sintetike Profesor Gjinari e ka paraqitur në kumtesën e tij të lexuar në Konferencën kombëtare të formimit të popullit shqiptar, të gjuhës dhe të kulturës së tij, në Tiranë më 1982. Në të vërtetë kumtesa e tij e kësaj konference i tejkalonte pritjet për përmasën historike, gjuhësore dhe kulturore të paraqitjes. Në shtratin e saj, përtej referencave gjuhësore a dialektore, silleshin të dhëna historike e demografike, etnologjike e kulturore për popullin shqiptar e për popujt fqinjë, për periudha të mëdha historike dhe për formacione kulturo-historike të hapësirës shqiptare, ballkanike dhe madje europiane e aziatike. “Në formacionin e një perandorie me një konglomerat këmbimesh siç ishte ajo e Bizantit, – e fillonte diskutimin Profesor Gjinari, – ku përfshiheshin edhe shqiptarët, është e natyrshme që të ketë pasur përzierje grupesh të popullsive të ndryshme jo vetëm në kufij, por edhe brenda territori të një populli. Një gjendje e këtillë me grupe etnike heterogjene u krijua në disa territore të shqiptarëve në kohën e Bizantit me futjen e sllavëve dalë nga dalë deri në thellësi.

Këtë gjendje, përveç me të dhëna të karakterit historik e demografik, kulturor e sociolinguistik, autori e dëshmonte edhe me një numër jo modest të toponimeve të sotme me prejardhje sllave, të cilat dëshmojnë se deri në kapërcyell të mijëvjeçarit të parë dhe mijëvjeçarit të dytë në trojet shqiptarëve ishte formuar një shtresë qendrash të banuara me emra sllavë. Toponimet sllave, të sjella nga Profesor Gjinari dëshmojnë gjithashtu se edhe në shekujt e parë të mijëvjeçarit të dytë është formuar një shtresë tjetër vendbanimesh me emra sllavë, me një shtrirje më të madhe se ato të mijëvjeçarit të parë. Karakteristikë e këtyre toponimeve është se ato dëshmojnë qartë për shtresën e pushtimeve bullgare dhe serbe, por ato njëkohësisht nuk tumirin në asnjë mënyrë mendimin e disa studiuesve të dijes sllave, të udhëhequr nga sllavisti A. M. Selishqev, se shqiptarët u vendosën në këto hapësira duke ardhur dhe duke u ngulitur herë pas here në grupe të vogla. Mendimeve të Selishqevit, Profesor Gjinari do t’iu kundërvihet ashtu si edhe pararendësi i dijes albanologjike Norbert Jokli, duke vendosur në plan të parë metodologjinë e kërkimit. Është e panatyrshme dhe metodologjikisht e papranushme që nga e gjithë historia e një populli të nxirren konstatime përfundimtare, duke u mbështetur vetëm në përbërës të caktuar a të përzgjedhur dhe duke përjashtuar pjesën tjetër të jetës materiale e shpirtërore të tij. Në studimin e tij, për të mos i ikur diskutimit të studiuesve sllavë, Profesor Gjinari vë në plan të parë pikërisht toponiminë e kësaj natyre, të shpërndarë nga Jugu në Veri, e madje edhe në Kosovë: Bushtricë, Plashnik, Shtërmen, Belishovë etj., të cilat tregojnë qartë se s sllave është shndërruar në sh, nëpër gojë të shqiptarëve. Toponime si këto janë të një kohe kur në gjuhën shqipe ende nuk kishte marrë fund procesi i kalimit të fonemës s në sh, d.m.th. para shekullit X. Në të vërtetë, kjo është një shtresë toponimike e hapësirës shqiptare që dëshmon për vazhdimësinë e sistemit fonetik, përkatësisht dukurive fonetike të tij, të bartura nga periudha e antikitetit, prandaj edhe mund të themi, edhe të atij sistemi toponimesh të kësaj periudhe të hapësirës shqiptare: Nish, Shkup, Shtip, Sharr, Shkodër etj.

Ndryshe ndodh me ato toponime të proveniencës sllave, që në hapësirën shqiptare shfaqen mjaft dendur në mijëvjeçarin e dytë, e ku s sllave, ashtu si në fjalët shqipe të kësaj periudhe, ka mbetur e pandryshuar: Bistricë, Bistrovicë, Belesovë, e që kanë po një prejardhje si Bushtricë, Belishovë etj. Në këto toponime gjejmë edhe tipare të tjera, sikur është rotacizmi dhe kalimi i a në ë, si zhvillime të brendshme që ndajnë dy dialektet e saj.

Në ndihmë të kërkimeve të tij dhe të metodave shkencore që përdor, Profesor Gjinari mbështetet edhe në konceptet shkencore më bashkëkohore që sjell dija linguistike e shekullit XX, prandaj në studimin e tij nga aspekti metodologjik mbështetet edhe në teorinë e Ferdinand dë Sosyrit, sipas të cilit “atje ku është i prerë kufiri midis dy gjuhëve, atje ku kalimi bëhet përnjëherë nga një gjuhë në tjetrën, ai kufi është relativisht i ri, atje ku kalimet bëhen nga një gjuhë në tjetrën kufiri është i lashtë sepse ka pasur kontakte të vazhdueshme, nuk kanë ndodhur lëvizje dhe zhvendosje të popujve që i flasin ato gjuhë. Këtë mendim të F.W. Sosyrit të dhënë për gjuhë të ndryshme mund ta zbatojmë edhe për dialekte të një gjuhe, në rastin tonë për dialekte të gjuhës shqipe”, përfundonte Gjinari.

Për ta përmbushur këtë koncept të Sosyrit, Profesor Gjinari sjell edhe tiparet e veçanta të arbërorëve dhe dialekteve të shqipes, e kjo do të thotë të fatit të arbërorëve, të cilët ndryshe prej popujve të Europës që u zhvilluan në një ombrellë të feudalizmit europian, ata u zhvilluan nën ombrellën e dy perandorive, porse nuk japin asnjë dëshmi shpërnguljeje të popullatës nga njëra hapësirë në tjetrën dhe nuk kemi lindje të dialekteve të reja, porse kemi pushimin e veprimit të procesit të rotacizmit të n-së. Në këtë rrjedhë vihet në dukje se të folmet shqipe në hapësirë vijnë njëra pas tjetrës sipas shkallës së afërsisë së tyre gjuhësore, nuk ndërpritet vijimësia, e kjo tregon se nuk ka pasur gjatë mesjetës shpërngulje e zhvendosje të grupeve të popullsisë shqiptare nga një skaj i territorit të tyre në një skaj tjetër, nga qendra në periferi ose nga periferia në qendër. Pra, “këto grupe të mëdha të folmesh si degëzime brenda dy dialekteve u formuan gjatë mesjetës dhe morën një shtrirje sipas territoreve”.

Si as edhe një tekst tjetër i kësaj konference, studimi i Profesor Gjinarit kontekstualizohet edhe në krahasimin e tij me situata të ngjashme të hapësirës ballkanike. Studiuesve sllavë, do t’ua kujtojë se janë faktorët e jashtëm politikë, të fillimit të këtij shekulli (XX), ata që shkëputen dhe lanë jashtë kufijve pjesët më të mëdha të territoreve shqiptare, por këta faktorë nuk mund të përdoren për të mjegulluar të vërtetën e historisë. Përkundrazi, lineariteti demografik, historik dhe gjuhësor shqiptar e bëri të mundur edhe formimin e një entiteti etnik me vazhdimësi, si një bashkësi etnike e një shkalle më të lartë, ndryshe nga ajo që ndodhi me grupet sllave të Ballkanit: të serbëve, të kroatëve, të boshnjakëve, të malazezëve e të maqedonasve, të cilët erdhën me vetëdije kombëtare të veçanta, prandaj në fund të shekullit XX edhe formuan kombe më vete.

Në këtë rrjedhë Profesor Jorgji Gjinari diskutoi kufirin gjuhësor, përkatësisht karakterin historik të dialekteve të shqipes, një tezë që u theksua nga bashkëkohësit e tij. Studiuesit dhe njohësi i thellë i studimeve bashkëkohore në fushë të dialektologjisë Bahri Beci, që në fillimet e tij e diskutonte karakterin historik të ndarjeve dialektore dhe kufirin gjuhësor që ndan gegërishten me toskërishten, duke u mbështetur në arritjet që më herët i kishte shënuar Profesor Gjinari dhe Profesor Çabej. Sipas tij “kjo ndarje dialektore e gjuhës shqipe dhe kjo ndarje krahinore e popullit tonë, që është rezultat i ndryshimeve dhe i zhvillimeve të herëpashershme gjatë kohëve, morën formën që kanë sot nga fundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX, para lëvizjes sonë kombëtare. Në këtë kohë erdhën e u dalluan dy ndarje të mëdha krahinore, Toskëria në Jug dhe Gegëria në Veri, që përbëheshin nga njësi të tjera krahinore më të vogla deri në krahina të veçanta. Nga pikëpamja gjuhësore në këto zona dalloheshin dy ndarje të mëdha dialektore gegërishtja në Veri dhe toskërishtja në Jug me nënndarjet e tyre”. Brenda këtyre diskutimeve hyn edhe trajtesa e tij Ndihmesa e prof. E. Çabejt në fushën e dialektologjisë shqiptare, në të cilën ai arrinte te disa përfundime sintetike me interes të dyanshëm: sa për Profesor Çabejn, të cilit i kushtohet studimi aq edhe për dialektologjinë si dije nacionale. E para, për përmasën diakronike e sinkronike të pjesëmarrjes së leksikut dialektor në studimet etimologjike të shqipes dhe për rëndësinë e njësive etimologjike, veç e veç, për dialektologjinë historike; e dyta, për përmasën e përshkrimit të njësive leksikore me karakter dialektor, krahasuar edhe me njësitë leksikore të teksteve të vjetra; dhe e treta, për mundësinë e përgatitjes së një Atlasi dialektor të shqipes, pikërisht prej paraqitjes së leksikut dialektor në Studimet etimologjike të shqipes dhe përmasës së shtrirjes krahinore të tij. Le të theksojmë se vlerësime të kësaj natyre, mbështetur në studimet etimologjike, mund të bëhen edhe për disa struktura morfologjike të këtyre fjalëve dhe sidomos për antroponiminë, patroniminë e toponiminë e paraqitur këtu, prej së cilës mund të krijohen shumë harta me karakter historik dhe bashkëkohor, harta të proveniencës së antikitetit dhe të mesjetës shqiptare dhe harta të toponimisë së proveniencës greke e romake, sllave e orientale etj.

Me të gjitha këto vlera, konstatonte Profesor Gjinari, Profesor Çabej dialekteve të shqipes iu drejtua si një historian i gjuhës, i formuar me metodat historike-krahasuese, me parimet shkencore të shkollave të neogramatikanëve dhe të neolinguistëve, dhe në mënyrë të veçantë me metodën e gjeografisë gjuhësore. “Me këtë, përfundonte Gjinari, – shpjegohen disa nga vijat kryesore që përshkojnë gjithë veprën e tij në lëmin e studimit të dialekteve, siç janë arealet gjuhësore ku del njëra ose tjera dukuri dialektore, kronologjia e zhvillimit të historisë së dukurive dhe raporti i unitetit (njësisë) dhe i diversitetit (ndryshueshmërisë) me dialektet e shqipes”.

Përfundim

Profesor Jorgji Gjinari është njëri prej personaliteteve të veçanta të albanologjisë së gjysmës së dytë të shekullit XX. Kontributet e tij në fushë të albanologjisë para se gjithash i takojnë dijes së dialektologjisë dhe institucionalizimit të saj në veçanti dhe albanologjisë në përgjithësi. Me tekstet e para normative për dialektologjinë, për nevoja të studentëve, (Dialektologjia, Dialektologjia shqiptare etj) dhe me sintezat e mëdha në fushë të dialektologjisë, nga studimet monografike (Dialektet e gjuhës shqipe etj) deri te Atlasi i dialektologjisë shqiptare, ai dha kontribut të madh në ridimensionimin e themeleve të kësaj dije në studimet albanologjike. Këto janë vetëm disa nga arsyet pse vendi i tij në Historinë e albanologjisë del në ato përmasa në të cilat shfaqet edhe një pjesë e çmueshme e bashkëkohësve më të shquar të kohës së tij.