Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Rrëfim letrar i Malësisë së përtejme…në romanin e Fran Camajt: ”Biseda me gjyshin imagjinar”

by

Frano Kulli/

“Mund të duket e çuditëshme, por për romanet e Fran Camajt nuk mund të shkruhet me mjetet e letërsisë, pasi që ai, realisht në to shkroi historinë e malësisë përmes letërsisë”. I pajtuar përpjesëshëm me këtë qëmtim me të cilin e përmbyll parathënien e romanit “Bisedë me gjyshin imagjinar”, dr. Haxhi Shabani, u grisha t’i filloj shënimet e mia modeste për këtë libër të fundit të autorit Camaj, pikërisht me të. E vërteta është se romani në fjalë, sikurse edhe të tjera vepra të mëparëshme të Fran Camajt janë rrëfim letrar ngjarjesh pikante të jetës në malësi; një gërshet i thurur me to e që në fund të thurjes del bukur i gjatë në kohë; një shekull e diç më shumë. Dy skajet e saj janë gripi spanjoll, i cili, siç njihet e dihet ka ngjarë në fillim shekullin e njëzetë, e konkretisht nis në vitin 1918 dhe për tri vite mori me vehte rreth 100 milion njerëz e mbyllet me covid 19, “murtajen” tjetër që ende e kemi nëpër këmbë. Si frymë edhe do vite ma heret, qysh me 1913-ën, atëherë kur fuqitë e mëdha e lanë një pjesë të malësisë nën Malin e Zi. Këtë segment kohor të historisë, në të cilin ngërthehen e shtjellohen ngjarjet e romanit e përcakton në njëfarë mënyre edhe zgjedhja strukturore mbi të cilën autori e ka ndërtuar ngrehinën e vet; një strukturë që mbështetet mbi dialogun imagjinar të rrëfimtarit të kresë së vendit, Palit, me gjyshin e tij ardhur si prej mitesh , tashma vetë në moshen e gjyshit, kohëjeta tokësore e të cilit përkon me këtë kalendar. Kjo shtjellje e lëndës historike të librit si ndërkallje fantazmagorike me gjyshin imagjinar, po kështu i vjen në ndihmë autorit për ta trajtuar lëndën jetësore, historike, si lëndë artistike, romanore. Këtu më duket se tejkalohet ai filli ndarës midis një libri historik me fiction-in, çka dallon një libër historie nga një vepër të letërsisë artistike. Në këtë rast romani dhe , më duket se autori ia ka dalë. Përvoja e gjatë prej disa dekadash si gazetar e publicist, bashkëbiseda, intervista pra, si njëra prej zhandrreve klasike të publicistikës me dhjetra e dhjetra njerëz të gjallë, të moshave e gjinive të ndryshme, ushtrues të zejeve e profesioneve të ndryshme me tema e orientime të ndryshme e ka joshur vetvetishëm autorin e romanit tek përzgjedhja e një strukture si kjo e librit të tij. Porse këtu, bashkëbiseda si në ajrí nis e vijon ndërmjet një të gjalli të kësaj bote dhe një tjetri të botës së përtejme; ajo ndërlidh gjithashtu dy skaje kohësh të ndryshme siç është koha që ndan, të themi tre breza, tri gjenerata, kohëjeta ndërmjet nipit dhe gjyshit. Ndërsa rrjedha kryesore orientohet tek ajo çka fillon e ndodh dikund rreth viteve ’60 – ’70 , atëherë kur për Malësinë fillon emigrimi masiv drejt perëndimit. Nëpërmjet pyetjeve jo të shkurta të gjyshit, vijnë masandej përgjigjet e gjata të Palit, e kështu ngërthehet shtjella e rrëfimit përmes të cilit marrin udhë linjat kryesore të romanit.

Edhe përzgjedhja e dy momenteve tragjike për njerëzimin krejt, po sigurisht edhe për malësorët siç janë dy pandemitë jetëmarrëse, që ndajnë ndërmjet një shekull shërben si shtrati ku pushojnë mirë ngjarjet e romanit, që anojnë më fort nga drama e tragjikja. Fran Camaj, ndryshe prej plot autorëve dhe librave të tjerë që janë shkruar për Malësinë e mënjanon patetikën e rrëfimit për të; ai ka preferuar që për lexuesin e tij të sjellë Malësinë reale me dhuntitë piktorike që i ka falë zoti e natyra, por edhe me rreziqet sistematike që e kanë kërcënuar pa dá atë. Qysh prej ndarjes e copëtimit të saj, ku vijon e s’ndalet drama e epërme e malësorëve. Camaj, me finesë e mjeshtrí i “shmanget” hymnizimit të qëndresës së malësorëve, nuk ndalet veç te ajo, çka ka qenë me plot arsye subjekti i shumë e shumë veprave pararendëse historike e letrare, të autorëve malësorë po edhe të tjerëve autorë shqiptarë. Në romanin e tij, Camaj ndal më tepër se te historia, te e përditëshmja, jetesa, jeta e gjallë e malësorëve, bashkëkohësia e tyre, me virtytet e veset e njeriut (homo sapiensit) malësor. Virtytet e trashëguara po edhe veset e përftuara prej ashpërsisë që i ka diktuar e sotmja e tyre, në konceptin historik të saj, dominojnë krejt lëndën historiko-artistike të romanit. Fokusi i tij rrokullon gjysmëshekullin e fundit atje në malësi, qyshsekur , për rrethanat e diktuara sa përdhunshëm aq edhe në mënyrë të stërholluar, nis e shfaqet plaga e rëndë e mërgimit.

E epërme për nga epiciteti është linja e dashurisë e lidhjes së pafat të ” njeriut me mjekërr të thinjur “, Ilirit me Ajkunën, kushërinen e vet. Gjithë ajo çfarë ndodh me këtë lidhje krejt të pamëkat e të pafajshme, qysh prej zanafillës së saj e që rrokulliset si një tragjedi njerëzore e rregjistrave të lartë ndjesor, përcillet tek receptorët e lexuesit me të njëjtin rregjistër që autori e ka parashkruar. Largimi i djemve e i familjeve prej dheut të tyre, e hallakatja nëpër botë e ka shprishë familjen malësore aq sa ka ndërhy fatalisht në antropologjinë e njeriut malësor. Duke i imponuar atij zakone e sjellja të reja të përshtatura me perëndimin e jetën e tij të vrullëshme, duke mënjanuar ndërkohë e lanë mbas dore kodet e bukura të jetesës së malësisë. Por edhe ndarë e individualizuar atë, duke e bërë njeriun malësor më “metalik”, më të ftohtë. Sindrom, që po shfaqet thuajse njëlloj edhe në Shqipërinë e dy-tri dekadave të fundit… Kështu Pali “vetmisë i frigohej më shumë se vdekjes”, thotë diku ai. Deri këtu ishte shprishë pra jeta e malësorit sa ai i druhej vetmisë, një dukuri e shfaqje e paprovuar më parë, kur malësorët ishin mjaft më të lidhur , në të mira e në derte, sido vështirësive që vetë jeta në male paraqet. Sikurse linjë paralele e kësaj drame për té (Palin) është fakti i dhimbshëm se “ai motrat as i kishte njohur…” dhe kjo ka qenë plagë e randë fort që u shkaktua qyshse malësia u nda dysh me vijë kufitare ndërmjet dy shteteve.

Camaj nuk e idilizon as e idealizon malësorin; tek malësori i tij nuk shquan vetëm mirësia e bukuria fizike e shtatit e bukuria e shpirtit, dlirësia e butësia e tij shembëlltyrë në botën shqiptare për femrën, por edhe qëndresa e fortë në mbrojtje të dheut të vet. “Mielli asht dhezë (ndezë)” , thuhej në malësi, atëherë kur mielli ka ndejë për një kohë të gjatë në thes, ose petullat që qiteshin për natën e ditët e T’lidhunave, sikurse edhe në festat fetare katolike që luteshin e luten në malësi edhe sot e kësaj dite, shën Gjoni i Hotit, Zoja e Grudës, Sh’na Ndou me 13 qershor, gjithashtu etj. Virtytet dhe gjithçka është krijuar e lëmuar përmes tyre, traditat, doket e zakonet e lavdërueshme janë aty vetvetishëm. Por asesi si një perde për të mos tejkqyrë tek e murrmja a e zeza e veseve, shumica të përftuara atje përtej oqeanit. Vrasjet e pa shkak, që vijnë si pasojë e jetës së çthurur të disa të rijve në mërgatë, mbledhur përreth tymnajës së një lokali ku përzihen konsumi pa masë e kriter i pijeve alkolike e i drogës, ka qenë për vite me radhë e ligë shoqnore që e ka gërrye Malësinë dhe pikëllimi i autorit shpërfaqet i drejtëpërdrejtë dhe i pakompromis me ndërgjegjen e vet krijuese. Ai nuk ia fsheh vetvehtes e as lexuesit të vet plagën e rëndë që ka mahis krejt malësinë. Sikurse nuk fsheh, gjithashtu ardhjen në ato fillime të djelmoshave me vetura të shtrenjta fort në Malësi nga Amerika e largët, shpesh herë të marruna “uha”, vetëm e vetëm për t’u dukë të pasun para malësorëve të këtushëm. Ani pse kjo do të thoshte vite pune të shpenzuara e jo vetëm kaq. Dami më i madh, që autori veçon e thekson asht përshtypja e rrejshme se emigrimi asht veç thasë me pare e bollek, që për të tjerë të rinj prej malësie ishte një joshje e njellje për atje. E kështu vargu për andej nuk ndalej e Malësia boshatisej. Ashtu siç e kishte dashtë dhe e donte, madje ishte investuar me të gjitha format e mjetet pushteti jugosllav atëhere. Ky është thelbi i krejt bisedës së Palit me gjyshin imagjinar, çka në të vërtetë është thelbi i mesazhit, që autori don t’ia kumtojë lexuesit të vet, kohës dhe njerëzve të vet.

– I shihja malsorët që punonin edhe punë që askurrë nuk do të pranonin t’i bënin në Malësi e mendoja: po të punonin këtu në vendlindje sikurse punojnë në Amerikë athua do të kishin pasë nevojë të shkonin varg atje?…më kujtohet nji gjamatar i njohur në malësi – kujton Pali, mbas vizitës së parë atje – që në vajin për të vdekurin e përcillte me fjalë si këto: ule kryqin(kurrizin) e puno, se Amerikë e ke kudo…

Në malësi ekzistonte besimi se është mëkat të trazohen dallëndyshet ose t’u prishen çerdhet. Ata besonin se kjo ka lidhje me zojen e bekuar. dhe ky kumt i tij, në mënyrë të tërthortë është një thirrje shpirti për bashkëvëllezërit malësorë, që në shumicë e prej shumë kohe janë nisë rrugëve të shtegtimit, të mos u fashitet prej shpirtit ndjesia e të rikthyerit në folenë e vet. ashtu siç është rituali instinktiv i dallëndysheve…

Për këto e të tjera arsye si këto romani “Bisedë me gjyshin imagjinar”, vjen si një libër i mirëpritur, kurse autori edhe kësaj here një misionar pasionant e i paepur i kauzës së jetshkrimit së malësisë, ashtu siç ajo pulson në çdo ind të qenies së tij. E kanë thënë heret latinët “scripta manent, verba volant – e shkruara mbetet, fjalët fluturojnë” dhe unë besoj se an Camaj këtë urtí e ka e do ta ketë motivin e përhershëm të krijimtarisë së vet letrare e publicistike, në plotpërputhje me frymën e vet krijuese.

Letërsia e vjetër shqipe në vështrim të një konteksti tipik kulturor e socioletrar

by

Nga Evalda Paci/

Në një sprovë për të trajtuar aspekte të një konteksti që ndikoi pa dyshim dhe në zhvillimet e kulturës librore në gjuhën tonë e në funksion të një tematike të paracaktuar e të orientuar ndaj një përdorimi specialistik, vetë të dhënat nga veprat e letërsisë së vjetër shqipe na rrëfejnë mbi parapërgatitjen e autorëve, përpiluesve dhe marrëdhëniet e tyre me një hierarki vlerash e institucionesh, ndër të cilat jo pa rëndësi paraqiten ato të finalizimit për shtyp të përpilimeve përkatëse.

Për të tilla hallka që dëshmojnë dhe impaktin e një klime zhvillimi të rëndësishme për receptimin libror në shekujt XVI-XVII, por dhe më tej në kohë, do të flitet gjerësisht dhe në manualet e studimet tematike mbi shtypshkrimin në Evropë e në vise qendrore të përurimit të tij. Vetë tranzicioni nga një kulturë e manuskriptit në atë të shumëfishimit dhe realizimit të ekzemplarëve me anë të teknikave tipografike shënoi për një sërë rrethesh kulturore përfshirjen në hapa të rinj në leximin dhe përdorimin e librit kishtar dhe atij kulturor e me përkatësi ndaj letërsisë humaniste dhe klasike.

Për secilën prej veprave të letërsisë së vjetër shqipe mund të gjurmohen tipare të një periudhe që u karakterizua nga lakore e ndryshime të diktuara nga orientime që jo përherë qenë dalluar për koherencë në ecuri dhe përmbajtje, fakt që ka gjetur dhe më tepër konfirmim vitet e fundit falë hulumtimit në një dokumentacion të pasur e të sistemuar në vazhdë dhe më tej mbas përmbylljes së punimeve të Koncilit të Trentit (1545-1563).

Në pikëpamje modeli a modelesh, vetë libri i Gjon Buzukut shfaqet natyrshëm si përmbledhës i disa përpilimeve tipike, që dhe në vetë ndërtimin a destinacionin përkatës kanë qenë objekt trajtesash e vëzhgimesh në të njëjtat ndarje kohore që marrim në shqyrtim dhe në këtë trajtesë tonën. Për vetë ndërthurjen në një libër të vetëm të disa modeleve, studiuesit e teksteve kishtare e të filologjisë tekstore u janë referuar kësombllave që rezultojnë në struktura të ngjashme, por në përgjithësi të shkruara në gjuhën latine, gjurmët e së cilës gjinden në një mënyrë ose tjetër dhe në veprat e letërsisë sonë të shekujve XVI-XVII. Impakti latin apo lidhjet e drejtpërdrejta me ritin latin gjejnë hapësirë për t’u ripohuar përmes vetë analizimit të brendisë së këtyre veprave, që kurorëzohen dhe në një periudhë kohore që ngërthen në vetvete momente tipike, por dhe ndryshime pasuese të shoqëruara me risi apo hapa të matur në pikëpamje të reformimit të librit të liturgjisë dhe atij të kulturës kishtare.

Reformimi i librave kishtarë sigurisht do të përfshinte mesharët e librat e orëve, breviarët e do të përballej dhe me domosdoshmërinë e disponimit të një modeli katekistik të arrirë e të mirëmenduar. Përpjekjet përkatëse qenë të shumta e të dallueshme në varësi të pontifikateve dhe impaktit të rolit të selisë papnore, këmbënguljes së enteve kishtare të mbikëqyrjes së botimeve, emërtuar shpesh dhe nën siglën e censurës kishtare, mjaft e diskutuar për format që merrte e nën të cilat shfaqej hera-herës. Njohja dhe hulumtimi përkatës në një dokumentacion mjaft të ngjeshur, që përbëhet dhe nga burime të kohës, si dhe nga një kritikë komplekse mbi këto të fundit, orienton ndaj një realiteti që përbën domosdoshmëri faktike dhe në rasën e analizimit të rrethanave të konkretizimit të veprave të letërsisë së vjetër shqipe.

Në studimet tona për një kontekst të tillë është folur mjaft, duke u lënë të kuptohet dhe që nevoja e konsultimit të arkivave, fondeve librare në dioqeza, biblioteka private dhe të enteve të edukimit kolegjial do të mbetej një domosdoshmëri në kushte të përpilimit të studimeve më të thelluara mbi një kuadër të tillë që pa dyshim do të ngërthejë analiza të faktorit historik dhe atij kulturor.

Në vetë elementet tekstore të veprave të letërsisë sonë kishtare, asaj të shekujve që përkojnë dhe me zhvillimet e sipërcituara, do të mund të ndiqet një vetëdije e qartë nga ana e autorëve për gjithë kontekstin për të cilin flitet gjatë dhe në trajtesat mbi historinë e shtypshkrimit dhe vatrat e lulëzimit të tij në viset evropiane, pa dyshim dhe në ato të arealit italik, i përfshirë gjerësisht në zhvillime mjaft specifike, veçanërisht nëse bëhet fjalë për vepra të një rëndësie të posaçme për studimet humanistike dhe për formimin individual, mjaft i synuar dhe në qendrat universitare të asaj kohe. Hulumtimi në detaje në lidhje me nëntekstin e shënimeve, të saktësimeve që lidhen me editorët, stampatorët, botuesit e kohës, por dhe me autorë që siglohen në përbërje botimesh të caktuara, orienton ndaj marrëdhënieve e dinamikave në hierarkitë përkatëse, të cilat përmendeshin dhe në tekstet përmbyllëse apo dedikimet hyrëse të këtyre të fundit. Në këtë vështrim, vlen përherë të nënvizohet fakti që këto elemente tekstore që u përmendën pak më sipër, përveç një funksioni të qartë në lidhje me brendinë dhe përmbajtjen e veprës a të doracakëve të caktuar, ishin të paracaktuara të kishin dhe një rol konkretizimi të përshtatshmërisë së përpilimeve me kërkesat e kohës, gjë që dëshmohet dhe me vetë ndërtimin tekstor përkatës. Të tilla elemente, aq më tepër me daljen në dritë të indeksve të librave të ndaluar, për t’u rishikuar apo ndrequr në faza të mëtejme, citohen pikërisht nën këtë perspektivë, duke u cilësuar dhe për detajet a hollësitë informative që duhej të përmbanin.

Figurat që për periudha të caktuara përfaqësonin një hierarki të përcaktuar për nga rëndësia dhe kompetenca e mbikëqyrjes së botimeve kishtare, librave e libërthave që lidheshin me liturgjinë e me praktikimin e saj përmenden si të tilla dhe në veprat e letërsisë sonë të vjetër shqipe, në veçanti në përpilimet e Gjashtëqindës, në të cilat dhe vetë prania e këtyre hallkave dëshmohet qartësisht në tekste introduktive, në komponime që nuk janë gjë tjetër veç një shfaqje e njohjes nga ana e autorëve e një sërë skemash e modelesh për t’u ndjekur në rasë të finalizimit për shtyp të tyre.

Jo pak fakte e procedura kanë ndryshuar që nga viti 1555, më saktë me sprovat më të para për të pasur një indeks librash që do të përmbante dhe një sërë rregullash për t’u pasur parasysh nga autorët, mbikëqyrësit e botimeve apo editorët.

Autoritetet që janë të përfshira në këto procese nuk janë përherë të njëjta dhe më tej, me përmbylljen e Koncilit të Trentit, vetë tekstet e cituara më sipër do të mund të lejohen në momente të caktuara dhe në gjuhët e quajtura “vernakolare”. Në vazhdën e këtij të fundit do të bëhet fjalë për tekste konkrete dhe për vëllimet në të cilat do të gjinden të përfshira, ndërkohë që më tej do të vihet re se një reformim i domosdoshëm, por më i ndryshëm nga ç’konceptohej në proceset e vijimësisë së Koncilit do të pasohej nga rimarrje të reja përpilimesh, më të thjeshta në pamje të parë, por më të afërta me objektivat që do të synoheshin në kuadër të ungjillëzimit që ishte objektiv për t’u mbërritur dhe në vende të tjera, në veçanti në Ballkan dhe në viset lindore.

Teksti kanonik dhe përdorimi i tij në praktikën liturgjike në gjuhën latine do të trajtohet përherë me të njëjtin vështrim zyrtar dhe në dekadat që pasojnë përmbylljen e Koncilit Tridentin, po në rastin e letërsisë së vjetër shqipe mbetet përherë për t’u konsideruar një kontekst kompleks që përfaqësohet dhe nga një traditë preekzistuese e njohjes së tekstit liturgjik e atij himnodik dhe në gjuhët popullore, fakt që është dëshmuar gjerësisht në dokumente, por dhe në trajtesa studimore mbi të njëjtin argument. Kontekst mjaft i afërt dhe më i pasur në të dhëna mbetet ai dalmat, për të cilin flitet gjerësisht në studime të posaçme kushtuar të njëjtës tematikë e që lidhet drejtpërdrejt me traditën e përdorimit të tekstit liturgjik në praktika të devocionit, ashtu dhe në sprovat për të rindërtuar një historik të përveçëm të institucioneve fetare në të cilat edukimit të prelatëve të ardhshëm që do të shërbenin në trevat e Ballkanit u është kushtuar një vëmendje e veçantë.

Jemi të mendimit që zhvillimet që pasuan vitin 1555 janë reflektuar në doracakë më modestë në pamje të parë, por dëshmues të një periudhe që me gjithë luhatjet në vendime, dekrete e botime tematike, do të paraqitej shënuese dhe në proceset postridentine, të pasqyruara dhe në vendet e Ballkanit. Vetë vitet 1558-1559 janë të lidhura me zhvillime të rëndësishme në botën e librit kishtar, zhvillime që do të bëjnë që dhe në drejtim të doracakëve të doktrinës e të librave të lutjeve të ndërmerren hapa sa konkretë, aq dhe shënues të ndryshimeve që do të diferencojnë ndjeshëm realizimet në dekadat e para të Gjashtëqindës nga përpilime të Pesëqindës.

Dallimet mes veprave të letërsisë së vjetër shqipe duhen gjurmuar pikërisht në referim ndaj këtyre zhvillimeve, që nuk linin jashtë vëmendjes librat themelorë përmes të cilëve synohej edukimi ndaj liturgjisë. Nëse për destinacionin apo paracaktimin e librit të Gjon Buzukut është shtruar e parashtruar jo rrallë, në veçanti kohët e fundit që duhet të ishte i orientuar të përdorej për bashkësi besimtarësh që jetonin jashtë viseve arbërore, për veprat e tjera që e pasojnë në pikëpamje kronologjike është e mundur dhe nga tekstet introduktive, dedikatore apo përmbyllëse të krijohet një ide më e qartë në lidhje me premisat e përdorimit dhe destinatarët përkatës.

Spektri informativ gjithashtu nuk paraqitet i ndriçuar në të njëjtën shkallë për veprat e kësaj letërsie, emërtimi i së cilës vijon të jetë i aplikuar i njëjtë prej vitesh në manualet e veprat studimore të karakterit institucional në traditën e studimeve tona.

Mbart një hije misteri gjithsesi çështja e një tipografie akoma të pasaktësuar dhe e sqarimit të disponimit të të ashtuquajturave “privilegje të shtypit”, që në kohën kur mendohet të ketë dalë nga shtypi ekzemplari i Gjon Buzukut përbënin një konditë të domosdoshme në pikëpamje të finalizimit të objektivave të porositësve e njëkohësisht dhe të botuesve që gëzonin njëfarë stime e vlerësimi në rrethet përkatëse kulturore, administrative të asaj kohe. Referimi i vazhdueshëm i studiuesve të vetë përmbajtjes së tij, por dhe i kontekstit kulturor që ka të bëjë me të dhe me klimën favorizuese të botimeve kishtare me destinacion përdorimin në një praktikë thellësisht të përcaktuar ndaj modelesh të ngjashme, por jo krejtësisht të njëjta risjell në vëmendje çështjen e veçanësisë në ndërtim, përbërje dhe elemente të përmbajtjes, pa lënë mënjanë tipare të një kulture gjuhësore e letrare të përpiluesit, që vihet në një pozitë të lartë autoriale nëse kemi parasysh faktin që solli në këtë libër një sërë tekstesh me gjasë të përdorura dhe më herët në kulturën e besimtarëve që flisnin a praktikonin gjuhën tonë. Në lidhje me këtë realitet që mund të gjejë reflektim dhe në studimet mbi tekste të përveçme në traditën himnodike të liturgjisë së krishterë në gjuhën tonë, mund të vijnë në ndihmë referenca konkrete nga sprova të thelluara që i referohen kontekstit ballkanik dhe minikonteksteve që falë burimeve autoriale vijnë më afër vështrimeve kritike, të domosdoshme në të tilla rasa.

Për vepra dhe autorë që paraqiten me të dhëna konkrete që në detaje përfaqësuese të përpilimeve të së njëjtës tematikë, edhe studimet e kryera arrijnë të thellohen në një shkallë që mundëson dhe një ecuri të mëtejme interpretimesh, të domosdoshme në rastin e kontekstualizimit në traditën e studimeve albanologjike, por dhe të përfshirjes në historinë e letërsisë së shkruar shqipe. Kjo e fundit do ta ketë në vijimësi (dhe pse në formate jo të njëjta të trajtimit) të pranishme periudhën në fjalë bashkë me autorët përfaqësues, dhe pse në kushtet e nënvizimit të mungesës së të dhënave themelore biografike për disa prej tyre.

Në pikëpamje metodologjike, ka pasur periudha në të cilat vëmendja e parashtruar është shoqëruar me trajtesa të arrira që përbëjnë dhe sot e kësaj dite vlera referenciale për studiues e lexues të specializuar. Qoftë dhe në pikëpamje metodologjike, parashtrimi i teksteve përfaqësuese të këtyre veprave ka nxitur vëmendje dhe interes në pikëpamje formimi dhe informimi, duke qenë letërsia e vjetër shqipe nji lamije studimore mjaft e përveçme dhe e thellë për nga argumentet studimore që kanë marrë shkas nga hulumtimi i elementeve të saj ndërtimore.

Vetë veprat që paraqiten më të plota për nga gjendja fizike dhe në pikëpamje të ruajtjes së elementeve dedikatore që për kohën kanë qenë dhe shprehje vlerësimi për to, janë pikërisht për një arsye të tillë dhe objekt vështrimesh që shërbejnë për të interpretuar dhe nga këndvështrime të lexuesit të kohës përpilimet e autorëve të kësaj letërsie. Konteksti i kohës, që presupozonte dhe përdorime të ngulitura incipitesh, apo dhe shprehje tipike në gjuhën latine reflektohet dhe në parashtresat që shoqërojnë veprat e shekullit XVII, ndër të cilat do të veçonim atë të Frang Bardhit dhe më tej, atë të Pjetër Bogdanit.

Duhet mbajtur parasysh fakti që të tilla dedikime që prezantonin veprën, përkatësinë e saj tematike, por dhe arealin në të cilin kjo e fundit do të gjente audiencën e vet përbënin një medium mes autorit dhe kontekstit kulturor e kishtar që do ta kishte në dorë, përveç destinatarëve të drejtpërdrejtë, të cilëve vepra në fjalë u kushtohej që në pikënisje.

Tekstet në gjuhën latine janë në të vërtetë një dëshmi e pritshmërisë së receptimit të veprës në rrethe lexuesish me një përgatitje të spikatur kulturore dhe ndër të tjera përmbajnë shprehje tipike të vetë kulturës klasike dhe humanistike të përpiluesve të tyre. Autorët e veprave të letërsisë së vjetër shqipe janë ndër të tjera dhe ndërmjetësues të një klime të mbarsur nga prirje për ndryshime apo drejt përcaktimesh që lidheshin drejtpërdrejt me librin kishtar dhe me dicionarët që duhet të përmbanin në masë të konsiderueshme elemente të një leksikoni që do t’u shërbente gjerësisht klerikëve dhe praktikuesve të liturgjisë së krishterë. Si referentë kryesorë ndaj të cilëve orientohemi dhe nëpërmjet teksteve autoriale të tyre, meritojnë një vëmendje të spikatur dhe në vështrime ndaj pjesëve me të cilat përfaqësojnë veprat dhe objektivat e tyre.

Dicionarët në veçanti lidhen me vetë kontekstin në viset e tjera, ndër të cilat dhe ato ballkanike e lindore, të cilat evokojnë areale ndaj të cilave nuk mungoi vëmendja as në dekadat në të cilat panë dritën e shtypit veprat e letërsisë së vjetër shqipe.[1] Gjurmimet në përbërje modelesh që mund të paraqiten të ngjashme dhe me vepra të të njëjtit destinacion në gjuhën shqipe, shpien në qasje dhe gjetje përkimesh në pjesë të caktuara, por mbi të gjitha dhe në lidhje me vetë inicimin e këtyre të fundit, si përpilime që kishin një funksion të caktuar formimi dhe edukimi.

Në një vështrim më përgjithësues, që në vetë kontekstin që u citua dhe më sipër si objekt trajtimi më të zgjeruar nga ana jonë, do të mund të gjejë një sërë të dhënash dhe indicesh orientuese, do të mund të rinënvizohet që pikërisht nga vetë elementet përfaqësuese të veprave të letërsisë së vjetër shqipe arrihet në komponente tipike të kësaj panorame, kulturore, por dhe historike e me prirje për ta parë librin si një objekt të një qëllimshmërie komplekse.

Dje At Zef Pllumi pat njëren prej ditëlindjeve të tij

by

Prof. Agron Gjekmarkaj/

Atë të pagëzimit si Prekë Gjekmarkaj, 28 Gusht 1924. Ai ka dhe dy të tjera, një të pazakonte ideologjike, që i shenuan në deshminë e arrestimit të parë 14 dhjetor 1946 pa pritur pergjigjen e tij se kur pat lindur, 7 Prill , ja vunë meqenëse ishte dita e pushtimit fashist dhe ai si xhakon françeskan duhej me patjeter të ishte kemishezi ideologjikisht për sundimtaret e rinj !!

Një tjeter e ka në një nga muajt e vitit 1958 ku shugurohet meshtar me emrin e ri Zef Pllumi si dedikim ndaj jetes së re klerikale (si më parë Zef Ndoka në At Gjergj Fishta, në respekt të tradites para konçilit të dytë që filloi në vitin 1962 për ti permbyllur punimet në 1965)!

La gjurmë unike për shkrimim dhe etiken e tij per epersinë morale që dekadat i vunë mbi supe.

Ismail Kadare kur një shekull po permbyllej e kah fundi i tij shfaqej ” Rrno vetem per me tregue” pat thënë se “gjithë shoqëria shqiptare ka nevojë për këtë vepër. Kanë nevojë për ata që e kanë jetuar atë kohë, e po aq, në mos më tepër, ata që s’e kanë jetuar. Kanë nevojë të shtypurit e të nëpërkëmburit, e po aq, në mos më tepër, ata që shtypën të tjerët. Kanë nevojë antikomunistët, e po aq, ndoshta më tepër,komunistët.

Shkurt për të ka nevojë ndërgjegjja jonë”!

“Frati i lirisë kunder tiranisë” apo “Frati i kujtimeve” e pat perkufizuar Aurel Plasari profesori që ju bashkangjit menjeherë në vitin 1990 për të riformatuar sistemin kulturor, “Misionari i rebeluar” e thirri miku e akademiku Sabri Hamiti e shumë e shumë analiza e percaktime nga personalitete boterore e të vendit, per të dhe vepren e tij e të gjitha keto sipas profesor Mark Markut e kanë një shpjegim “Ndoshta një nga arsyet pse At Zef Pllumi ishte aq mbresëlënës për ata që e takonin kishte të bënte pikërisht me faktin se ai ishte mishërim i gjallë i etërve të mëdhenj të Kishës shqiptare. Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë, që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta.

Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive më të spikatura të tyre. Ishte një ekstrat i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatikën, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj. Kjo e bënte atë njëfarë guruje të çuditshëm të të gjithëve”!!!

Ndryshe nga gjuha e kohes në liri ! Ai nuk u viktimizua kurrë, nuk u ankua per vuajtjet e veta,nuk kerkoi revansh por ndryshimin e trurit, të mentalitetit, kerkoi dekomunistizim të shoqerisë, shkolla europiane per të rinjtë tek të cilet shihte shpresen e vetme për ndryshim kur pushteti në demokraci po merrte formë tribale dhe korrupsioni pozicionohej si shtyllë korrizore e tij.

I vetëdijshem për historinë, rrolin, misionin si intelektual shqiptar, si frat katolik, si shkrimtar, si ish i burgosur politik nuk u bë asnjeherë garniturë e politikes por në menyrë antropologjike , shkroi per shqiptaret dhe veten, për atë që pa e nuk duhej të ndodhte, për atë që mesoi e duhej ta percilltë , për atë që perjetoi e e perballoi, ashtu siç ai e rrefente “dhe unë gjatë gjithë kësaj jete, edhe në sistemin komunist jam përpjekur t’u tregoj që ata nuk ja kanë arritur qëllimit, nuk e kanë zhdukur njeriun tek unë. Këtë ia tregoj vetes. Ka qenë një provë shumë e rëndë, ju s’mund ta kuptoni se jeni të rinj, por njeriu në kushte të jashtëzakonshme, mund të humbte aftësinë e të qenurit njeri” !

Në dukje i thjeshtë një pohim kesodore por universial, gordian në çdo ditë të jetes së një individi, së një shoqerie së një kombi në perpjekje për të mos bjerrur humanizmin atë që bën dallimin mes lirisë dhe barbarisë, së drejtes dhe dhunës, së bukures dhe banales , së vertetes dhe propagandes! Ky është thelbi i veprës së At Zefit që në çdo ditëlindje të tijen na vjen për të na kujtuar se nëse duam mund të jemi të eperm mbi rrethanat, shqiptarë modern që i dinë rrënjet , shqiptarë europianë që duan njëri tjetrin në diversitet” ! “

Rrno vetem per me tregue” është libri themelor i shekullit të shqiptarve, Pllumi demiurgu i tij asketik.

Disa vlerësime për veprën “Fjalori leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” të prof.dr.Gjovalin Shkurtaj

by

Gjekë Gjonaj 

Të nderuar miq, vëllezër dhe motra,

Ju përshëndes  nga zemra me shprehjen e bukur tradicionale të malësorëve “ Mirëmrama dhe  mirë se u ka pru Zoti” në këtë ngjarje madhore kulturore, e cila organizohet sot në Tuz,  në komunën tonë të shumëpritur, e cila edhe pse e re në moshë, po arsyeton themelimin e saj në fushën   e kulturës që është shpirti  që i jep fizionomi trupit tonë të gjymtuar kombëtar, karshi botës së përparuar dhe karshi proceseve të rënda që na sfidojnë si komb, pa marrë parasysh hapësirën gjeografike ku jetojmë.

 Punë e vështirë për mua si  gazetar,  publicist  e studiues të flas në këtë tubim për një vepër gjuhësore e aq më shumë për një vepër madhore të gjuhësisë shqiptare, sikundër është “Fjalori leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”  i akademikut Gjovalin Shkurtaj, por, ai është malësor, e kam njohur prej shumë vitesh, e kam intervistuar në raste të ndryshme, krahas kolegëve të tij të nderuar, si akademik Shaban Demiraj, akademik Jorgo Bulo etj. dhe, duke qenë se ai është jo vetëm i lindur në Malësi (në Bajzë të Kastatit), po edhe është nga ata që e ka për krenari se është “bir i xhubletës”, qysh kur jemi takuar për herë të parë në Ulqin, në vitin 2001,  dhe kemi lidhur edhe një miqësi të sinqertë. Profesor Gjovalini ka shkruar artikuj për disa prej librave të mi si “Prek Cali piramidë e kufijve të Shqipërisë”, “Shqipet e maleve” etj. dhe, bashkë me prof.Hamit Boriçin e studiues të tjerë nga Tirana e Shkodra, më ka nderuar duke marrë pjesë e duke referuar në përurime të librave të mi në Ulqin. Dashamirësia dhe modestia e tij, sigurisht, më trimëron e po marr guximin që, edhe pa qenë gjuhëtar, t’i them disa fjalë e vlerësime për këtë vepër të madhe, duke përfaqësuar, në këtë rast, atë pjesë të malësorëve  që, edhe pse nuk merren me gjuhësi  e me studime shkencore, duhet të jemi krenarë e ta themi me gojën plot edhe këtu në Tuz, ashtu si është thënë tashmë në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë në përurimin e bërë në Panairin e Parë të Librit Akademik, më 23 prill, apo në Alabanian University në përurimin e organizuar më 5 maj. Si gazetar që jam, po shtoj se Fjalori i Shkurtajt është vlerësuar  menjëherë sapo është botuar nga disa prej gjuhëtarëve të njohur nga Shqipëria (prof.dr.Valter Memishaj, prof.dr.Tefë Topalli, prof.dr.Artur Lamaj, drejtor i Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë në Akademinë e Studimeve Albanologjike, prof.dr.Nexhip Mërkuri, dr.Tonin Ҫobani etj.). Kanë shkruar për këtë vepër edhe nga studiues të njohur si prof.dr.Bardhosh Gaçe nga Universiteti i Vlorës “I.Qemali”, prof.dr.Qemal Murati nga Instituti Albanologjik i Prishtinës, prof.dr.Bahtiar Kryeziu nga Universteti i Gjilanit, si dhe nga albanologë të huaj, prof.dr.Basil Schader nga Zvicra, i cili, ndër të tjera, duke e përgëzuar autorin, akademikun tonë të Malësisë e ka quajtur Fjalorin e Shkurtajt “një kryevepër”  e një libër me vlerë të jashtëzakonshme për dialektologjinë dhe etnografinë e të folurit të shqipes. Një recension të gjerë e me analiza të  hollësishme ka botuar edhe gazetari Vasel Gilaj në “Zani i Malësisë” (maj 2012), i cili  e fillon shkrimin me këto fjalë vlerësuese e të merituara: “Biri i Kastratit, Gjovalin Shkurtaj, me Fjalorin e botuar, i ngre një monument pavdekësie Malësisë së Madhe”. Për veprën “Fjalori leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”gjatë gjithë pranverës së sivjetme ka pasur edhe njoftime e intervistime në televizionet shqiptare, prej të cilave meritojnë të përmenden intervista e Shkurtajt për gazetarin Mustafa Nano në emisionin e tij të ndjekur “Arnautistan”, si dhe në Neus-24, A1-Report  TV etj. si dhe në blogjet e faqet on-line.        

Na gëzon  shumë fakti që profesor Gjovalinin e kemi nga Malësia jonë, po edhe që e nderojnë shumë jo vetëm ata që e kanë mik, po edhe kolegët e drejtuesit e Akademisë së Shkencave. Mjafton të kujtojmë vlerësime e larta që i ka shprehur akademik Shaban Sinani në përurimin e bërë në Tiranë më 23 prill 2022.  

 Kam pasur edhe privilegjijn që prof.Shkurtaj më ka ardhur si mik në shtëpinë time, po edhe unë kam qenë mysafir te ai në Tiranë e në Durrës, prandaj, ashtu si e shpreha në fillim, do të flas për Fjalorin, po më shumë për autorin.

Deri vonë nga Malësia jonë e Madhe kemi pasur pak emra intelektualësh të shquar, po edhe ata që  kanë qenë, jo gjithmonë janë njohur e vlerësuar sa duhet. Prej trojeve tona kanë qenë burra të shuar të dijes e shkencës si Nikollë Ivanaj  (1879-1951), publicist nga Trieshi, që botonte në Raguzë (Dubrovnik) gazetën “Shpnesa e Shqypnisë” dhe dy vëllime me shkrime dokumentare për jetën e  veprimtarinë atdhetare e për ndihmesat e tij në lëvizjet përparimtare dhe si përfaqësues i Shqiparëve të Amerikës në Konferencën e Paqes në Paris (1919-1920); dr.Athanas Gegaj (1904-1988), Mirash Ivanaj (1891-1953), nga Bekajt e Trieshit, veprimtar, drejtues dhe organizator reformator i arsimit kombëtar.  Prej  fshatit Stanaj   (Grudë) ishte edhe Prenk Gruda (1912-1999), veprimtar dhe publicist i njohur shqiptaro-amerikan, autor i librit “Ditari i nji zemrës së lëndueme”; Luk Kaçaj (1924-2001), këngëtari i famshëm  bas, që studioi dhe këndoi me sukses të madh në Rusi, ku dhe  do të mbiquhej ”Shaljapini shqiptar”. Prej nesh, po i shkolluar në akademitë e arteve me emër në Jugosllavi e Itali është edhe akademiku Gjelosh Gjokaj (1933-2016) nga Mileshi i Grudës, piktor me famë evropiane; Angjelin Preljocaj, balerin i famshëm që jeton e kontribuon në Francë, Frank Shkreli, gazetar i njohur, ish-drejtor i Zërit të Amerikës për Euro-Azinë; Gjekë Marinaj, poet, shkrimtar, studiues, filozof i suksesshëm, i nominuar për Ҫmimin Nobel në Letërsi (nga më se 12  shtete, universitete, organizata të akredituara letrare e akademikenë botë). Dhe plot të tjerë, të cilët nuk është as rasti, as mundësia për t’i përmendur të gjithë. Në emrat e mëdhenj të shkencës së sotme albanologjike, me sa kam lexuar e dëgjuar të thuhet për  të nga mjediset shkencore, është pa dyshim edhe profesor Gjovalin Shkurtaj, i cili ka ardhur sot midis nesh për të përuruar veprën e tij më të vëllimshme “Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”  për të cilin, sikundër e thotë vetë në Hyrjen e librit ka filluar të punojë qysh në vitet 1962-1966, kur ishte student në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Po shtoj me këtë rast, se në vitin 1966, kur ka kryer studimet e larta për gjuhë e letërsi, ka diplomuar me studimin “E folmja e Kastratit” dhe përveç vlerësimit më notën më të lartë (dhjetë) ka pasur edhe përgëzimet e komisionit të Provimeve dhe të akademikut të shquar Eqrem Cabejt, të cilin Shkurtaj e ka pasur dhe koleg zyre për dhjetë vjet (nga 1967 deri në 1977) dhe e ka përmendur gjithnjë si idhullin e modelin e shkencëtarit të përkushtuar e modest, po edhe me adhurimin e madh për të. 

Vepra “Fjalor leksiko-frazeologjik i Malësisë së Madhe” e prof.dr.Gjovalin Shkurtajt, është fryt i një pune mbledhëse shumëvjeçare, që është, sikundër na e thotë në Fjalën paraprijëse “një fjalor leksikor  e frazeologjik  i Malësisë  së Madhe, të cilin ka filluar ta punojë qysh në vitin 1969”, pikërisht kur, i sapo emëruar si punonjës shkencor i ri në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, dhe u  caktua të merrej me studimet monografike për të folmet e Malësisë së Madhe, punë të cilën, ai, në fakt, e kishte nisur me sukses qysh me temën e diplomës kushtuar së folmes së Kastratit, me udhëheqës shkencor të mirënjohurin prof.Jorgji Gjinari, punim që do të botohej, në dy numra të revistës “Studime filologjike,1967/ 2 e 3.

Malësia jonë e Madhe “Nderi i Kombit” (2012) është njëra nga krahinat e njohura për të folmen e saj të veçantë dhe për pasurinë mjaft të madhe leksikore, frazeologjike, etnofolklorike dhe sociolinguistike, që kanë tërhequr prej kohësh interesimin e studiuesve të ndryshëm e sidomos të dialektologëve dhe të historianëve të gjuhës shqipe e të etimologjisë së shqipes.  Fjalët, frazeologjizmat dhe etnikët e zonës së Malësisë  së Madhe, për aq sa kanë qenë të njohura nga fjalorët dhe botimet etnofolklorike të mëparshme, janë përdorur e cituar me përparësi nga Eqrem Çabej në shumë nga studimet e tij dhe veçmas te vepra e tij “Studime etimologjike në fushë të shqipes”. Në atë udhë e sipas  shembullit të E.Çabejt ka vepruar edhe akademiku Kolec Topalli në veprën  e tij “Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe” (2017), si dhe, pikërisht për vlerat e mëdha leksikore të të folmeve të Malësisë së Madhe  ai është shprehur edhe në kumtesën e tij, Thesaret gjuhësore të së  folmes së Hotit (“Hoti në rrjedhat e historisë”, Michigan, USA 23-24 nëntor 2013, f.367-375). Të lartpërmendurit, si dhe studiues të tjerë, leksikologë dhe dialektologë, qysh se kanë filluar të botohen monografitë e Gj.Shkurtajt për të folmet e Kastratit (në Studime filologjike, 1967, nr. 2 e 3)  të Hotit, Kelmendit,  Rranxave të Mbishkodrës etj. (në “Dialektologjia shqiptare, II, III, IV), përpos vlerësimeve e kundrimeve nga dialektologët, lënda leksikore e botuar në ato monografi është  shqyrtuar e shfrytëzuar me përparësi, sidomos në studimet rreth etimologjisë së shqipes.

Fjalori ka në bazë pjesën e leksikut të botuar në monografitë e vetë autorit, po edhe krahasime e shtjellime përqasëse  me  ato të botimeve  të mëparshme, qysh nga Fjalori i Bashkimit, Fjalori Nikollë Gazullit, Fjalori i Benedikt Demës etj., si dhe në një lëndë të gjerë etnofolklorike të Malësisë sonë të Madhe, një numër i madh fjalësh, kuptimesh dhe togfjalëshash të qëndrueshëm e frazeologjikë, shoqëruar edhe me fjalë të urta e mënyra të thëni të kësaj treve gjuhësore, duke synuar të  bëjë  një paraqitje sa më tërësore të asaj pasurie të madhe leksikore e frazeologjike të krahinës së Malësisë së Madhe. Në shpjegimin e fjalëve dhe në shembullzimet e tij, shpesh, autori u është referuar edhe fjalëve që i kishte përdorur Gjergj Fishta në poemën madhore “Lahuta e Malcis”, gjë sikundër e ka shprehur prof.dr.Tefë Topalli, njëri nga recensuesit zyrtar të veprës,  përbën ”një vlerë të shtuar” të këtij Fjalori.

Recensuesit, specialistë të leksikologjisë e të dialektologjisë shqiptare dhe albanologët të njohur, kanë theksuar se “para së gjithash Fjalori nxjerr në pah pasurinë shumë të madhe që kanë këto të folme, si dhe afrinë e tyre njëra me tjetrën. Kjo afri është e tillë që rrëfen se në Malësi të Madhe, me gjithë shtrirjen e saj të gjerë tokësore, më fort se për një grup të folmesh, mund të flitet për një të folme të vetme, me disa dallime e luhatje brendapërbrenda.

Qysh në vitin 1916, Maksimilian Lamberci, duke theksuar afrinë e të folmeve të pjesëve të ndryshme të Malësisë, shprehej në këtë mënyrë: “Kështu p.sh. dialektet lokale të Kosovës dhe të Gjakovës, në bazë të vetive të tyre tingullore dhe flektive, formojnë një grup; prej këtij grupi dialektet lokale të Malësisë që janë shumë afër njëri-tjetrit  na përçojnë ke dialekti i qytetit të Shkodrës, i cili qëndron autonom për sa u përket vetive të tij.”

Dhe, për ta mbyllur, po edhe për arsye kompetence shkencore, po e përfundoj fjalën time me vlerësimin e prof.dr.Tefë Topallit, i cili, ndër të tjera, ka theksuar:

 “Vepra “Fjalori leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” synon të jetë dëshmi  e pasurisë së madhe leksikore e frazeologjike dhe etnolinguistike  të një krahine kaq tipike të Shqipërisë veriperëndimore, po edhe të jetë  si mbështetje për studime të ndryshme që mund të bëhen në të ardhshmen për krejt të folmet e shqipes ose edhe veçmas për sa nden kjo krahinë me hapësirat e fjalëve, kuptimeve dhe shprehjeve të qëndrueshme frazeologjike, si dhe me një numër të madh fjalësh dhe emërtimesh kushtuar veglave muzikore, dokeve dhe praktikave të ndryshme etnofolklorike e etnolinguistike, të cilat, në fakt, e bëjnë këtë vepër edhe mjaft të veçantë në grupin e fjalorëve të shqipes.  Kjo veçanti, duket si në  vëllimin e fjalësit, ashtu në trajtimin leksikografik të lemave  që përmban, në hapësirën e strukturave kuptimore e të shpjegimeve, përfshirë zgjerimin e ngushtimin e kuptimeve të tyre etj.  

  “Fjalori leksiko-frazeologjik i Malësisë së Madhe” sjell gjithashtu, një begati leksemash, kuptimesh, thëniesh e shprehjesh frazeologjike, shoqëruar edhe me shumë fjalë të urta e shprehje urtake tipike malësore, që i shërbejnë njohjes së pasurisë gjuhësore shpirtërore të gjuhës shqipe, në njërën nga krahinat më të dallueshme  të Shqipërisë. Ka aty, veç tjerash, emra kafshësh e bimësh, mënyra të thëni e përshëndetje tipike malësore, betime, urime e mallkime, si dhe një numër jashtëzakonisht të madh togfjalëshash e etnikësh që e dallojnë Malësinë e Madhe si gurrë e pashtershme shqiptarie. Autori ka mbledhur e përfshirë në të, gati gjithçka, nga leksiku dhe mënyrat e kumtit nga vendësit e Malësisë, duke bërë ekonomi me mënyrën e dhënies së tyre, për të vënë në dorë të përdoruesve të tij një lëndë sa më të madhe të mjeteve të shprehjes gjuhësore. Autori ia del  që shpjegimet e kuptimeve të jenë sa më të thjeshta e të përshtatshme për përdoruesit e tij.”

Bashkohemi plotësisht me vlerësimin e prof.Topallit, që shprehet se “Fjalori leksiko-frazeologjik i Malësisë së Madhe” , si për nga vlerat mirëfilli studimore, ashtu edhe nga prurjet konkrete nga hulumtime të bëra në vendbanime të ndryshme të Malësisë, dhe në vendet e tjera ku janë shpërngulur malësorë, si Bregun e Matës, në Ishull të  Lezhës e të Shëngjinit, në vetë qytetin e Lezhës dhe në pjesën e Malësisë që ka mbetur jashtë kufijve shtetërorë në Mal të Zi, meriton të botohet në kolanën e botimeve të Akademisë së Shkencave dhe përbën një ndihmesë me vlerë për kërkimet në lëmin e dialektologjisë dhe të sociolinguistikës shqiptare edhe në planin bashkëkohor, aq më tepër, duke marrë parasysh se autori i kësaj vepre gjuhësore, është folës i lindur i kësaj treve të pasur edhe në planin e gjuhës sonë.” (Prof.dr. Tefë Topalli, Tiranë,13 dhjetor 2020).

Fjala e recensuesve është bërë realitet dhe ne sot kemi mundësinë ta marrim në dorë Fjalorin dhe, sigurisht, t’i urojmë autorit, malësorit tonë, profesorit të nderuar që, pavarësisht se po shkon nga të tetëdhjetat, të ketë shëndet të mirë e jetë të gjatë dhe, ashtu si deri sot, të na gëzojë edhe me studime e libra të tjerë. Jam në dijeni se, së afërmi, del nga shtypi edhe një libër tjetër i prof.Shkurtajt, në kolonën e Akademisë së Shkencave,  në të cilin ka trajtuar rëndësinë e këngëve popullore e sidomos të Eposit të Kreshni\këve si përmendore madhështore e kulturës së të folurit.

Jetë të gjatë e shëndet, Profesor!

Tuz, 25 gusht 2022- me rastin e përurimit të  Fjalorit, në kuadër të Panairit të Librit .

Andrra e pambarueme / Poezi nga Argjira Ukimeri

by

Andrra e pambarueme

Ti je andrra e pambarueme

Që ec nëpër kokën time

Edhe n’kohën ma t’lumnueme

I jep ngrohtësi jetës sime

Ti që ndjenë edhe idhnimin

N”mue lëshon veç trishtim

Askujt ti mos ja fal gzimin

Se për mu asht veç drithërim

Njajtë si dielli që rreze lshon

Ashtu je ti n’ndjenjat e mia

Sikur dashnia që rënkon

Kurrë n’mue nuk vdes uria

Ti je andrra e dashnisë

Që asnjeherë nuk e braktis veten

Ti je ndjenja e paudhnisë

Pa e treguar të vërtetën

Ti qè s’kuptove sytë e mia

As ma pak përvujtninë time

Qysh atëherë kur fillon mërzia

Nëpër shekuj e përjetime

Qysh n’gjithësi kur yjet dalin

Fytyrën tande unë e andrroi

Edhe mendimet tua ndalin

Çdo herë andrra ktu mbaroi

Ti që s’din çka asht mallkimi

Kur n’mua qëndron ti

Qysh atëherë kur m’zë trishtimi

Fluturoi në Agoni

Nëpër tundimet e kësaj bote

Edhe n’dhimbjet e mia të gjata

Nuk gjejë qetësi nga heshtja jote

Ku mes nesh jeton shtrëngata

PA TY

Unë pa ty jam çdo herë e humbur

Sa herë largohesh nga mendja ime

Mua asgjë nuk më ban të lumtur

Përveç jetës plotë pikëllime

Të mendoi çdo ditë e natë

Nuk më thotë mendja që të mallkoi

Edhe atëherë kur është shtrëngatë

Kur jam me ty çdo gjë harroi

Mos vono në pritjet e mia

Të pres unë me padurim

Kur çdo herë troket mërzia

Ti je ndjenja e shpirtit tim

Ty të kam unë rreze dielli

Që ngrohë çdo herë qenien time

Sikur kaltërsia e këtij qielli

Ndriçon çdo herë zemrën time

Yjet neve na bëjnë dritë

Në ujëdhesën tonë të dashurisë

Edhe hëna po shëndritë

Përmes udhëve të dashurisë

Argjira (Ari) Ukimeri

Prizren, Korrik 2022

DASHURISË

Unë çdo herë kam me t’kujtue

Nëpër andrrat e mia t’gjata

Asnjëherë s’skam me t’harrue

Derisa të mbaroi dhe nata

Lundro ti n’kujtime t’mia

Sikur anijet nëpër dete

Kur në mue hyn mërzia

Nëpër brigjet e kësaj jete

Ti nuk e din çka asht idhnimi

Përveç n’kohën kur unë t’kujtoi

Qysh atëherë m’kap trishtimi

Gjithmonë nga jeta s’të largoi

Ti je buzëqeshje ledhatuese

Ndjenja ma e mirë e lumturisë

Në çdo moment je drithëruese

N’kohërat e arta t’dashurisë

Ti që nuk e di çka asht trishtimi

Në errësirën e kësaj jete

Qysh atëherë m’shfaqet gëzimi

N’mendjen time çdo herë ti mbete

Sikur dhimbja që s’e vret veten

As oqeanet që nuk fundosen

Je diell që e ngrohë vetë jetën

Mbi jetën tonë hirësitë vendosen.

Argjira (Ari) Ukimeri

MR.SC. Pedagoge

Qershor 2022, Prizren