LETERSI – Page 148 – Dielli

NJE GRUA MIDIS DY BURRAVE

November 9, 2021 by s p

Nga Kerri Huper dhe Skifter Këlliçi/

Po botojmë fragmentin e fundit të romanit të mësipërm me temë amerikano-shqiptare, shkruar nga poetesha amerikane Kerri Huper, dhe shkrimtari Skiftër Këllici, dhe botuar kohët e fundit nga enti botues ‘Lulu’ në Amerikë:

Përse përvijimet, tashmë të një trishtimi sfilitës dhe gërryes, përsijaste ato çaste Ralf Kallagani kishin nisur të shfaqeshin me aq këmbëngulje ditët e fundit në fytyrën e Merit? Përse edhe Vilma, kur ai i kujtonte se Çarli dhe Meri ishin vërtet një çift për t’u pasur zili, përpëliste qepallat, sajonte shkarazi një buzëqeshje që i fikej shpejt në fytyrë dhe vetëm sa tundte kokën në shenjë pohimi? Mos ndoshta se diçka kishte nisur të ndodhte midis atyre të dyve?… Në ato çaste atij iu bë se hullitë e trurit të tij ishin ndezur flakë dhe ishin shndërruar në një masë të shformuar, të shkapërderdhur, ku këto pyetje, si meteoritë përshkënditës, binin më rrapëllimë teposhtë, fundoseshin në të, duke ngritur një mjegullnajë vrundulluese që po e marramendte dhe po i birrte shikimin.

Dhe ja, Ralf Kallagani ndodhej tani përballë Kreshnikut. Për të tretën herë kaq pranë. Herën e parë, kur e kishte parë të dehur në një klub, kishte vënë re se sytë e tij, si të ishin të veshur nga avujt e alkoolit, kishin përftuar pamjen e qelqeve opake, ku kaltërsia e thellë, në blu, e këtyre syve, përpihej nga një ngjyrë të gjelbër, disi kënetore. Herën e dytë, pasi policët e tij e kishin rrahur para restorantit “Panera”, (tani ai ndiente një cimbisje therëse në zemër, për këtë veprim që i dukej shumë i rrëmbyeshëm), ata sy te tij sikur ishin bishëruar, duke shkreptirë me xixëmime kuqëluese, aq sa atij i ishte dukur se dritësimi i tyre po i përzhiste fytyrën.Kurse tani ato sy kishin marrë ngjyrim të paqmë, ashtu si qielli trazuar pas stuhisë; tani ata ishin kredhur në një kthjelltësi të yjëzuar, sikur ai të kishte shkarkuar nga vetja tërë atë barrë të rëndë e të stërmundimshme që e kishte kërrusur e sfilitur mundimshëm për vite.

Ndaj, Kreshniku, krejtësisht i shpenguar, zgjati duart e tij të mëdha dhe të ashpra, të bashkuara në kyçe, drejt duarve të Ralfit duke pritur që ai t’u vinte prangat.

Në jetën e tij si shef policie, Ralfi kishte qenë i pranishëm në arrestimin e shumë keqbërës, kriminelë, që kishin grabitur banka, që kishin vrarë njerëz, që ishin orvatur t’ua mbathnin, të fshiheshin si të mundin e ku të mundin, edhe në ato raste, duke përdorur armët kundër ruajtësve të rendit. Kishte qenë i pranishëm kur ishin arrestuar edhe financierë, falsifikatorë, politikanë të korruptuar, duart e të cilëve dridheshin, sytë u përpiheshin nga tmerri, duke marrë me mend se do të përfundonin në qelitë e burgjeve, se pastaj do të nisnin proceset hetimore dhe pastaj procesi gjyqësor, ku ata do të dënoheshin që të kalonin vite e vite pas hekurave, ose, më keq, të përfundonin edhe në karrigen elektrike, a për t’u ndarë nga jeta, pas një gjilpëre të mprehtë në krah…

– Kurrë nuk kam ndier keqardhje, për keqbërësit , – i tha Ralfi Skotit që kishte pranë, – sepse gjithnjë jam prirë nga parimi se: “I ashpër është ligji, por është ligj”. Por krejt ndryshe po ndodh tani që po arrestoj këtë djalosh që kam përballë… Kreshnik Germenin.

Kreshniku u përmend, kur Ralfi i shtrëngoi në kyçet e duarve prangat e ftohta.

– Zoti Ralf, – i tha i ngashëryer. – Nuk më vjen keq që bie në burg, se këtë e meritoj. Por më vjen keq që bota do të marrë vesh se kështu përfundoi biri i një shqiptari që u vra pas një akti të guximshëm dhe mbetet edhe sot i nderuar nga ju, amerikanët.

Befas midis Kreshnikut, Ralfit dhe policëve u vu një burrë plak i rrëgjuar, i kërrusur, flokëzbardhëllyer, pamje të drobitur.

– Më quajnë Xhejms Klemens, – i tha Ralf Kallaganit duke e përbiruar me sytë e tij të përqarë. – Mos e merrni atë me vete, zotërinj të nderuar të policisë, sepse , siç e tha edhe vetë, u rrit si çdo ferishte, i pastër si ujët e burimeve, i kthjellët, si qielli pa re, i dritësuar, si dielli tërë botësor.

Pas këtyre fjalëve që e lanë Ralfin dhe të tjerët të topitur, Xhejmsi shpërtheu në lot, që zunë të çurgonin faqeve të tij të rreshkura.

– Isha unë, sarhoshi i neveritshëm, – vazhdoi ai, – që nuk mbajta amanetin e babait të tij, Loni Germenit, atij shqiptarit vërtet trim dhe të fismë. Por ishit edhe ju, zoti Ralf, që ato çaste kur Loni po jepte shpirt, pas plumbave të atij banditit, premtuat se do ta shpinit Nikun jetim në një shtëpi fëmijësh, premtim që e harruat që aty, se ndryshe nuk do të ndodhnin këto që ndodhën. Nuk ju kujtohet zoti Kallagan?

Ralfi vuri re se pas këtyre fjalëve, sytë e këtij plaku të rëgjuar që mezi mbahej më këmbë, u mugëtuan tërë mllef, se dora e tij i preku llërën, se pastaj gjishtërinjtë iu shtrënguan rreth saj me një forcë të habitshme për këtë gjysmënjeri, se nga ai shtrëngim ndjeu dhëmbje cimbitëse. Por, gjithsesi, u përmbajt, nga buzët nuk i shpërtheu asnjë britmë se, mbi të gjitha, nuk e shkundi, as e tërhoqi krahun me mëri, siç do të bënte po t’ia kishte mbërthyer kushdo tjetër.

Për më tepër, Ralfit në ato grimca sekondash iu përtëri në kujtesë Niku i vogël, ashtu siç i ishte përtërirë duke i rrëfyer Vilmës, Merit dhe Çarlit çastet e vrasjes së babait të tij, ai Nik që vajtonte, që vinte doçkat në sy që të fshinte lotët, ato doçka që ai ia kishte mbështjellë me duart e tij të mëdha, që e kishte vënë në parzëm, që ia kishte puthur, për t’i fashitur sadopak dhëmbjet pas kësaj gjëme. Kurse tani ato duar po i a prangoste me duart e tij. Iu kujtua edhe ai burrë, tashmë plak i rrëgjuar, që po e qortonte ashpër. Dhe kishte hak.

– Kështu ndodhi që Niku më mbeti mua, – vazhdoi Xhejmsi, pa ia ndarë Ralfit sytë, gjithnjë të mugëtuar. – Dhe unë, në vend që t’i mësoja atij t’i ngjante babait, i mësova të zezat, të pinte, të dehej dhe ajo më e tmerrshmja, e futa në hullitë e pështira të drogës. Por jo se desha, por sepse më vuri litarin në fyt Maks Kuperi, një bos i ndyrë, të cilin, në qoftë se nuk e keni kapur si miu në çark, do ta kapni dhe do të mësoni të vërtetën lakuriq, do të mësoni se si më shtrëngoi që një detyrim në para që kisha ndaj tij, ta shlyeja duke përdorur Nikun si trafikues të këtij pluhuri të bardhë vrastar. Në mos ai, lavirja e tij, Doloresi, do të dëshmojë për këtë të vërtetë rrëqethëse. Ja përse unë duhet të kallem në qeli dhe jo ai…

Xhejmsi u hodh në krahët e Kreshnikut që kishte mbetur i murosur. Deshi të qëndronte disi më gjatë ashtu, por pastaj dy policë e tërhoqën mënjanë.

Duke dëgjuar këto fjalë, që dolën nga goja e Xhejmsit, plot dhembje e ngërç, që sikur e kishin kërrusur edhe më shumë në ato çaste, Ralfi, për herë të parë, kundër dëshirës së tij, u përshi i tëri nga një ndjenjë e çuditshme kundërtie. Kurrsesi nuk e ndiente veten të pushtuar nga krenaria e ligjshme se po arrestonte këtë fajtor.

Atëbotë, Ralfi zuri të kuptonte gjithçka që nuk e kishte marrë kurrë me mend më parë, aq më tepër, kur vuri re se Meri qëndronte disi pas Kreshnikut dhe jo pranë, por pas saj shihte Çarlin, të fejuarin, gjithnjë si i kllapitur.

Pastaj shikimi i tij u kryqëzua me atë të Merit, por vetëm një çast, sepse ai ktheu vrulltas kokën mënjanë. Por ndjeu se midis tij dhe saj po ngrihej papritur një rrafshnaltë që po i ndante. Ndoshta edhe sepse shumë gjëra do t’i mësonte më pas…

> Pastaj, dera e makinës, ku u fut Kreshniku, i ndjekur nga policët, u mbyll. Ai ktheu kokën dhe nga dritarja e vogël e saj përmes dritëhijeve mbrëmësore, shqoi sërishmi Merin që nuk ia ndante sytë pikëllimtarë, mbetur si shtatore, ajo Meri që do të ruhej në përfytyrimin e tij me qiellësinë e syve të saj, si të një deti të paqmë, nga ku deri tek ai, si shushurima valësh, do të arrinte refreni i atyre pak fjalëve që kishin shoqëruar të dashuruarit prej mijëra e mijëra vitesh më parë: “Të dua dhe kurrë nuk do të të harroj!”

> Kurse Meri solli ndërmend disa nga vargjet e Kadaresë, atij poetit shqiptar, aq të njohur dhe në botë, që Kreshniku ia kishte shushuritur atë mesnatë,kur vetëmonin në kafenenë ndanë rrugës së mbështjellë me dritësime të mekura :”Do të kujtoj,/ Mbrëmjen e heshtur, të pafund të syve të tu,/ Dënesën e mbytur,rrëzuar mbi supin tim,/ Si dëborë të padukshme…”.

E ndoqi edhe ajo dhe për një cast iu duk vetja si të ishte Helena e lashtësisë. Ashtu si Paridi që e kishte rrëmbyer atë nga Sparta dhe e kishte shpënë në Trojë, ashtu dhe Kreshniku e kishte rrëmbyer, por jo për ta shpënë brenda mureve të një qyteti, por, thjesht, brenda mureve të shtëpisë së vet.

Midis tij dhe Çarlit-Menella nuk ishte bërë asnjë dyluftim, a luftë e përgjakshme, si midis grekëve dhe trojanëve. Nuk kishte pasur as edhe një të vdekur. Çarli – Menella, nuk kishte rrëmbyer Merin – Helenë duke përdorur ndonjë kalë dhuratë çartabesë, që kishte depërtuar në Trojë, si blatim i grekëve dinakë, por ishte futur në atë shtëpi i vetëm, pa asnjë armë dhe kishte marrë gruan që i përkiste atij.

Kreshniku i ishte dorëzuar ligjit, ashtu siç i kishte përsëritur disa herë. Dhe Meri në vetvete, ndonëse ishte rrekur sa e sa herë të dëbonte këtë mendim ogurzi, e kuptonte se ai kishte zgjedhur atë rrugë që ishte më e arsyeshmja, më e pashmangshmja. Ndryshe, tërë jetën e jetës do të jetonte nën hijen e një faji që kishte mbetur pa u ndëshkuar, por që një ditë mund të zbulohej e ndëshkohej edhe më rëndë.

Dhe ja, ndëshkimi kishte ardhur. Mund të ishte i shkurtër, sepse Kreshniku kishte shkuar vetë drejt ligjit dhe jo ligji drejt tij.

Kur makinat e policisë u larguan, Çarli mbeti i shkundulluar. Ndërmendi bisedat me Merin, takimet me të, harrimet e tij nëpër studimet në laborator… Ndërmendi që jo rrallë kishte qenë me shpirt e zemër jo afër saj. Por së shpejti do të bëhej burri i kësaj gruaje, të cilën, kur e kundronte tani me vëmendje nga pas, kur shihte gjysmëprofilin e saj, nën floknajën që fekste në shtjellat e dritësimeve të mugëta, mandej shpatullat, krahët, tërë kurmin, zbulonte se nuk e kishte njohur dhe çmuar siç duhej.

Kësisoj, tani po tërhiqej nga dëshira që këtë ta bënte sa më parë, të ishte kudo dhe kurdo pranë saj, në biseda pambarimisht të këndshme, për gjithçka dhe jo vetëm për të fshehtat këndellëse të punëve të tij, aq më tepër në shtrat me të, në ato kredhje jermitëse e shkrumbuese, në një kohë që ai tjetri, ai, që edhe mund t’ia kishte rrëmbyer atij, do të dergjej për shumë kohë prapa mureve të një qelie dhe do të mbetej i harruar për të.

Ndaj Çarli, si t’i kërkonte ndjesë për gjithçka, edhe për rrebeshin zjarrmues të sharjeve të mërishme që kishte nxjerrë nga goja, kur e kishte parë Merin në dhomën e Kreshnikut, ndonëse ajo vazhdonte prore të mos i hidhte sytë, guxoi e bëri disa hapa drejt saj, zgjati njërën dorën dhe gishtërinjtë e tij prekën flokët e saj. Por ajo nuk lëvizi, nuk u kthye nga ai, mbeti vërtet si shtatore, ashtu siç kishte mbetur edhe në përfytyrimin e Kreshnikut dhe fjongoja e gjelbër, me të cilën ajo kishte lidhur flokët lirshëm, ndeshi në një nga gishtërinjtë e tij, u zgjidh, rrëshqiti nga koka e saj, në supe dhe, për të mos rënë në tokë, ai zgjat dorën e kapi dhe, pa e kuptuar as ai vetë, i mbërtheu sytë.

Habitërisht, atij iu bë se ngjyra e kësaj fjongoje, në përthyerjet e dritave të larushitura, nga e blertë, po përftonte ngjyrime të verdhëreme, si të ishte një gjethe vjeshte.

Atëbotë, kuptoi se, tashmë, e tillë ishte edhe dashuria e tyre…

Robert Frost, një Dritëro i poezisë amerikane

November 8, 2021 by s p

Himne për vjeshtën

Përktheu Rafael Floqi

“Dy rrugë degëzoheshin në pyll,

Unë zgjodha rrugën më të pashkelur

Dhe kjo e bëri gjithë ndryshimin”.

Robert Lee Frost (26 mars 1874 – 29 janar 1963) ishte një poet i shquar amerikan. Vepra e tij fillimisht u botua në Angli përpara se të botohej në Shtetet e Bashkuara.

I njohur për përshkrimet e tij realiste të jetës rurale dhe zotërimin e të folurit bisedor amerikan, Frost shpesh shkruante për mjedise nga jeta rurale në New England në fillim të shekullit të 20-të, duke i përdorur ato për të shqyrtuar tema komplekse sociale dhe filozofike. Mund ta quajmë atë me plot gojën një Dritëro i poezisë bashkëkohore amerikane. Shijojeni një tufë nga poezitë e tij, shkëputur nga vëllimi i përgatitur nga unë për botim me përkthime nga poezitë e tij titulluar “ Udha e pashkelur “ ….

Frost u nderua shpesh gjatë jetës së tij dhe është i vetmi poet që ka marrë katër çmime Pulitzer për poezi. Ai u bë një nga “figurat e rralla letrare publike, pothuajse një institucion artistik” të Amerikës. Ai u nderua me Medaljen e Artë të Kongresit në vitin 1960 për veprat e tij poetike.

Tetori

O mëngjes i butë, i këtij tetori të heshtur,

Gjethet e pemëve të vyshkura po bien;

Era e egër që vjen shpejt nesër papritur,

Do t’i shqelmojë e të gjitha do përzien.

Sorrat mbi pyll po krrokasin aq fort;

Sa nesër mund të tubohen e çalltisin.

O mëngjes i qetë tetori, a mundesh dot

T’ia bësh ditës pak më e shkurtër tisin?

Nisi orët e kësaj dite avash -avash,

Mashtrona Tetor dhe ne, ashtu siç ti di

Se zemrat s’i ikin dot yshtjes sate me pash.

Rrëzoje vetëm një gjethe teke në agim,

E në mesditë, një tjetër sa për merak;

Një nga pemët tona, një nga të fqinjit.

Me mjegullën tinëzare vonoje diellin,

Magjepsna tokën me ngjyrën e ametistit,

Avash -avash, zhvishi pemët ngadalë!

Heshturazi, o Tetor, më me përkëdheli

Për hir të rrushit, që u zhvesh pa mend,

E i bori të tëra sapo e para ngricë i zuri,

Të lutem për hir të kokrrave plot lëng,

Të pjergullës që zvarritet majë atij muri.

Ngurrimi

Jashtë dola nëpër fusha dhe pyjet mora

Eca mbi muret ku qeshë rrëkëllyer,

E pasi u ngjita mbi kodrat e kundrimit,

Pashë botën nga lart e zbrita teposhtë.

Dhe kur nga xhadeja në shtëpi u ktheva

Pashë se gjithçka kishte marrë fund

Gjethet përdhe të gjitha të vyshkura.

Shpëtojini pra, ato çka i ruan ende lisi,

Përshkojini në një varg një e nga një,

Dhe lërini të gërvishten, duke u zvarris

Jashtë mbi koren e dëborës së re.

E kur njerëzit natën të jenë duke fjetur,

Kur gjethet të grumbullohen qetësisht,

Duke mos fluturuar më andej e këtej,

Dhe kur lulja e fundit e Asterit të bjerrë

Kur kokrrat e lajthisë të jenë me myshk,

Zemra do të dhëmb së kërkuari si përherë

Dhe këmbët do më pyesin “Për ku je nis?”

Do mendoja me vete, ah në zemrën e njeriut

Sikur të kish jo më pak se një herë tradhti

Për të shkuar sipas rrjedhës së gjërave,

Duke iu përulur atyre paksa për urti,

Duke u përkulur për t’i dhënë fund

E ngurrimit të dashurisë për këtë stinë.

Tufa e luleve

Shkova ta ktheja përmbys barin në mëngjes

Që pse me vesë, ai të gjithë e kish prerë,

Dhe kur vesa u terr, e tehu qe më prerës

E kur sa mbërrita e pashë fushën djerrë.

Pas një ishulli pemësh e kërkova me sy

Dëgjoja grihën që mprehte flladin e erës.

Më duhet të rrija fillikat i vetëm aty,

“Si gjithë të tjerët,” i dhashë forcë zemrës,

Ai pasi kositi pat ik, e unë thashë me vete :

“Pavarësisht nëse punojmë bashkë apo veç”…

E m’u duk se më kaloi pranë fshehtas ai,

Si krahu i një fluture të hutuar aq keq,

Që kërkon në kujtimet e zbehta të natës

Lulen e pushimit të mbramë, për dreq

Dhe pashë fluturimin e saj, përqarkës

Si një lule e shtrirë dhe e vyshkur krejt,

Që kërcente larg sa syri s’ ma cekte

E rikthehej si purtek duke u drithëruar.

Mendoja pyetjet që s’më gjenin dot gjegje,

A do të kthehej ai barin për ta kthyer?

Dhe syri e kuptoi që ai qenkësh kthyer

Kur anës përroit pa një tufë lulesh bishtgjata

Një proskë lulëzimi që kosa e pat kursyer,

Në udhën mes kallamishteve të thata.

Siç duket kositësi i vesës fort e kish dashur

Sa e pat lënë të lulëzonte, maj atij zhuri.

Mendoj se s’e bëri këtë për t’u duk

As për të tërhequr vëmendjen tek ai,

Por nga gëzimi i gazplotë i mëngjesit

Që flutura dhe unë i ndezëm me sy,

E i përcolli ashtu një selam të mefshtë agimit,

Që i bënte zogjtë të zgjoheshin përreth.

Dëgjoja kosën, t’i pëshpëriste dheut

Dhe diç një shpirt, zu të më rrëqethet,

E kuptova, që s’ kisha punuar vetëm

U kënaqa që, punoja me ndihmën e tij.

I lodhur e kërkoja atë në drekë si hijen

E duke ëndërruar, një bisedim si vëllezër

Të flisnim për shprehjen që s’shpresoja ta cekja,

“Pasi burrat punojnë gjithmonë tok,

I thashë atij thellësisht nga zemra,

Pavarësisht në punojnë vetëm a me shok”.

Një rresht nga një këngë stuhie

Retë e furtunës fluturojnë shpejt me shkulma,

Rruga qe e shkretë gjatë gjithë ditës,

Aty ku tani ca gurë kuarci me borë shndrisin,

E ku gjurmët e thundrave zhdukeshin krejt.

Lulet buzë rrugës, qenë të qullta për bletët,

Dhe po e shpenzonin kot lulëzimin e vet.

Eja tani ndër kodra larg me mua,

Dhe bëhu dashuria ime në shi, vërtet.

Zogjtë kanë më pak për të thënë për vete

Nga dëshpërimi rumpallë i kësaj bote drunjsh

Se gjatë këtyre viteve panumërt kukudhët,

Edhe pse s’ janë të paktë atje ku janë fshehur

Ku kënga e pyllit shkërmoqet si ca

Trëndafila të egër, lehtësisht të shprishur.

Eja, pra,. bëhu dashuria ime në pyllin e lagësht,

Aty ku bien pika shiu, kur degët era i fryn.

Ç’ është kjo stuhi që po na ndjek nga pas

E po na e prish atë këngën tonë,

Kur mbi pellgjet e cekët era vërshon

Duke shtjellë rrotull fustanit tënd.

Ç’ rëndësi ka se shkojmë drejt Perëndimit,

Nuk do të vijë veshur me rroba të thata,

Por qullur nga karfica që mbi pikon

Me currila të freskët shiu të arta.

E era dërrmuese e Lindjes kurrë më s’ do fryjë

Por do të rikthehet si shkuma e valës së detit

Në tokat e lashta ku ajo i pat lënë guaskat

Para moshës së lashtë mijëra vjeçare të fierit;

Dhe si në kohërat më pasme, po pa dyshim,

Dashuria jonë do të kthehej sërish më me forcë.

Ndaj, eja në mes stuhisë dhe shpartalloi ndrojtjet

Dhe bëhu kështu pra ti dashuria ime e përzier në shi.

Pas vjeljes së mollëve

Shkalla, dy dërrasa të gjata pas peme ngjitur

Që synojnë drejt qiellit lart e më lart, tani

Them paskam një fuçi ende të pa mbushur

Pas saj mund të ketë edhe nja dy ose tri.

Nga mollët që s’i vola dot nga degët.

Por, boll me mbledhje mollësh tani!

Gjumi i dimrit, gjatë natës duhet bërë,

Aromën e mollëve s’e ndiej më. Jam ngi,

Por çudinë s’po mund ta fshij dot nga sytë

Pamjen përtej një pllake të xhamtë prej akulli,

Që shkëputa nga korita e ujit në mëngjes,

Ajo u shkri e u thye, ndërsa e lashë të binte.

Duke e mbajtur kundrejt barit që qe përndez.

E m’u duk sikur u ndjeva disi i çliruar

Prej nanurisjes së gjumit, që po më zinte,

E dija se ç’ formë do kish ëndrra e trazuar,

Ku mollët e mëdha dukeshin e zhdukeshin pa pri,

E bishtat ngjanin si gonxhe në të lulëzuar,

Kur çdo lëvozhgë e çjerrë shquhej qartas,

Ndërsa tabani i këmbës s’po duronte dot më,

Dhembjen e ënjtjes nga pesha e shkallës,

Që lëkundej, kur degët përkuleshin avash,

Dhe nga qilari prej koshave vinin rënkime,

Tingujt të dhimbshëm të barrës së mollëve.

Dhe kuptova që paskam punuar kaq shumë,

Për t’i mbledhur të gjitha. Po ndjehesha i lodhur

Nga këto të vjela të bollshme që vetë i lypa.

Dhjetë mijë fruta preka sot me këto duar.

Kujdesesha që t’i mbaja që të mos më binin.

Pasi të gjitha ato që përdhe do ishin rrëzuar,

Dhe sikur duke rënë në kashtë mos vriteshin,

Prapë se prapë do shkonin të gjitha për musht

Si për gjëra të rëndomta krejt pa asnjë vlerë.

Dikush pyet se çfarë po më shqetëson kështu

Ç’ është kjo që ngjet, ç’ dreq, gjumi është ky?

Apo s’është gjumë fare, dhe ka marrë arrati,

Kur mundohesh më kot e s’ mbyll dot sy

Pyet urithin e drurit ta shpjegoj këtë letargji

Këtë kotje të cektë që mbaron sapo nis

Që është dremitja e lodhjes tek një njeri.

MUZIKA DHE ATDHEDASHURIA – NJЁ BINOM I FUQISHЁM QYTETЁRIMI

November 7, 2021 by s p

Mbi librin “Banda Kombëtare “VATRA” një histori unike shqiptaro-amerikane” të Prof. Vasil S. Tole

Kristaq BALLI, studiues

Historia e krijimit dhe veprimtarisë muzikore të “Bandës Kombëtare Vatra” ka qenë një objekt i gjithhershëm i studiuesve, muzikologëve, historianëve, dëshmitarëve e kujtimtarëve për rolin që ajo ka luajtur në evolucionin e muzikës kombëtare shqiptare dhe mbështetjen patriotike e frymëzuese që ky formacion i ka kushtuar luftës e përpjekjeve të popullit shqiptar kundër pushtuesve për një vend të lirë. Por, të marra e konsideruara veç e veç, pavarësisht faktit që këto memoare kanë qenë gjithmonë vlerësime të padiskutueshme pozitive, ato mbeten fragmente ishullore e nga këndvështrime jo aq shumëplanëshe e përgjithësuese shkencore si nga ana muzikore edhe nga ajo historike. Ajo që studiuesin akademik Prof. dr. Vasil S. Tole e bën të veçantë e autentik në këtë “histori shqiptaro-amerikane” është se ai, me përvojën e tij të gjatë e të thellë në fushën e historisë së muzikës dhe muzikologjosë, ka arritur që ta konceptojë e sendërtojë këtë subjekt si një fenomen gjithëpërfshirës e rrezatues shqiptar e thuajse shterues nga shumë këndvështrime, ngjarje, fakte, personazhe, ide, dokumente e ilustrime, të lidhura bashkërisht me valenca të forta midis të vërtetave dhe aftësive të sprovuara të tij për t’i rivitalizuar, përgjithësuar e dëshmuar ato në një vepër voluminoze e me vlera unike.

Ёshtë e vërtetë se “Banda Kombëtare Vatra” dhe Thoma Nassi (Nashi), pavarësisht se kanë vepruar në periudha e situata të ndryshme e konfliktuale historike (nganjërë armiqësore, apo të politizuara skajshmërisht) nuk është kontenstuar nga asnjë formacion shtetëror, politik e ideologjik (përveç gjatë pushtimit nazist, f. 396) që prej krijimit e deri në përfundimin e misionit të saj), madje edhe gjatë sistemit totalitar (por duke “harruar” emrin e Th. Nassit). Kjo ka bërë që autori të ketë në pëllëmbë të dorës, pa kufizim, një material origjinal, të padeformuar e të pasur nga çdo pikpamje hulumtuese, por nga ana tjetër është sqima, talenti, pasioni dhe përvoja e tij e konsoliduar dhe e vërtetuar nga krijimtaria e tij e mëparshme, që me këmbëngulje e virtytin e durimit si art mençurie e suksesi, para të cilit pengesat e vështirësitë zhduken, të gjurmojë, kërkojë, studiojë shumë, shumë për të mos e ‘humbur betejën’ me veten, pra për të arritur synimin e një interpreti të thukët shkencor e artistik të një eposi madhor në Historinë e Muzikës Shqiptare, si dhe në rolin e saj frymëzues e atdhedashës në rrethana të vështira gjeopolitike e historike.

Libri përfshin një subjekt i cili zhvillohet në një hark kohor të gjatë, duke patur zanafillën qysh me fillimin e emigracionin shqiptar në Amerikë në fund të shek. XIX, me format e organizimit dhe krijimit të shoqatave të veçanta bamirëse e atdhetare për vëndlindjet e tyre, më pas me bashkimin e disa prej tyre në nën Federatën Kombëtare “Vatra” (Prill 1912), e cila u bë zëdhënësja kryesore e idealeve të mbrojtjes së çështjes shqiptare në SHBA, por edhe në influencën e programit të saj patriotik tek qytetarët e Shqipërisë. Hollësisht evidencohen formacionet e shumta muzikore si bandat, mandolinatat, orkestrinat, grupet muzikore që funksiononin në kolonitë shqiptare në Amerikë. (f.20) Midis tyre, krijimi dhe veprimi muzikor i Bandës Kombëtare “Vatra” (Themeluar në Dhjetor 1916) për qëllime kulturore e atdhetare, përkoi në vitin 1920 me një ngjarje të rrezikshme për parcelizimin e Shqipërisë nga Italia, ose ndryshe që njihet si “Lufta e Vlorës” për çlirimin e krahinës së saj dhe Gjirokastrës nga pushtuesit italianë. Ky ishte një precedent i rrezikshëm historik që do të shënonte një prej kulmeve të veprimtarisë së Federatës Panshqiptare “Vatra” dhe të Bandës Kombëtare “Vatra” në SHBA për të marrë një prej prej aksioneve të tyre më domethënëse në mbrojtje tërësinë territoriale shqiptare. Prej këtej, narracioni zhvendoset në Shqipëri, pasi një formacion vullnetarësh shqiptarësh emigrantë në SHBA, së bashku edhe me Bandën “Vatra” të organizuar si një trupë e vetme mbërritën në Shqipëri për të marrë pjesë aktivisht në mbështetje të formacioneve shqiptare të çlirimit të krahinës së Vlorës dhe për të ngritur nëpërmjet “muzikës e marsheve” moralin e luftëtarëve me mbështetjen e solidaritetin e tyre. Paraprakisht, ndërsa zhvilloheshin bisedime ndërkombëtare për çështjen e përkatësisë shqiptare të Vlorës, Banda Kombëtare Vatra realizon paraqitjen dhe turneun e saj në disa qytete e fshatra të Shqipërisë si në Durrës, Tiranë, Shkodër, Elbasan, Berat, Gjirokastër, Përmet, Kolonjë, Korçë, Dardhë (vendlindja e TH. Nassit), etj., itenerar të cilin autori e pasqyron nëpërmjet dokumentesh, fotosh e artikujsh të shumtë të shtypit shqiptar të kohës, si dhe kujtimeve të dëshmitarëve okularë.

Këtë qëllim e përmbushi edhe Banda Kombëtare “Vatra” si pjesë e këtij aksioni luftarak. Krahas të tjerash gjatë këtyre ngjarjeve u krijua edhe një prej këngëve të njohura patriotike si “Vlora, Vlora” (Kompozitor Thoma Nassi, teksti Ali Asllani) që shërbeu si një himn i kësaj lufte dhe që u përhap në të gjithë Shqipërinë brenda pak ditëve.

Paskëtaj arena e veprimit muzikor e Bandës Kombëtare “Vatra” bëhet Korça, ky qytet që sipas Mihal Gramenos “…ishte qendra e ndjenjave kombëtare..” dhe sipas Faik Konicës “…një vatër drite midis barbarizmës rreth e rrotull”. Sipas autorit ky terren e realitet i favorshëm qytetar i emancipuar përbënin prerogativën e një zhvillimi shpërthyes të aksionit për jetësimin e sigurt të një fryme të re e shumë më të përparuar të ngjarjeve të reja e të rëndësishme kulturore e artistike. Ato ardhën shumë shpejt me fermentin shpirtëror artistik të profesorit të muzikës dhe drejtuesit të Bandës Kombëtare “Vatra”, Thoma Nassi, që kish studiuar, që ishte kultivuar dhe provuar kombëtarisht e profesionalisht në SHBA. Me shumë fakte, shembuj, ilustrime, partitura, medie, por më shumë me veprimtari konkrete të njohura apo zbuluar rishtazi, profesor Tole i bën një tërtherrje të imët ontologjike gjithçkaje që lidhet me situatën kulturore, shoqërore e patriotike që induktohet tek populli i thjeshtë, institucionet, opinioni, e tërë jeta e njerëzve të çdo niveli e përkatësie dhe jo vetëm në Korçë, por edhe jehonën e sinergjinë magnetike që ajo përçoi në të gjithë hapësirën shqiptare. (f. 115-205) Ndoshta më i rëndësishmi, kapitulli Banda “Vatra” në Korçë përbën një tablo të plotë e të hollësishme të zhvillimeve dhe përparimeve kulturore e veçmas muzikore, apo teatrore në Korçë, por edhe influencën dhe timbrin social, qytetar e patriotik që ajo rrezatonte në të gjithë Shqipërinë. Koncertet e dendura të bandës “Vatra” në natyrë, apo mjedise festive, veçanërisht krijimi i shoqërisë së “Arteve të Bukura” (themeluar më 10 Dhjetor 1920) me nuklin e Bandës “Vatra”, organizimi i një bande tjetër të bashkisë, shfaqjet teatrale, koncertet vokale-instrumentale, disa artikuj të Thoma Nassit e Sotir Kozmos mbi domosdoshmërinë e rritjes së nivelit apo një fizionomie të re të muzikës popullore e qytetare, si dhe nevojën e njohjes e interpretimit të muzikës klasike botërore dhe krijimit të formacioneve moderne, etj, përbëjnë disa prej kontributeve madhore të Bandës “Vatra” e Shoqërisë së “Arteve të bukura” e drejtuesit të tij të palodhur Thoma Nassi. Më në fund realizimi i ëndrrës së tij për krijimin e orkestrës simfonike si “…forma më e lartë e veprimit muzikor (f. 136) u bë realitet më 6 Prill 1924, ndaj për këtë studiuesi V. Tole konsideron se “do të shkruhen një ditë me gërma ari në historikun e orkestrave simfonike dhe të muzikës s kultivuar në Shqipëri” (f.141)

Për shkak të rrethanave të reja politike e historike, rruga e Bandës Kombëtare “Vatra” do të merrte kthesa e drejtime të reja më gjithëpërfshirëse paralel me rrugën e evoluimeve të shtetit shqiptar. Kështu misioni i saj në Korçë mbyllet në vitin 1925, kur në Mars të po këtij viti ajo thirret në Tiranë për për t’u bërë bandë protokollare shtetërore e “republikës së parë shiptare” apo bandë presidenciale, më tej Bandë Mbretërore (më 1 Shtator 1928, f, 243) nën emrin e së cilës vijoi aktivitetin deri në vitin 1939, kur vendi ynë u pushtua nga Italia fashiste, e cila e lejoi ende veprimtarinë e saj kryesisht për ngjarje në shërbim të qeverive kukulla të kohës. Përkundrazi, gjatë pushtimit nazist, autori njofton se gjermanët i ndaluan veprimtaritë e saj e kështu në vitin 1943 banda zyrtare shqiptare u shpërnda.

Në një nënkapitull të veçantë pasardhës(11.1) Vasil Tole i përqëndron kërkimet e tij në krijimin e formacioneve muzikore gjatë Luftës Nacional – Çlirimtare bazuar në këngët dhe muzikën patriotike të bandës “Vatra” si “Vlora-Vlora”, “Himni Kombëtar” si dhe në krijimin e “këngëve të reja partizane”, “këngët e rinisë”, “këngët e luftës çlirimtare” (f. 389) të kompozuara e interpretuara nga artistë e muzikantë të shquar si Dh. Leka, K. Kono, M. Krantja, G. Avrazi, F. Gjata, A.Varfi, K.Jakova, etj., të cilat çuan në formimin e formacionit muzikor “Orkestra Frymore e Ushtrisë Popullore” 0FUP në fshatin Priskë të Tiranës më 18 Tetor 1944 me dirigjent ish liceistin korçar, muzikantin profesionist Kristaq Panduku (f.396-397), e cila promovoi daljen e parë zyrtare më 18 Nëntor 1944, të nesërmen e çlirimit të Tiranës. “Ky ishte shndërrimi i katërt i Bandës Vatra “.(V. Tole, f. 401).

Pas çlirimit kjo orkesër frymore ushtarake ku kishte ende edhe pjesëtarë të Bandës Kombëtare “Vatra” që përbënin thelbin e saj, por i përforcuar profesionalisht e artistikisht u cilësua si formacioni i aktiviteteve më të rëndësishme festive e protokollare të shtetit të ri shqiptar.(cit. Alba Musaraj, f. 410). Riorganizimi, ngritja dhe lançimi i formacioneve korale e muzikore dhe i institucioneve të reja madhore e bashkëkohore gjatë viteve 1950-1990 e në vijim dhe jo vetëm në Tiranë përbëjnë edhe pasazhet e fundit të librit, me çrast në mënyrë imtësisht të provuara me dokumente origjinalë, faksimile, fotografi të shumta plotësojnë njëmendësinë letrare e imazherike të këtij fenomeni artistiko- patriotik që përfshin pra periudhën e gjatë kohore prej fillimit të shek. XX e deri në ditët e sotme në Shqipëri e Amerikë.

Sigurisht duhet theksuar se subjekti librit ka edhe shumë personazhe realë, por heroi i tij qendror mbetet Thoma Nasssi, shqiptari, patrioti dhe muzikanti i thekur shumëplanësh. Roli i tij është në këtë libër vlerësohet si përcaktues, sublim në shumë aspekte të Historisë së Muzikës Shqiptare, por edhe të angazhimit të tij të drejtpërdrejtë patriotik në marrëdhënie me konceptin e tij largpamës se si ndikon edukimi emancipues kulturor e artistik në zhvillimin e ndërgjegjes dhe frymëzimit kombëtar. Për këtë, në libër aludohet paravolia se ndikimi i veprimit muzikor të Nassit tek entiteti shqiptar mund të krahasohet me rolin dhe influencën që patën kompozitorë të famshëm të tillë si Bet’hoven, Mozart, Verdi, Liszt, Çajkovski, Shtraus, Puçini, Stravinski, Dvorak, Sibelius, etj. në rritjen dhe forcimin e identitetit dhe krenarisë së kombeve të tyre. Me të drejtë, sepse edhe përfshirja e Th. Nassit në arenën kombëtare të zhvillimeve muzikore shqiptare (edhe pse në një periudhë më të vonë se gjetkë), sidomos në fushat e kompozimit të këngëve patriotike e himneve, këngëve qytetare e lirike me rrënjë të forta në traditën muzikore qytetare e popullore shqiptare, si dhe sjelljes ndaj muzikës simfonike, por duke e ridimensionuar atë; apo aftësia dhe pasioni i tij e tij për të organizuar shoqëri kulturore artistike, banda, formacione të tjera muzikore e kulturore patën në të gjithë kombin shqiptar tërheqjen magnetike të një fuqie e rrezatimi centripet të shpejtë e të gjerë në çdo skaj të vendit e popullit tonë.

Por Th. Nassi, konfirmohet në këtë libër edhe si muzikanti i parë shqiptar i shkolluar në SHBA, gjithashtu si teoricieni, studiuesi, vlerësuesi e parashikuesi i zhvillimeve të muzikës bashkëkohore shqiptare, si botuesi i disa prej perlave të këngëve e muzikës shqiptare të gjysmës së parë të shek. XX, si edukatori dhe pedagogu i disa brezave e shkollave muzikore dhe evidentuesi i artistëve të talentuar shqiptarë; pse jo edhe si shkrues e orator erudit i artikujve e fjalimeve entusiaste e manifeste të botkuptimit të tij properëndimor, ku veçohet psh. fjalimi i tij në Universitetin e Harvardit, Cambridge Mass. me studentët shqiptaro-amerikanë në vitin 1960, i cili mund të konsiderohet edhe si testamenti moral që ai i linte bashkëkombasve të vet në atdhe, apo mërgim për rolin dhe detyrimin e madh që duhet të marrë çdokush me kontributin intelektual e profesional ndaj zhvillimit e prosperitetit kombëtar. etj. Njeri i lëvizjeve dinamike, i fantazisë, i zhdërvjelltësisë, armik i qetësisë, i rutinës dhe plogështisë, artist me talent e intuitë të hollë për misionin e tij artistik e qytetar, promotor, aktiv e me një trysni të madhe përgjegjësie ndaj vetes. Për Bandën “Vatra” dhe Th. Nassin, studiuesi V. S. Tole konkludon se “Ngado që ta shohësh dhe nga çdo anë që ta kapësh, veprimtaria e bandës “Vatra” ishte në thelb një proces shoqërizimi dhe edukimi qytetar përmes muzikës, i cili drejtohej nga dirigjenti Thoma Nassi, lideri absolut i këtij procesi emancipues” (f.166).

I vlerësuar nga disa këndvështrime si periudha e gjatë kohore që përfshin, numëri i madh i personazheve, ngjarjeve shumë të rëndësishme politike e kulturore kombëtare që interferojnë e hapin shumë brazda të reja, dokumentimi shkencor e letrar i tyre, interpretimet logjike e profesioniste, dokumentet, ilustrimet e fotot e pafund, shumica e të cilave dalin në dritë për të parën herë, densiteti dhe ritmi i lartë e I rrjedhshëm, por edhe përvoja e gjatë dhe e suksesshme e Prof. Vasil S. Toles në fushën e muzikës dhe muzikologjisë, bën që libri i tij akademik “Banda Kombëtare “Vatra”…” t’i qaset një sage shqiptare me shumë synime e vlera të mirëvërtetuara referimi e besueshmërie shkencore për një periudhë të rëndësishme historike të Shqipërisë e për Historinë e Muzikës Shqiptare në veçanti. Ndryshe, një manifest frymëzues kombëtar që ia vlen të lexohet nga të gjithë.

▪▪▪▪

Pathyeshmëria dhe madhështia e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut

November 6, 2021 by s p

Viron KONA

Një përkthim i vyer nga suedishtja në shqip i të mirënjohurit Sokol Demaku.

“Këtu pushon Kastrioti, ai, SKËNDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai!…Çfarë modeli për mbretërit!”

Zannovich Stephan

Sokol Demaku, poet, shkrimtar dhe përkthyesi i njohur, bir i denj i Drenicës legjendare, një shqiptar i madh në mërgim, rrezident në qytetin e tekstilit Borås të Suedisë dhe përherë befasues, kësaj here na ka dhënë një gëzim të ri, duke përkthyer nga suedishtja në shqip veprën madhore historike: “I madhi Castriot ME LLAGAP Skënderbeu – Mbreti i Shqipërisë, Duka i Madh i Epirit”, të autorit Zannovich, Stephan, apo Stiepan, botuar në Stockholm të Suedisë nga Anders Zetterberg, 1788.

Botimi në shqip është realizuar në Shtypshkronjën “Lena Graphic”, Prishtinë, në të dy gjuhët: shqip dhe suedisht. Një histori e padëgjuar deri më sot, shkruar nga të huajt për Kryetrimin Gjergj Kastrioti – Skënderbeu.

Luftëtari i madh,

që ngriti në piedestal vlerat e lirisë së popujve

Janë shkruar qindra libra për jetën dhe bëmat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, aq sa besoj që, edhe studiuesit e tij më të zellshëm nuk kanë arritur t`i lexojnë dot të gjitha. Kërkohet mbase grup studiuesish dhe historianësh, që duke i lexuar ato libra, të hedhin edhe më shumë dritë mbi jetën dhe bëmat e Heroit tonë Kombëtar, për të cilin, bota, që kur ai ishte në kulmin e madhështisë së tij e deri në ditët e sotme, ka folur e vazhdon të flasë me admirimin, pasi ai ngriti më shumë se kushdo tjetër në piedestal, vlerat e lirisë, shfaqi virtyte të rralla heroizmi, trimërie, dashurie dhe besnikërie për popullin e tij të vogël nga numri, por me përmasa të jashtëzakonshme për nga vlerat e shumfishta humane, për nga virytet e besës, mikpritjes, besnikërisë dhe dashurisë së pa krahasueshme për atdheun.

C:\Users\viron\Desktop\auto_dkkwke1610875897.jpg

Ne dhe popujt e tjerë përparimtarë ndihemi gjithnjë vlerësues dhe krenarë me kryetrimin Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, me cilësitë e vyera dhe aftësitë ushtarake unike të tij. Emri dhe vepra madhështore skënderbejane, ka shekuj që qëndron e palëkundur dhe e madhërishme, jo vetëm në monumentet, bustet e shtatoret nëpër truallin shqiptar të copëtuar, por edhe në shumë e shumë vende të botës, në sheshe, rrugë, bulevarde, institucione dhe vepra historike, shkencore, kulturore e artistike. Mbi të gjitha, emri dhe vepra e tij është shkrirë në zemrën e popullit shqiptar, është trashëguar dhe përcjellë në breza, duke u identifikuar përherë me lirinë. Në veprën unike të heroit tonë kombëtar, popujt e Evropës dhe të botës kanë marrë mësimin e madh e të vyer se, sado i vogël qoftë një popull, kur ai është i bashkuar, kur është i motivuar dhe me një qëllim të madh të lirisë, s`ka forcë dhe fuqi që ta kthej nga rruga, s`ka fuqi që ta nënshtrojë dhe ta mbaj nën sundim. Këtë mësim të madh historik, kryetrimi ynë legjendar e provoi dhe e farkëtoi në betejat dhe luftërat e tij gjithnjë fitimtare me fuqinë më të madhe perandorake të kohës.

Viron Kona: Një rrugëtim magjeps në Veriun e Largët me Sokol Demakun - Albspirit

Sokol Demaku, poet, publicist, përkthyes i njohur

Vepra më e re për Skënderbeun,

kësaj here erdhi nga Suedia

Është një libër i përkthyer me një shqipe të qartë e të pastër, që plotëson e zgjeron më tej kulturën tonë rreth personalitetit të Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut.

Si fillim, duhet të themi se, vepra e Marin Barletit “Historia e Skënderbeut”, e shkruar në latinisht dhe e botuar në Romë, midis viteve 1508-1510, jo vetëm e bëri Barletin të famshëm, por ajo u bë edhe burim i një literature të gjerë, të shkruar në gjuhë të ndryshme: portugalisht, spanjisht, gjermanisht, frëngjisht, anglisht, serbisht, greqisht, japonisht… Për këtë vepër Barleti u mbështet tek dëshmitë e të tjerëve, dhe nga shumë studiues, Barleti u cilësua edhe burimi kryesor i veprave të tjera kushtuar Historisë së Skënderbeut. Nga ajo vepër, ata morën frymëzimin, por edhe fakte e dokumente, që ndriçonin figurën madhështore të kryetrimit shqiptar.

Duket se, edhe autori i veprës “Skënderbeu”, për të cilën po flasim, e ka këtë frymëzim e mbështetje historike nga vepra bazë e Barletit, por, ai e plotëson kuadrin e figurës së heroit tonë edhe me të dhëna të tjera të kohës, që vijnë nga dokumente dhe libra të tjerë të shkruar, ashtu dhe nga episode, rrëfime e histori të dëgjuara nga bashkëkohësit, kjo, sepse fama e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut ka vazhduar me shekuj dhe me një përhapje të gjerë në të gjithë Evropën, madje edhe në kontinentin amerikan, ashtu dhe në Azi, Australi e në shumë e shumë vende të tjera. Ndërkaq, libri ka “fytyrën”, mendimin dhe individualitetin krijues të Zannovich Stephan.

Nëpërmjet përkthimit, Sokol Demaku na e pëcjellë Gjergj Kastriotin ashtu siç e ka përshkruar autori, të madhërishëm, me vlera që i kishte vetëm Ai dhe që ua trashëgonte trimave të tij përmes fjalës së mençur dhe shembullit e veprimit, duke i frymëzuar e nxitur ata drejt qëllimit të madh të mbrojtjes së atdheut, të lirisë dhe të pavarësisë.

Gjergj Kastrioti-Skënderbeu

Ne ndihemi kureshtarë kur Zannovich Stephan shkruan për familjen Kastrioti, për Gjon Kastriotin dhe përballjen e tij me një nga sulltanët më të fuqishëm të kohës, Muratin e II, teksa ndjekim me emocion rrëfimin sesi ai la peng djemtë e tij te sulltani… “Gjergj Kastrioti, – shkruan autori: – nuk ishte më shumë se gjashtë vjeç kur u ekstradua nga Perdandoria turke, ai u bë synet në bazë të ligjeve të Muhamedit… E, ndërsa ai zotëronte të gjitha cilësitë e mendjes dhe të trupit…, Murati tregoi një simpati të veçantë për të, duke i dhënë një edukim mjaft të mirë”.

Ndihemi krenarë kur lexojmë se ”Gjergji rritej e bëhej më i madh, edhe forca i rritej aq shumë, sa askush në vendet e lindjes nuk kishte një trup më të fortë, krahë më të mbushur dhe guxim më të patrembur, sa Ai. Atij iu vu në dizpozicion një mësues mjeshtër, i cili i mësoi Gjergjit turqisht, arabisht, greqisht, italisht, sllovenisht si dhe gjuhën latine…

Në shkollat më të mira turke ai mësoi të përdorte armët, të kalëronte, si dhe të bënte të gjitha ushtrimet e trupit, që janë të nevojshme për të pasur sukses në shërbimin ushtarak. Ai përfitoi njohuri për veten e tij aq mirë nga ata mësues të aftë, të cilëve iu ishte besuar edukimi i tij. Në të gjithë konkurset publike, ai fitoi të gjitha çmimet konkurruese, por gjithashtu, ai çdo ditë merrte çmime të reja dhe lëvdata nga Murati. Në moshën 18 vjeçare, Sulltan Murati II e emëroi Gjergj Kastriotin komandant të mbi 5.000 kalorësve dhe e dërgoi në Azi….

Me atdheun në mendje dhe në zemër

Dhe, kështu, nisin e marrin udhë e shfaqen përpara lexuesit aftësitë e mëdha luftarake, zgjuarësisia, trimëria dhe heroizmi i tij në sytë e Perandorisë së madhe Osmane dhe të vet Sulltan Muratit të II. Autori i “Skënderbeut” të shqipëruar nga Demaku, vë në dukje se, në betejat dhe fushatat që Skënderbeu udhëhiqte kundër kundërshtarëve dhe armiqve të Perandorisë Turke, ai në mënyrë të maskuar sillej butë dhe përpiqej të mos bënte krime në zonat e të krishterëve, ”ai kurseu gjakun e tyre aq sa mundi”.

Ndërsa Gjergji ekspozonte çdo ditë jetën e tij, Murati ishte informuar se Gjon Kastrioti, regjenti legal i Shqipërisë, kishte vdekur. Murati i pabesë, mosmirënjohës menjëherë sulmoi dhe mori shtetet e tij… Gjergji ishte shumë i pikëlluar….Por ai nuk lejoi që të vihej re…Sidoqoftë, ai po mendonte për mjete, si dhe për mënyrën për të rikthyer mbretërinë e paraardhësve të tij. Ai kërkonte një mundësi të favorshme: të linte oborrin mbretëror të Muratit, të merrte në zotërim Krujën, kryeqytetin e shteteve të tij. Rasti erdhi kur Murati II ngriti në këmbë një ushtri prej 80.000 burrash, të cilën e dërgoi në Hungari.” Ndërkaq, urdhëroi Caram beun dhe Kastriotin të shkonin përpara me 25 mijë burra. Huniadi do t`u kundërvihej me 10.000 burra. Kur hungarezët bënë një sulm të shpejt kundër turqve, Kastrioti, menjëherë u tërhoq prapa me trupat e tij dhe pastaj ktheu shpinën duke ikur…

Gjergji ishte nisur për në Shqipëri…Brenda tetë ditësh arriti në Dibrën e Epërme dhe hyri në Krujë, më 28 nëntor 1443.

Bir i denj i popullit shqiptar

Libri na rrëfen sesi Skënderbeu forcoi pushtetin, sesi iu drejtua popullit dhe princave shqiptarë, sesi thërriti Kuvendin e Lezhës, ku princat e zgjodhën Skënderbeun gjeneral për ushtritë e tyre, e pranuan gjithashtu atë edhe për Sovran të Shqipërisë.

Atëherë Shqipëria ishte e ndarë në principata, ku konkurrenca mes fiseve për të mbrojtur interesat e tyre ishte e dukshme. E pikërisht Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, në atë kuvend të 2 marsit 1444, duke formuar “Lidhjen e princave shqiptarë”, ia arriti t`i mbante ata të bashkuar deri në fund të jetës së tij. Nisi kështu ajo udhë e gjatë fitoresh të njëpasnjëshme, që do të tregonin aftësitë legjendare të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, talentin e tij të jashtëzakonshëm dhe taktikat e tij në luftime mbrojtëse dhe sulmuese, zemrën e tij të madhe, mençurinë dhe inteligjencën, besimin te bashkëkombësit e tij besnik deri në vdekje, besimin te qëllimi i lartë i misionit të tij çlirimtar dhe, pastaj, ato mësime të vlefshme që mori Evropa dhe bota prej veprimeve dhe atyre dhjetëra betejave të tij të guximshme. Ishte kjo famë, e cila bëri që mendjet më të shquara të kohërave të shprehen për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Kështu, në veprën e tij, Volteri shkruan se ”Sikur ta kishte mbrojtur Skënderbeu Kostandinopolin, turqit nuk do të kishin mundur ta merrnin atë në maj 1453”. Kurse studiuesi gjerman Fallmeyrarer, shkruan se Gjergj Kastrioti paraqet “Udhëheqësin më të përgatitur, më të suksesshëm dhe mjeshtrin më të madh të luftës”.

Ky libër, në përkthimin mjeshtëror të Sokol Demakut, na bënë krenarë ne shqiptarëve për Heroin tonë Kombëtar, na frymëzon dhe na nxit më shumë për dashurinë ndaj atdheut dhe besimin se, populli shqiptar ka një histori të pasur dhe të jashtëzakonshme, që bota duhet ta njoh më mirë. Për këtë duhet të jemi ne shqiptarët në radhë të parë prezantuesit e kësaj historie, jemi ne që duhet t`i tregojmë botës për heronjtë dhe për dëshmorët tanë, për qëllimet e tyre të larta, duke rrëfyer kështu të vërtetën dhe duke nderuar sakrificat dhe gjakun e tyre të derdhur për lirinë e vendit, por dhe për të mbrojtur Evropën nga egërsia e barbaria turke. Me veprën e tij heroike, Gjergj Kastrioti i dha më shumë shkëlqim historisë sonë, te figura dhe vepra e tij ne shqiptarët shohim portretin tonë, ndjejmë rrjedhjen e gjakut të të parëve tanë ilirë, tek ai janë edhe Bardhyli, Genti, Teuta, Glaukia…,janë heronjtë dhe dëshmorët që kanë vaditur me gjak këtë truall të dashur dhe të shenjtë.

Neveri popullore ndaj shpifësve ordinerë

Edhe në këtë libër të Zannovich, sikurse edhe në shumë vepra të tjera që janë shkruar për Kastriotin, shfaqet madhështia dhe fuqia e kryeheroit tonë në mbrojtje të Shqipërisë dhe të Evropës nga pushtuesit osmanë. Shkrimtari lartëson me fakte dhe dokumente rolin dhe shembullin unik dhe vital të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por, njëherazi duket se, në mënyrë të tërthortë, fshikullon ata individë, që u duket vetja “origjinal” dhe vënë në dyshim emrin dhe veprën madhështore të Skënderbeut. Doemos që keni dëgjuar, të nderuar lexues, për vaporët e mëdhenj transoqeanikë, që i bien tejpërtej deteve dhe oqeaneve, që përballojnë dallgë të fuqishme dhe stuhi të lemerishme, duke triumfuar mbi to e duke çarë gjithnjë përpara? E pikërisht, në pjesën fundore të tyre, ngjiten disa tipe midhjesh të zeza, që lundrojnë së bashku me ata vaporë, si të ishin pjesë e tyre. Po, atë tjetrën e keni dëgjuar, më duket e thotë Sigmund Frojdi (1856-1939) se “miza në kokë të kalit, kujton se e tërheq ajo karrocën!”. Kështu, edhe ata njerëz të neveritshëm, të “krahasuar” me midhjet dhe me mizat, duke sulmuar figurën madhështore të Heroit tonë Kombëtar, u duket vetja se mund të jenë edhe ata të lavdishëm dhe madhështorë. Populli ka ndjerë gjithnjë neveri ndaj atyre, që shfaqen nga llumi i zi i kënetave t`ndyra e vjellin vrerë; ndaj atyre sahanlëpirësve, pehlivanëve, “hardhucave”, që nxjerrin kokat poshtë gurëve e pështyjnë, ndaj atyre “lepujve”, që bëhen trima dhe “kruhen” si luanë. Të gjithë kanë një synim të shpifur: të njollosin gjakun e pastër arbëror, t`ia nxjerrin popullit heroin nga zemra dhe të lëkundin besimin ndaj tij. Ata kritizerë, të huaj apo dhe ndonjë bukëshkalë shqiptar, bëjnë çmos ta nxjerrin Gjergj Kastriotin nga këngët e legjendat, nga librat e dokumentet e shkruara të historisë, duan t`i shuajnë gjurmët e tij në gurë e kështjella, duan ta rrëzojnë nga kali e ta shkelin me thundra. Duke tentuar gjithmonë ta paraqesin Heroin tonë të zakonshëm e të rëndomtë, ata tentojnë ta zbresin nga piedestali i lartë i lirisë!

Libri i Zannovich, që kemi në dorë, mund të themi se nënvizon thuajse në çdo faqe të tij se, Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, bir i denj i kombit arbëror, është njehsuar me kështjellat dhe flamurin, nderohet si prijësi dhe udhëheqësi më popullorë i kohërave. Emri dhe vepra e tij ndritin në historinë shekullore shqiptare, evropiane dhe botërore, duke shërbyer gjithnjë si një “Yll polar”, për popujt që luftojnë për liri…

Vepra e Gjergj Kastriotit

është e njesuar me popullin, me truallin, me kështjellat…

Milan Shuflai, albanologu kroat, që u sakrifikua për Shqipërinë, duke folur për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, mes të tjerash ka thënë: ”Është e kotë të kërkosh dokumente në Shqipëri për Skënderbeun, përveç atyre që janë shkruar nëpër shkëmbinj, sepse çdo gjë që ishte e shkruar, u dogj nga turku!”

Vepra madhështore e Skënderbeut, tashmë dihet, ajo edhe sikur të zhduket çdo dokument nga arkivat e vendeve ballkanike e evropiane, është në zemrat e popullit, në mitet, legjendat, poemat dhe në rapsoditë e tij, në toponimet dhe rrëfimet që trashëgohen nga njëri brez në tjetrin; ajo është në malet, gurët e rëndë dhe kështjellat, grykat, kepat, kishat, luginat, burimet, fshatrat e krahinat me emrin e tij; ai është në ligje, në emra ditësh të shënuara dhe festa, që mbajnë emrin e tij… Koha kur ai veproi, në fjalorin zyrtar e popullor merr emrin “epoka e Skënderbeut”, kështu dhe armët e tij, mjetet e luftës, vendet ku shkelte dhe ku banonte, ku organizonte mbrojtjen dhe sulmet kundër pushtuesve. Ne sot kemi flamurin me emrin e tij, kemi sheshe, bulevarde, rrugë, tituj nderi, qindra vepra historike, letrare, skulpturore, piktorike, deri dhe vepra muzikore operistike që i janë kushtuar atij, nga artistë shqiptarë dhe të huaj. Kemi qindra toponime me emrin e tij, rrëfenja dhe legjenda pa fund me emrin e tij. Por kanë edhe vendet fqinjë, kanë edhe shtetet e Evropës, që e patën shembull apo u frymëzuan prej tij. Sikurse, për emrin, veprën dhe famën e Gjergj Kastriotit janë shprehur dhe kanë shkruar dhjetëra personalitete të mëdhenj… Vepra e Skënderbeut është kudo e, mbi të gjitha në kujtesën e popullit shqiptar dhe zemrën e tij të madhe…

Siç shprehet me të drejtë shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare: ”Gjergj Kastrioti ishte prijësi më i madh i Ballkanit, absolutisht më i madh i epokës së vet. Ai ishte i pari që përpunoi me mendje të hekurt dhe vizion madhështor, rrugën e Shqipërisë, nga do të ecte ajo, nga Lindja apo nga Perëndimi… Ai… i dha vendit të tij një orientim drejt Evropës, deri në fund, sa vdiq! Ai ishte testamenti i parë i orientimit të shqiptarëve…” Dhe, si për ta mbyllur këtë tekst, po përmend fjalët e Papa Kaliksti III, i cili shprehej: ”Si një pendë e patundshme, Gjergj Kastrioti ndaloi furinë e sulmeve turke dhe i pengoi të zaptonin Evropën Kristjane!”

Luftëtar i madh, por dhe diplomat i madh

Nga ky libër i Zannovich përkthyer nga z. Demaku, del qartazi se Gjergj Kastrioti – Skënderbeu e tregoi veten jo vetëm si një kryeluftëtar të përmasave evropiane dhe botërore, por edhe si një diplomat i mençur, duke vendosur aleanca, marrëdhënie dhe veprime diplomatike në interes të vendit të vetë, gjithnjë duke qenë realist dhe i ndërsjelltë në mbajtjen dhe forcimin e këtyre aleancave, duke i dhënë drejtimin e qartë dhe të duhur vendit të tij, drejt perëndimit, drejt Evropës. Me “Beslidhjen e princave shqiptarë”, më 1444, ai krijoi një përvojë që do të shërbente në shekuj si një mesazh i madh për bashkimin e popullit shqiptar, por dhe për popujt që luftojnë për liri, me devizën: “Të bashkuar, s`mund ta na thyej askush”.

Interesante ishin aleancat dhe marrëdhëniet diplomatike që ai vendosi me shtetet evropiane, veçanërisht me fqinjët, por edhe më gjerë. Nuk duhet të harrojmë se, Evropa e asaj kohe ndryshonte shumë nga Evropa e sotme, kështu që edhe orientimi diplomatik ishte i ndërlikuar. Kjo, për faktin se në atë shekull, siç shprehen historianët dhe studiuesit, Evropa përbëhej nga qindra shtete, nga qindra principata dhe mbretëri, që ishin shpesh herë në luftë dhe konkurrencë e konflikte të rënda me njëra-tjetrën. Në ato kushte, shteti i vogël shqiptar, as që i hynte në sy fuqive evropiane, por, me kohë, pas fitoreve të bujshme të Skënderbeut kundër turqve, interesi evropian ndaj Shqipërisë dhe vetë Skënderbeut si një strateg i madh, sa vinte e rritej. Këtë e tregojnë marrëdhëniet e tij diplomatike me Vatikanin dhe letërkëmbimet e shumta, ndërkohë dhe vizitat dhe ndihmat e ndërsjellta. Ai fitoi besimin e Vatikanit dhe të të katër papëve të Selisë së Shenjtë, të cilët e mbështetën Skënderbeun dhe luftën që ai zhvilloi me Perandorinë Osmane. Kjo mbështetje ishte aq e veçantë sa, në vitin 1457 Papa Calixtus III e shpall Skënderbeun “Kapiten-Gjeneral të Selisë së Shenjtë, duke i dhënë atij edhe titullin “Atlet i Krishtit”…Madje ishte planifikuar që nga Papa Piu II, Gjergj Kastrioti të shpallej në mënyrë solemne mbret i Shqipërisë dhe udhëheqës i koalicionit të gjithë krishterë në mbrojtje të Evropës prej osmanëve…

Aleanca të forta dhe lidhje diplomatike ai mbajti me Vladislavin e Hungarisë dhe gjeneralin e famshëm Janosh Huniadi, me Venedikun, me Raguzën (Dubrovnikun), me Mbretërinë e Napolit dhe me Alfonsin e Ferdinantin. Nga këto marrëdhënie dhe aleanca, Gjergj Kastrioti, krahas mbështetjes morale, pati edhe ndihma të vazhdueshme me ushtarë, me teknikë luftarake, ndihma në të holla.. Por, po aq interesante janë edhe marrëdhëniet që ai krijoi me mbretërit e Milanos, Firencës, Sienës, Burgonjës, por edhe me mbretërit e Francës, Polonisë, Spanjës etj. Sikurse, shprehin mençuri dhe diplomaci letërkëmbimet e Skënderbeut, deri edhe me armiqtë dhe kundërshtarët e tij, si ato me sulltan Muratin II, me të birin e tij sulltan Mehmetin (Fatihu-Ngadhnjyesi), me mbretër e gjeneralë të fuqishëm të kohës etj. Me diplomacinë e tij, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu çeli edhe shtigje dhe krijoi fusha bashkëpunimi mes shteteve për të zhvilluar marrëdhënie tregtare, duke garantuar qarkullimin e lirë të tregtarëve dhe të mallrave në territoret shqiptare…Ai, si përherë, ishte i mprehtë, inteligjent dhe me aftësi parashikuese për veprimet që do të pasonin, sikurse shfrytëzonte çdo mundësi dobiprurëse, që i shërbente vendit e popullit të tij dhe qëllimit të lartë të lirisë.

Davidi dhe Goliati një legjendë.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu një realitet i gjallë shqiptar

Libri “Skënderbeu” i Zannovich, i përkthyer nga suedishtja në shqip nga Sokol Demaku, të entuziazmon, sidomos kur përshkruan betejat e pabarbarta në numër ushtarësh mes ushtrisë së Skënderbeut dhe armiqve të tij. Ndonëse shikonte se përballë kishte forca të shumëfishta në numër dhe të armatosura me mjetet më moderne të kohës, Gjergj Kastrioti nuk tërhiqej, nuk frikësohej, ai dinte se ç`bënte, sulmonte në kohën e duhur, në vendin e duhur dhe duke qëndruar vet trimërisht në ballë të betejës, duke dalë përherë fitimtar. Kjo metodë luftarake e tij, që, me një numër të kufizuar ushtarësh, sulmonte një ushtri gjigande, sigurisht të gjithëve në botë u kujtonte legjendën e betejës mes Davidit dhe Goliatit, ku, ky i fundit, gjigand nga trupi dhe pamja, fodull, arogant dhe mendjemadh, mendonte se do ta copëtonte me një goditje të vetme Davidin trupvogël. Por, ndodhi krejt e kundërta. Ai u shtri sa gjatë-gjerë, vetëm nga një goditje mjeshtërore e Davidit… Kështu, betejat e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, mund të themi se ishin “të ngjashme” me këtë legjendë, veçse këto ishin të vërteta, reale, të dokumentuara dhe me jehonë në të gjithë popujt e Ballkanit dhe të Evropës së asaj kohe. Parapëlqej të citoj këtu thënien e Aleks Budës, historian, ish-kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë: ”Veprimtaria e Skënderbeut nuk është “një balon i fryrë”, siç është thënë, por një fakt historik. Këtu s`kemi të bëjmë me operacione banditësh nëpër male, por me një luftë gjigandeske, me përpjestime evropiane, që zgjati më tepër se një çerek shekulli dhe vuri përballë forcave vigane turke, popullin tonë të vogël”.

Sigurisht që, Gjergji kishte edhe një përparësi, kishte në ushtrinë e tij shqiptarët, arbërit, luftëtarë të dalluar dhe të rrallë për nga heroizmi, guximi dhe trimëria e tyre, por edhe nga aftësitë e mëdha luftarake. Ata preferonin një armatim të lehtë, krah dhe muskuj të fortë, kuaj të shpejtë dhe mjeshtëri në luftimet me shpatë, heshtë e shigjetë, por edhe trup me trup me forcat armike, ndërkohë që ndiqnin shembullin e prijësit të tyre të pathyeshëm e me pamje madhështore, që nuk iu druajt asnjë beteje, asnjë dueli, asnjë dyluftimi. I referohem përsëri Volterit, kur shkruan: “Shqiptarët janë ushtarët më të mirë të atyre anëve. Skënderbeu diti mirë të shfrytëzojë trimërinë e tyre dhe terrenin e ashpër malor të vendit të vet, prandaj me pak trupa ai ndali gjithmonë armata të shumta turke… Shqiptarët janë epirotët e lashtë, të cilët janë aq luftëtarë sa edhe stërgjyshërit e tyre…” Mund të themi se te Gjergj Kastrioti-Skënderbeu përmblidheshin cilësitë më të mira shqiptare, vlerësimet që bëjnë për shqiptarët personalitete të shquara të kohërave. Duke qenë se flasim për veprën “Skënderbeu”, që na vjen nga Suedia, më vijnë ndërmend thënia e albanologut të njohur suedez Johann Thunmann (1746 – 1778), i cili ndër të tjera shkruan: ”Qëllimi im nuk është që të shkruaj një histori të gjatë dhe të plotë. Përpjekjet e mia kanë qenë vetëm për të hedhur dritë mbi prejardhjen e shqiptarëve, ashtu sikurse shfaqet një numër i madh faktesh dhe dokumentesh të renditura në mënyrë kronologjike të cilat çjerrin errësirën, zhdukin konfuzionin dhe hedhin poshtë ato spekulime të paskrupullta mbi këtë popull, duke u përpjekur që ta bëj të njohur këtë vend përgjatë gjithë historisë së tij si një komb, i cili është ndër banorët më të vjetër të Evropës dhe që kanë ditur të mbijetojnë, me gjithë fluksin e grekëve, romakëve, gotëve, sllavëve, frëngëve, italianëve dhe turqve…” Kurse anglezi i madh Bajroni (1788 – 1824), përfaqësuesi më në zë i romantizmit evropian e botëror, shprehet se “Shqiptarët janë raca njerëzore më e bukur që ekziston, trima më të fortë se kështjellat e tyre”.

Është interesante gjithashtu të theksojmë se, kur zhvilloheshin betejat me osmanët dhe fitoret e Skënderbeut vinin radhë njëra pas tjerës, kronikanët e kanë pasur zakon që të ulin numrin e të vrarëve në ushtrinë e Skënderbeut. Duket se, zvogëlimet apo zmadhimet fiktive të numrit të të vrarëve në luftime, jo gjithmonë të sakta, vijnë edhe nga vepra e Barletit, i cili edhe është kritikuar për këto “zvogëlime”, por, mbi të gjitha, faktet e fitoreve skënderbejane, pavarësisht numrit të të vrarëve, kanë qenë të dokumentuara dhe të pranuara edhe nga vetë kronikanët apo arkivat osmane. Ashtu si Davidi, në historinë epike të tre mijë vjetëve më parë dilte fitimtar mbi Goliatin, ashtu dhe Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, me ushtri shumë herë më të vogla, arrinte të triumfonte mbi ushtritë gjigande të gjeneralëve osmanë të dërguar nga sulltanët e tyre, ashtu dhe mbi ushtritë që drejtoheshin nga vetë sulltanët, siç ishte rrethimi i parë i Krujës nga Murati II (1450) dhe dy rrethimet e tjera nga biri i tij Mehmeti (1466 dhe 1467). Siç shkruan Fan Noli (1882 – 1965): “Skënderbeu ka mbrojtur me sukses Krujën, kundër tre rrethimeve të Muratit II dhe Mehmetit të II, dy pushtuesve më të tmerrshëm të kohës, që kishin në dorë ushtritë më të forta të botës”. Kurse vet historianët e kohës e pranojnë se, vet Mehmeti II (1432-1481) ka thënë për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun: “Kurrë s`ka për të dalë më mbi tokë një luan i tillë.”

Edhe në këtë vepër kushtuar Skënderbeut, që na vjen nga Suedia, mësojmë se Skënderbeu çdo veprim ushtarak, por dhe çdo veprim në përgjithësi, e bënte të menduar mirë dhe të bazuar në informacione të sakta, në fakte e deri në detaje. Ai, me besnikët dhe agjentët e tij të shpërndarë nëpër perandori dhe në zemër të sarajeve sulltanore, njihte gjithë planet ogurzeza, që thurreshin në kuvendet e sulltanit, njihte planet e gjeneralëve osmanë, lëvizjet dhe rrugën që ndiqte ushtria e stërmadhe shumëkombëshe osmane dhe repartet e saj shumarmëshe drejt Shqipërisë. Por, ai, duke qenë në të njëjta shkolla, nga më të mirat e perandorisë, me oficerët dhe gjeneralët osmanë, i njihte mirë ata, madje i kishte mundur qëkur ishin ende të rinj, në duele force dhe konkurse mençurie, ai ua dinte edhe trimëritë dhe aftësitë e fuqitë, por u njihte edhe huqet e dobësitë. Ndaj, duke i parë gjithnjë gjërat në kompleks, duke studiuar tipin dhe llojin e ushtrisë që po e sulmonte, duke nuhatur lëvizjet dhe taktikat e tyre, duke njohur armatimin që ata kishin, ai pikaste pikat e tyre më të dobëta dhe, në rastin e kohën më të përshtatëshme i sulmonte rrufeshëm dhe i shpartallonte, i detyronte të merrnin arratinë. Kështu e pësuan edhe gjeneralët më të mëdhenj osmanë, madje edhe në prani të sulltanëve të tyre, por, e pësuan edhe ata që njihnin mirë taktikat dhe strategjitë e Gjergj Kastriotit si: Ballaban Pasha, Hamza Kastrioti e Moisi Golemi.

Portretizimi i karakterit

dhe i pamjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut

Libri ka skena të shkruara mjeshtërisht dhe në mënyrë tërheqëse për lexuesin. Për shembull, kur Mehmeti II, me sygjerim të Ballaban Pashës vendosi ta sulmonin Skënderbeun njëherazi me dy ushtri të ndryshme dhe nga dy drejtime. Skënderbeu, duke nuhatur qëllimin e armikut, veproi guximshëm, duke u rënë atëherë kur ata s`e prisnin dhe i shpartalloi të dyja ushtritë, duke i detyruar të merrnin aratinë.

Po aq interesante dhe e padëgjuar është edhe historia e dy obortarëve, që ndodheshin në oborrin e Skënderbeut, e që, duke qenë tradhtarë, informonin sulltanin për gjithçka ndodhte në kampin shqiptar. Atëherë, sapo e mori vesh këtë tradhti, Skënderbeu i thirri të dy spiunët dhe i pyeti:

-Çfarë dënimi meriton shërbëtori që tradhton zotërinë e tij?

-Duhet t`i pritet koka, – iu përgjigjën ata.

-Epo, kokat tuaja nuk janë të denja për atë nder. Unë di gjithçka. Unë ju fal. Ju jeni shumë të këqinj për t`i shërbyer një zotërie, i cili çdo ditë rrezikon kokën e tij për të ruajtur jetën tuaj. Shkoni te Mehmeti. Nga kjo ditë ai është Sovrani juaj. Ju mund t`i thoni atij: Se Zoti e ruan kokën e Kastriotit dhe se unë së shpejti dua të vijë dhe t`i marrë kokën atij, jo në një mënyrë të pabesë, si bën ai, por në mënyrë mbretërore dhe si një armik fisnik.”.

Libri ka një mbyllje origjinale, ku blerojnë këshilla dhe mendime të arta të Gjergj Kastriotit. Duket se, në këtë rast, autori Zannovich i ka vënë vetes detyrë të na e prezantoj Heroin tonë Kombëtar edhe si një dijetar, si një burrë shteti të mençur, që, siç ka qenë zakoni në kohët e vjetra, i jep të rinjve këshilla nga përvoja e tij. Edhe sikur vetëm ato këshilla të arta të kishte ky libër, do të ishte një vlerë e papërsëritshme, ndërkohë që libri është një pasurim i madh vlerash historike, shkencore, ushtarake e kulturore për bibliotekën dhe arkivin skënderbejan.

Mehmeti II, duke folur për Skënderbeun, u tha gjeneralëve të tij:

“-Unë do ta njoh gjithmonë Kastriotin në fytyrën e tij, por kurrë mbi supet e tij, sepse ai kurrë nuk më ka kthyer shpinën.”

I veçantë është veprimi i fundit i Gjergjit, i cili kur dëgjoi se një ushtri turke po sulmonte Shqipërinë, ai, kërkoi të vishte uniformën e tij luftarake, ngjeshi armët në brez, i hipi kalit të tij besnik dhe u vërsul si rrufe në betejë. Turqit, që besonin se ai ishte duke vdekur, kur dalluan përkrenaren e Kastriotit, duke u valëvitur, ia mbathën nga fusha e betejës për të shpëtuar kokën…

“Ai njeri i madh nuk ishte i tmerrshëm për askënd tjetër, përveçse për armiqtë e tij. Ai ishte një mik njerëzor, i këndshëm dhe i sigurtë për vartësit e tij. Ai ishte jashtëzakonisht bujar dhe i shpërbleu të gjithë ata që shkëlqyen në shërbimin e tij…I njihte emrat e pothuajse të të gjithë ushtarëve të tij…Gjithmonë i angazhuar në luftë, ai donte të lexonte. Komentet e Cezarit ishte libri i tij i preferuar. Ai dinte në mënyrë të përsosur gjuhën, zakonet dhe artet marciale të turqve. Ai gjithashtu fliste me lehtësi të madhe disa gjuhë evropiane…”

Na duket interesante në këtë vepër edhe portretizimi fizik që i bënë autori figurës së kryeheroit: “Gjergj Kastrioti kishte një ndërtim fizik trupi shumë të fortë. Njeriu mund të shihte kokën e tij të ngrihej mbi ushtarët e tij. Ai kishte një hundë shqiponje, lëkurë të bardhë të spërkatur me tone trëndafili, ballin e gjerë… Portreti që i ngjan më shumë, ngjan me statujën që kanë në Shqipëri, pastaj është ajo që kanë në Galerinë e Madhe në Toskana. Ai ka një mjekër të plotë, kryqin e Shën Gjonit, të cilin e mbarti me përkushtim dhe çizmet e verdha, që ishin zbukurimet e tij të zakonshme.

Në kohën e pushimit, ai pëlqente ta mbante kokën të zhveshur. Por, në fushëbetejë, ai ishte i kujdesshëm për të veshur një “shami” me shumë pendë struci, për t`u treguar para ushtarëve të tij, se atje ku është koka e tij, atje do të ishte armiku. Thuhet se kishte diçka të pazakontë dhe të veçantë në fuqinë e Kastriotit. Ai dukej se kishte një natyrë tjetër nga njerëzit e zakonshëm. Ai mund të jetonte ditë të tëra pa ngrënë ose pa pirë…”.

Lexuesi i librit “Skënderbeut”, i shkruar nga Zannovich, me siguri do të ndjejë krenari edhe kur të lexojë fjalitë e fundit përmbyllëse të këtij libri: “Çfarë lumturie, që nderon reputacionin e një njeriu të madh, që pas tre shekujsh dhe më shumë, shikon sedrën e banorit, turkut udhëtar, të krishterit ose hebreut dhe iu shqipton bekimin e të njohurit, të relikeve dhe mbetjeve të tij të famshme; ata ngrihen, suprizohen, mahniten, mrekullohen me mbetjet e varrit të tij dhe thonë: Këtu pushon Kastrioti, ai, SKËNDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai!…Çfarë modeli për mbretërit! Çfarë angazhimi për atë që është pasardhësi i tij dhe shkrimtari i historisë së tij!

Faleminderit Sokol Demaku për përkthimin dinjitoz që na ke sjellë në shqip, për këtë përkushtim dhe atdhetarizëm të spikatur e frymëzues!

…………………….
Shënim:

Nga kërkimet që ka bërë përkthyesi, z. Sokol Demaku, për të mësuar diçka më shumë rreth autorit të librit: “I madhi Castriot ME LLAGAP Skënderbeu Mbreti i Shqipërisë, Duka i Madh i Epirit”, deri më sot del: Zannovich, Stephan ka lindur në Budva, Shqipëria veneciane, më 18 shkurt 1751 dhe ka vdekur në Amsterdam, Republika Hollandeze, 25 maj 1786. E kanë quajtur edhe me emrin Hanibal, ishte një shkrimtar i “Letrave Turke”. Ai ka shkruar në italisht, frëngjisht, latinisht, gjermanisht dhe serbisht… Giacomo Casanova e përmend Stefano Zannovich, i cili “bëri një vizitë në Vjenë nën aliat e Princit Castriotto d’Albanie. Nën presionin e autoriteteve, ai u largua në fund të korrikut 1784 “për në Poloni dhe, më vonë për Hollandë (Provincat e Bashkuara). Zannovich ka bërë një punë të madhe dhe me përkushtim rreth Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastriotit kur ishte në Holandë dhe në Gjermani, pasi nxori në dritë librin e tij kushuar Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Është interesant se si erdhi libri i Zannovich në Suedi, të përkthet nga Anders Zetterberg dhe të botohet në gjuhën suedeze, në vitin 1788, në Stockholm…

“TÉSHA ARSIMORE” QË SE DUAN FISHTËN NË SHKOLLA

November 5, 2021 by s p

Frano Kulli/

C:\Users\User\Desktop\Foto F (Paolo)\Frano_color_2 (2).jpg

“Tesha arsimore”- do t’i quante Fishta ata që drejtonin punët e arsimit në vitet njëzet të shekullit të kaluar-do të vetthanun pedagogë tânë, kopjatorë programesh shkollore, me moral t’themeluem m’i rrypa letrash, thupra shportash, llastra teneqesh, thua se pënjimend t’gjithë shqiptarët do t’bahen kafexhi e bozaxhi…“ Jemi, saktësisht në vitin 1923, gati njëqind vjet më parë. Edhe pse debati aso kohe ka qenë mbi tjetër çeshtje, konteksi, besoj se është i pandryshuar, i njëjtë. Nëse atëhere, kjo urdi e drejtuesve të arsimit në Shqipëri e shihte , më e pakta si të papërshtatshme atë çka vinte si kulturë e edukim prej katolikëve shqiptarë për ta qasë në shkollat e Shqipërisë, ende sot kjo prurje vjen si e papërshtatëshme. Sigurisht në një tjetër mënyrë.

Askush nga “tesha arsimore” e sotme nuk guxon të sillet e veprojë njëlloj si atëhere. Së paku në formë, jo. Askush nuk del haptasi e të thotë se trashëgimia kulturore e letrare, ardhur si produkt i tillë prej përfaqësuesve më në zë të klerit katolik e i shkollave të tyre është e pavlerë, askush nga ata nuk thotë se letërsia e Fishtës a veprimi shkrimor i Harapit, Zadejës, Prendushit, Dodajt, Gjeçovit, e albanologëve Valentini, Ernesto Cozzi, Fulvio Cordigniano…e të tjerë e të tjerë, nuk është i vlertë. Madje, ka pasë veprimtari përkujtimore edhe nga entet shtetnore për Fishtën, veçanërisht këto vitet e fundit, që, tashma e kanë nxjerrë prej errësirës së harresës. Për Fishten flitet e shkruhet. Përmendet ai e shkruhet për té që kur u lejua të flitej për té. Qyshsekur, intelektualë dashamirë, shkrimtarë e artistë: Ndrekë Luca, Aurel Plasari, Rudolf Marku e të tjerë, tuboheshin e flitshin për të në Kishën e Gjuhadolit në Shkodër, a Danjel Gazulli, Tonin Çobani e të tjerë, përreth tyre bënin të njëjtën gjë në Lezhë. Por, jo vetëm flitet për Fishtën. Referuar mbamendjeve tona, janë bërë edhe të tjera akte të çmueshme e vepra përreth tij. Prej më se një dekade është ngritur një kompleks skulpturor në Lezhë, nga Ministria e Kulturës e kohës drejtuar nga z.Bujar Leskaj, me shtysën e Agron Gjekmarkajt, dashamir i Fishtës, asokohe zyrtar aty; më heret në Shkodër një tjetër. Vjet u përurua e rikonstruktuar shtëpia ku ka banuar në fëmijërinë e herëshme Fishta, nën përkujdesjen e kryeministrit aktual, z. Edi Rama. Biblioteka, rrugë e të tjera vepra publike janë shënuar me emrin e tij. Edhe ente jopublike kulturore e librore, gjithashtu, e mbajnë prej dekadash emrin e tij. Sivjet, për së pari është krijuar çmimi letra “Gjergj Fishta” dhe një çmim në publicistikë, gjithashtu. Ka filluar realizimi i projektit “Itinerari fishtjan”, një nismë e projekt i mirë, përposë se për Fishtën edhe për ruajtjen dhe vitalizimin e trashëgimisë sonë kulturore. Ky itinerar do të ndërlidhë pikat historike ku ka jetuar e vepruar Fishta, i cili nëse do të realizohet, siç ka nisur, do ta shërbejë rrugëtimin e vonuar të Fishtës në Panteonin e vlerave madhore të kombit. Por do të jetë, njëherësh edhe një atraksion me interes kombëtar i turizmit kulturor në Shqipëri.

Është përmendë, gjithashtu edhe vendosja e një shtatoreje tjetër në Tiranë…e, në sinkron, këto të arritura e kanë rikthyer Poetin Kombëtar, nga humnera e harresës ku qe hedhur. Një Institut jo qeveritar e ka shpallur vitin e sivjetëm, viti i Fishtës dhe ka realizuar disa veprimtari, përkujtimore, në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave në Tiranë e në qytete të tjera, në Shqipëri e Kosovë.

Poor, por…rrallë e hiç vjen në përmendjen e enteve shtetnore, fakti thelbësor se vepra e Fishtës, prej kohësh është botuar e plotë dhe ndërkomunikon me lexuesin e dëshiruar. Përpjekja e parë e “Rilindjes” së Kosovës, në fillimvitet ’90 është pasuar nga një botim i plotë në vitin 2012, i “Botimeve Fishta”. Përgatitur nga një redaksi me shkrimtarë, gjuhëtarë e studiues të autorit, ku secili prej tyre është autor i më shumë se një botimi studimor për Fishtën. Çertifikuar heret e bindshëm prej opinionit studimor si të tillë. Botimi është i paisur me një aparat filologjik e gjuhësor. Ndoshta ndihma më e vyer në ngushtimin e shkurtimin e exkomunikimit të gjatë të veprës me lexuesin e vet. Dhe së fundi, sivjet, përpjekjet e parreshtura të “Botimeve françeskane” janë kurorëzuar me një botim tjetër të plotë, të transliteruar. Madje, bashkëlidhur me veprën është sjellë i përmbledhur edhe “Letërshkëmbimi” i Fishtës, i munguar deri tani. E gjitha kjo, natyrisht për tu përgëzuar, se është arritë kështu që Poeti Kombëtar, me veprën e vet të gjallojë tek lexuesi i dëshiruar. I rikthyer plotësisht në vëmendjen e Kombit, gjithashtu. Me apo pa pëlqimin e të gjithëve.

Të vetmit që nuk janë ndjerë deri tani janë entet e arsimit kombëtar të Shqipërisë… Fishta memzi ka hyrë me pikatore në kurrikulat mësimore të shkollave të mesme. Pak, gjithashtu në shkollat e larta. Produkti që del prej andej, pra të mësuarit e Fishtës është edhe më i mangët se “lënda e parë” që hyn në to…

Edhe pse ka dhjetë vjet që nuk ka pasë një listë me libra të rekomanduar për letërsinë në shkollat e mesme, me të cilat pasurohet fondi i bibliotekave të shkollave, sivjet, më së fundi, me gjasë kjo do të ndodhë. Po si ??

Është ngritur një bord i administrimit nga Ministria e Arsimit, të cilit i është besuar hartimi i kësaj liste. Dhe ai, thonë se e ka hartuar një listë. Se si, gjithmonë, bordet tek ne veprojnë në terr.A e di kush se u bë ndonjë diskutim publik me grupet e interesuara ? Sa publike është bërë vendimi që shtëpitë botuese të propozonin nga 5 tituj të tyre, gjykuar si më të zgjedhurit për atje ?

Për Fishtën, bie fjala, dikush atje i ka dhënë vetes tagrin edhe të përçmojë ndonjërin prej versioneve të botuara të veprës. Krejt apriori, ex cathedra. Pa pasë dhënë deri tani, ndonjë provë publike për studimin e veprës së Fishtës. Pjesëmarrës të përhershëm bord-esh (me kohë të plotë)…,druaj se as provë leximi, gjithashtu.

Di, se nga ai bord, vetëm Prof. Lili Sula ka botime për Fishtën dhe do të qe jo vetëm mirëkuptueshëm por edhe më i besueshmi vlerësimi i saj. Të tjerë,vlerësime pa iu referuar aspak veprës, po thjesht një opinioni paraprak janë të refuzueshme e të neveritshme.