Prof. Dr. Emin Kabashi

Instituti Albanologjik i Prishtinës

Këshilltar shkencor/

Bashkëbisedimi ka filluar që herët, për të mos thënë që në djep. Herë duke dëgjuar se çka flitej, herë tjetër duke parë me sytë e fëmijës ngjarjet që ndodhnin në familje, dhe së fundi duke u marrë me studimin e historisë. Do të thotë, një përvojë jetësore dhe studimore, që i ka mundësuar autorit të trajtojë gjithë ato ngjarje me peshë në historinë tonë kombëtare, qoftë vetëm në kuadër të Bajrakut të Vranocit, qoftë edhe vetëm në jetën e familjes së tij. Prandaj, nuk është gjë gand dhe e rastit se në shkrimet e profesorit të historisë, Beqir Krasniqit-Bajraktarit, shumësia e temave që janë trajtuar, edhe si dëgjime të rrëfimeve gojore, herë tjetër si shkrime të veprave historike, janë trajtuar tema të periudhave të ndryshme kohore, si dhe tema të që kanë rëndësi të ndryshme për rrjedhën e historisë së popullit shqiptar.

Tërësia e jetës së një populli është histori

Kjo është njëra anë e veprimtarisë me të cilën është marrë, Beqir Krasniqi-Bajraktari, ngase në dorëshkrimet e tij ka lënë një dorë vështrimesh edhe për çështje të studimeve etnografike, gjë që shpalojnë një anë tjetër të vlerës së shkrimeve të tij në përgjithësi. Po ashtu, autori ka lënë edhe një varg shkrimesh, që mund të konsiderohen të natyrës së folklorit, ose thënë më saktë, të kujtesës popullore, e cila me mençurinë karakteristike, ka vënë në lojë aq shumë dukuri të jetës shoqërore, aq shumë mangësi të jetës së njeriut, si dhe aq shumë vese e vlera njerëzore, sa me zhdërvjelltësinë e tyre tregimtare i kanë përballuar kohës dhe kanë ardhur deri në brezin tonë, pra edhe të autorit, si vlerë e përgjithshme shoqërore. Arti i tyre i ka përballuar pluhurit të kohës, qoftë përmes aktit të rrëfimit në popull, qoftë përmes mënyrë së ruajtjes se kësaj vlere, që shpalon aq mirë disa nga anët karakteristike të jetë së njeriut tonë nëpër kohë dhe periudha të ndryshme të jetës në shoqërinë tonë.

Autori, profesor i historisë, në jetën e tij, ka edukuar breza të tërë nxënësish edhe të nivelit të shkollës fillore, edhe të nivelit të shkollës së mesme. Ai nuk ka lënë shumë të dhëna për këtë pjesë të jetës dhe të veprimtarisë së tij, ose edhe nëse ka pasur shënime të tilla i ka djegur dhe i ka shndërruar në hi pushtuesi serb, andaj ishte ngritur Ushtria Çlirimtare e Kosovës kundër këtij pushtuese, që të çlirohej Kosova dhe të jetonte i lirë populli i saj. Ky pushtues, ashtu siç kishte rrënuar dhe shkatërruar muzeun e tij të vogël të shkollës në Baranin e Ulët, të cilin e kishte ngritur për vite të tëra, kishte shkatërruar edhe ato dëshmi shkrimore që kishte lënë autori, qoftë për veprimtarinë e tij edukative, qoftë për veprimtarinë e tij, në ato komisione të kuvendit komunal të Pejës.

Përditshmëria e jetës dhe shkrimi i historisë

Gjatë kohës sa ka qenë anëtar i këtyre komisioneve, ai ka ndihmuar shkollimin e të rinjve dhe të rejave të kësaj ane, qoftë duke ndikuar që të marrin bursë, qoftë duke ndikua që të regjistrohen në fakultetet dhe shkolla të larta, për të cilat kishte nevojë ajo anë e Kosovës, por qoftë edhe duke ndikuar për shkollimin e femrës shqiptare të kësaj ane. Sipas shënimeve që ka lënë profesori i historisë, Beqir Krasniqi-Bajraktari, por edhe sipas dëshmive që kanë dhënë bashkëpunëtorët e tij, kur flasin për ngritjen e atij muzeu të vogël të shkollës, thuhet se ajo vërtetë ishte një përpjekje e vogël e karakterit muzeor, por ishte e madhe si mundësi për mbledhjen e dëshmive të kohës, për të cilat njeriu ndonjëherë nuk kishte shumë informacion për vlerat e atyre gjetjeve.

Dëshmitarët dhe bashkëpunëtorët e profesorit, kur flasin për shkatërrimin e atij muzeu të shkollës së Baranit të Ulët nga forcat pushtuese serbe, sjellin në kujtesë vlerën e atyre gjetjeve, rëndësinë për shpjegimin e proceseve historike të jetës së popullit para nxënësve dhe kalimtarëve të rastit, si dhe për lashtësinë e pranisë së popullit shqiptar në këto anë të Kosovës. Qoftë, edhe vetëm përpjekja për të ngritur një muze, ku do të ekspozoheshin gjetjet e periudhave të ndryshme kohore, që me gjuhën e arkeologjisë kanë folur për lashtësinë e jetës në këto anë, është e mjaftueshme për ta përmendur, për ta kujtuar dhe për ta admiruar profesorin e historisë, Beqir Krasniqin-Bajraktarin.

Një jetë duke folur për historinë

Duke u marrë tërë jetën me edukimin e nxënësve, duke shpjeguar historinë dhe gjeografinë para tyre, ai kishte mundësi të shihte edhe konkretisht ndryshimin në mes asaj historia, që ia kishin treguar në odën e familjes, nga ajo histori që shkruhej në tekstet shkollore të historisë dhe që duhej shpjeguar nxënësve, sipas plan programeve shkollore të periudhave të ndryshme të zhvillimit të arsimit në Kosovës. Prandaj, profesori Beqir Krasniqi-Bajraktari, më qartë se të tjerët, jo vetëm e kishte hetuar dhe e kishte ndjerë në kurriz peshën e robërisë, por e kishte prekur me dorë dhe e kishte shfletuar nëpër libra deformimin e ngjarjeve historike, për të mos thënë shtrembërimin e së vërtetës historike të jetës së popullit shqiptar. Mund të thuhet, se kjo vetëdije është e pranishme në të gjitha shkrimet e tij për ngjarje të ndryshme historike, siç është shumë e pranishme edhe e dhëna se rrëfimi i ngjarjeve historike, të shumtën e herëve ishte më i saktë në kujtesën e popullit, se sa në studimet e historisë, sidomos të atyre ngjarjeve ku flitej për qëndresën dhe luftërat e popullit shqiptar kundër pushtuesve të ndryshëm.

Përfundim

Kjo është vlera madhore e punës së tij, që është bërë përpjekje edhe të shpalohet nëpër kapitujt e kësaj monografie, gjë që shpresoj të jetë arritur një bashkëbisedim i mirëfilltë në mes realitetit historik që kishte karakterizuar një ngjarje të caktuar historike dhe peshës së shkrimeve që ka lënë autori i tyre, profesori i historisë, Beqir Krasniqi-Bajraktari. Nëse gjatë shkrimit të monografisë për punën krijuese të profesorit Beqir Krasniqi-Bajraktari, që përveç pak shkrimeve të botuara në revista dhe gazeta të kohës, pjesën më të madhe e ka lënë në dorëshkrim, është arritur të bashkëbisedohet natyrshëm, pa u shmangur nga thelbi i dorëshkrimeve të tij, atëherë autori i monografisë bën gjumë të qetë, ngase me ndërgjegje nuk ka shmangur asnjë vlerë të shkrimeve të tij për ngjarje të ndryshme historike.

KOSTA NAKE/

(Romani “Stinë epindemie” i Fatos Kongoli, Toena, 2020)

Një roman që fillon dhe mbaron si një histori familjare, një format i kursyer në përmasa dhe numër faqesh, që e bën joshës dhe lehtësisht të asimilueshëm në faqet e para. Por mjaftojnë vetëm dhjetë faqe, derisa shfaqet Xhoda i Marrë, që të formësohet përshtypja e parë: Prof. Dr. Shaban Demiraj në leksionet e veta për kursin pasuniversitar të gjuhës shqipe hapte shumë paranteza, madje edhe paranteza brenda parantezave. Këtë gjë bën pak a shumë edhe Kongoli  me shprehje të tipit “afro tridhjetë vjet më parë”, “këto shënime, që po nis të hedh sot…”, “ndërlikimet e mia lidhen me atë që në qytezë u quajt lagjja e Ardhacakëve… Por më parë, diçka për marrëdhëniet e mia për këtë të fundit”, “me që ra fjala”, “me këtë rast” dhe kulmon me “dëshiroj të bëj një sqarim, në formë paranteze…” Për rrjedhojë, autori i fillon gjashtë herë kapitujt me inkuadrimin kohor: Mars 2020 për t’u rikthyer në bashkëkohësi. 

Romani ka një kornizë kohore të saktë dhe të vërtetë, fillon më 8 mars 2020 me një telefonatë që shtyn festën e ditëlindjes së 70-vjeçarit, së bashku me surprizën që premtohet vazhdimisht, por që nuk përmbushet asnjëherë brenda kohës romanore, – është shpallur kufizimi dhe ndalimi i lëvizjeve, rrjedhojë e shpërthimit të pandemisë. Te ai kufizim, sa i kushtëzuar nga paniku, aq edhe absurd, kanë ndodhur gjëra të çuditshme, njëra prej të cilave vjen te thyerja e rregullave dhe shpërthimi i Thesar Lumit: “Po mua që jetoj i vetëm, që s’ka kush më gjendet, mos do të vijë ndonjë ministër, apo ndonjë zonjë ministreshë, të m’i bëjë pazaret?”

Katër kapituj janë përkohësisht të  mjaftueshëm për të prezantuar personazhet e veprës, pastaj ka një kthim pas në kohë, saktësisht më 7 dhjetor të vitit që kishte një njësh dhe tri nënta i cili do t’ia linte vendin vitit me një dysh dhe tri zero, ndryshim që pritej të sillte ngjarje të jashtëzakonshme, përfshi edhe përmbysjen e botës, kohë kur fillon njohja e Thesar Lumit me pianisten Nertila.

Fillimi i shkrimit të kujtimeve, të cilat Thesari i quan testament, krijon një paralele që e përshkon veprën deri në fund me një alternim të rrëfimit në vetën e parë dhe të tretë, kurse dëgjimi i “Sonatës së hënës” kthehet në një refren pritjeje për të ringjitur kulaçin e thyer familjar.  Atëherë kur duket sikur jemi futur në mjedisin e një drame familjare, mbyllja e detyruar brenda mureve të banesës i jep një rol të ri dritares nga ku duket lagjja e Ardhacakëve, atje ku ndodhet kafe-bilardo “Tymi”, pronari i së cilës është Dhurimi. Fillon e zbehet linja e parë e subjektit për të ndriçuar një linjë të dytë, e cila, edhe pse autori që në fillim deklaron se çdo gjashmëri me persona, mjedise dhe ngjarje është e rastit, mua më kujton Astirin e kryeqytetit. Një thashethemnajë për prishjen e banesave për t’i hapur udhë superstradës, është indicja e një drame për shumë familjarë që kanë bërë investimin madhor të jetës së tyre, por protesta e tyre thyhet për shkak të indiferencës së shoqërisë. Autori bëhet ironik kur tregon se në ngjarjet e lagjes së Ardhacakëve për shumë muaj u përfshinë politika, zyrtarë të lartë, partiakë e shtetërorë, mediet e shkruara, mediet televizive, gazetarë, juristë, studiues e analistë. Gjatë fushatës për zgjedhjet parlamentare aty ishte shfaqur edhe Mister Timoni, që më kujton Kryeministrin me thirrjet e përsëritura “na jepni mundësi që ta kemi vetë timonin.” Pas zgjedhjeve del afera e autostradës, 2 km të së cilës do të ndërtoheshin për 40 milionë euro. Thesari konstaton se “askujt nuk i bëhej vonë për hallin e protestuesve” dhe pasohet nga sarkazma “banorët le të protestonin  sa të kishin qejf, ama duke qëndruar në trotuar, jo në rrugë.” Megjithkëtë, pasqyrimi i ngjarjeve, duke mos patur asnjë lidhje me familjen e Thesar Lumit, duket më shumë si një saldim që nuk ta kënaq vështrimin.

Një linjë e re subjekti hapet me ardhjen e Sonjës nga emigracioni për të takuar shkrimtarin Katos Fongoli, (që unë s’di pse e lexoj Fatos Kongoli), dhe për të shkuar në S. ku janë varret e prindërve të saj. Kanë kaluar dyzet vjet nga vdekja e tyre dhe ajo gjendet përpara një kontrasti të fortë: rruga ka mbetur siç ka qenë, por varreza është zhvendosur dhe varret e prindërve të saj kanë humbur nën themelet e fabrikës së qumështit ngritur mbi ta. Kjo ndërhyrje e dhunshme në atë që përbën traditë, do të marrë përmasa edhe më të mëdha duke sjellë brutalisht atë që quhet masakër urbane dhe që personazhet e shohin te rrafshimi i kafe “Kursal” dhe i bashkisë së dikurshme të kryeqytetit.

Sonja mbart me vete edhe dramën e vet të kaluar që ka lidhje me jetën në Bllok, me internimin dhe vdekjen aksidentale të burrit. Në vend të shkrimtarit ajo takon njeriun real që pati shërbyer si model për heroin e veprës së vet dhe që në rininë e hershme kanë patur një raport intim. Këtu fillon intriga që është e domosdoshme për një vepër letrare, e cila zbulon njëkohësisht aftësinë e shkrimtarit për të gërshetuar jetën familjare me problemet e shoqërisë. Pas një qëndrimi dy-tre ditor, Sonja largohet sërish në Hollandë me deklarimin e hidhur: “Erdha këtu me iluzionin se do të gjeja ndonjë gjurmë fëmijërie… Mirëpo këtu nuk ka mbetur asgjë, gjithçka është prishur. Këto dy ditë jam ndier e huaj në vendin tim.”

Ndoshta autori do ketë ndonjë përvojë jo të këndshme me policinë sepse aksioni i saj për të nxjerrë banorët ardhacakë nga shtëpitë e tyre, fillimi i tij në orët e hershme të mëngjesit, konceptimi luftarak, dhuna, përçarja e demonstruesve kalojnë përmes një filtri sarkastik, e ironizon policinë si krah i armatosur i shtetit me ca ndërkallje të përsëritura në kllapa: (Vallë, ta dinte policia këtë fakt?), (Këtë fakt, policia, me siguri duhej ta dinte, përderisa…) duke u lartuar deri në grotesk: “mendoja se ai dreq Gazi…ishte një terrorist i rrezikshëm”, do plotësohet më vonë “i shquar për oratorinë e tij lënduese ndaj autoriteteve” dhe Thesari që shikon policët nga dritarja dhe mërmërit: “Bravo, djema, bravo!” Përplasjet e dhunshme të policisë me banorët shkaktojnë trandje shpirtërore edhe te punonjësit e rendit, prandaj do të doja të gjeja edhe këtu një polic si Arben Guja i tregimit surealist “Kapelja” të Mehmet Elezit, botuar te gazeta “ExLibris” e datës 17 qershor 2023. Për ta zbutur këtë qasje të pakëndshme, bitter, Kongoli sjell policin Ylli që logjika e çon drejt kompromisit dhe e kalon me shprehjen ngushëlluese “nuk ka pyll pa derra.”

Linja e katërt është ajo e oligarkisë së përfolur që vjen nëpërmjet figurës së Arsen Mjaltit, atij djalit që kishte qenë “ndër nxënësit më të prapë të qytezës”, që u rrit si pronar i hotelit “Kondor” dhe përfundoi si deputet, pasi e kërkojnë “të përfshihet në politikë sepse janë pjekur kushtet… Ç’më ka hipur të futem në politikë? E thjeshtë, miku im, politika është biznesi më fitimprurës.” Mirënjohja që ruan Thesar Lumi ndaj tij është një pelerinë mbrojtëse për të mos i parë oligarkët si armiq, por si pjesë e këtij realiteti problematik.

Mesazhi më i rëndësishëm që përcjell autori është ftesa e opinionit publik për t’u shkundur nga indiferenca dhe për t’u ngritur kundër autoritarizmit të identifikuar me dhunën policore, kundër padrejtësive dhe korrupsionit shtetëror. Artistikisht kjo është realizuar me figurën e Thesar Lumit që fillon si spektator i ngjarjeve te lagjja e Ardhacakëve, vazhdon me pjesëmarrjen aktive në protestë për shkak “të heshtjes bërtitëse të Prokurorisë, indiferencës së publikut të gjerë” dhe, duke thirrur “Lironi djemtë tanë!” kulmon me arrestimin dhe futjen në birucë duke i thënë vetes: “Derdimen, je person me rrezikshmëri të lartë.” Ai kthehet në burizan të opinionit të shëndoshë publik kur shpërthen: “Lapangjozë! Keni 30 vjet që vini dhe ikni nga pushteti, e njerëzit po kështu, herë me ujë, herë pa ujë, herë me drita, herë pa drita… Mirë na e bëni, qindin të na punoni, përderisa ky milet di të lehë vetëm si puna ime… mjafton të recitoni me raste fushatash, dhe jo vetëm, të njëjtat premtime mashtruese, që nuk i mbajtët kurrë!” Në paraburgim ndodh më e pabesueshmja: hetues është i biri ish-hetuesit pervers sybardhë A.P. që deklaron “Jemi dhe do të jemi gjallë, kurdoherë!” Pra, vazhdojnë të drejtojnë pasardhësit e Bllokut.

Kosta Nake/

Kur vepra ngrihet mbi një sekuencë të shkëputur nga realiteti, ka diçka prej bukës së ngrohtë pjekur në ato furrat e dikurshme familjare. Nëna e shkrimtarit pati përjetuar një vit të jashtëzakonshëm në jetën e saj, atëherë kur autori ishte në djep; Nëna i kërkoi Birit të shkruante për atë vit të jashtëzakonshëm, kur jo vetëm kishte kaluar gjysmë shekulli, por Biri ishte bërë Ministër i Jashtëm i një partie të krijuar në një sistem të ri politik me pozicionim antagonist me partinë e Babait. Rrjedhimisht gjithë terminologjia politike e përdorur bashkë me kompromentimin e naivitetit fëminor përfton një vel të tejdukshën ironie që demokratët e shohin si apologji, kurse komunistët e metamorfizuar si nostalgji.

Vepra, e ngritur mbi një shtysë të brendshme familjare, vjen me një mënyrë të veçantë paraqitjeje të personazheve: Për autorin e rrëfimit heroina kryesore është Nëna, për Babain është e Shoqja, për Gjyshin është Nusja ose e Reja, për Partinë dhe për shoqet komuniste është Shoqja S. Gjyshi i autorit është Vjehrri për Nënën dhe i Ati për Babain. Shoku H. është Daja për autorin dhe Vëllai i madh për Nënën. Po t’i thërrisnim personazhet në skenë, do të ngjiteshin atje dhjetë prej tyre, pesë meshkuj e pesë femra.

Çdo gjë ka një fillesë, për prozën letrare kjo quhet pika e lidhjes. Si rrufe në qiell të kthjellët, Nëna merr një ftesë të papritur për t’u paraqitur në zyrën e Sekretarit të Parë të Komitetit të Partisë, ftesë që duke i shkuar një nuseje të re e të bukur e cila bën jetë shtëpiake dhe nuk e ka burrin në shtëpi, mund të përfundojë në një skenë erotike, sepse “…zyrat e politikanëve të lartë janë të mbushura me mistere djallëzore, ku njeriu i pamësuar zbulon pafuqinë e vet, duke pësuar në shpirt gjymtime të papërfytyrueshme.” (f.9) Nuk ndodh aspak kështu, por deklarimi i takimit dhe detyrës si sekret shtetëror, hiperbolizimi i qëllimshëm, kthehet për Nënën në gur Sizifi që zë gjithë pjesën e parë.

Pse e kërkon Sekretari i Parë? Mund të jetë edhe për mirë, sepse Komiteti i Partisë nuk është zyra e Sigurimit. A duhet që nëna të bisedojë me shoqen Kumrie e cila është aktiviste e shquar? A duhet t’i kërkojë ndihmë shoqes më të afërt, Dritës, fejuar me një të arratisur që është hedhur “në krahët e borgjezisë ndërkombëtare për t’i shërbyer asaj si mish për top?” (f.30)

Nëna paraqitet te Sekretari i Parë i cili bën dy gabime në komunikimin me Nënën: e para përdori fjalën “shoku” për Dajën bari gjë që tingëllon si tallje; e dyta, i tha se burrin e kishte marrë malli për të. Ç’kuptonte sekretari me “mall”? Ai i ngarkon një detyrë të rëndësishme në raport me Partinë dhe i kërkon një punë speciale për duart e saj që bëjnë mrekulli me grep dhe pe të bardhë.

Nga ky çast në vetëdijën e Nënës ndodh një ngacmim që përcillet si angazhim, kjo bën t’i përngjajë “Nënës” së Gorkit, por te Gorki është Pavli që e tërheq nënën në lëvizje, te Mustafaj kemi një bebe me përndritje engjëllore që miraton angazhimin politik të Nënës. “Zemra ime e vogël, Ti më jep guxim, më jep gjithçka që më duhet.” (f.186)

Nëna ngacmohet nga ideja që mund të vizitojë Tiranën. Mos ishte lojë nga i Shoqi? Nëna guxon të shkojë për një takim të dytë me Sekretarin e Parë për më shumë informacion rreth mbajtësit të opingave: i shëndoshë apo i dobët, i shkurtër apo i gjatë, i ri apo i vjetër, masën e këmbës të paktën. Sekret. Do të zbulohej vetëm pas dy ditësh. Me një lajm të madh: Në Tiranë do vinte Hrushovi. “Ti e di se Hrushovin e kemi mik të shtrenjtë.” (f.112)

Hrushovi erdhi, po Nënën nuk e thirrën si pjesë të delegacionit pritës. Kompesohet me mitingun në fushën e futbollit ku Sekretari i Parë jo vetëm e thërret Nënën pranë tij në tribunë, por i jep mundësi të flasë. Të nesërmen fotoja e saj ishte në faqen e parë të gazetës “Zëri i popullit”. Tre vjet pas martesës, po bëhej pjesë e jetës publike. Ngjarjet fillojnë e rrjedhin me shpejtësi. Nënës i shkojnë për vizitë të papritur shoqja Rushe dhe shoqja Kumrie. Me cilësinë e kryetares së Këshillit të Grave të krahinës, Rushja e quan Nënën yll në ngjitje dhe shembull frymëzues. Do të organizohej një fushatë dhe ajo do shkonte në takime me të rinjtë dhe gratë.

Vizitë e pazakontë ishte ajo e Selmanit, një nga partizanët e parë, që pas luftës ishte dërguar për studime si mësues, por ishte i goditur, sepse kishte bërë dasmën e djalit në javën e zisë për Stalinin. Ishte përjashtuar nga partia, ishte hequr si mësimdhënës, ishte dërguar në gurore. Kyçja e gojës e kishte shpëtuar që mos rrëzohej nga buza e greminës. Tani deklarohet antistalinist, e kishte bërë qëllimisht dasmën me aheng dhe deklaratat e atëhershme të pendesës ishin vetëm për vetëmbrojtje. Hrushovin e shikonte si njeriun me fytyrë njerëzore që i kishte munguar socializmit. Ardhjen e Hrushovit në Shqipëri e shikonte si shenjë pozitive për të ndryshuar gjërat. Kishte ardhur të fliste me Nënën se ardhja e Hrushovit i kishte bashkuar. Ky rrëfim ishte si një lloj testamenti. Nga ky takim Nëna sheh Gjyshin që e kishte lepurin në bark dhe e humb rëndësinë si kryefamiljar.

Vizita e radhës është e shokut H., Daja i rrëfyesit. Kishte një brengë, një siklet. Pyetja e Dajës është tronditëse: “E di burri yt për këto që po bën?” (f.178) Por ai urtësohet si burrë i mundur, sepse Partia ka porositur të zhvillohet lufta e klasave edhe brenda familjes. “Është koha e ndryshimit” – i thotë Nëna të Vëllait. (f.181)

Bota e Nënës përfshihet nga një vorbull, me bindjen se po zbulon veten e vërtetë. Fillon të lexojë shtypin e Partisë, imiton fjalimet e udhëheqësve të partisë të rrethit para foshnjës. Vjehrri e dëgjon, por hesht se është plak modern, ka përqafuar erën e re. Përsëritet si refren “ylli në ngjitje”. Po fillonte një e ardhme e ndritur politike. Nënës do t’i jepet Urdhri i Yllit me pesë cepa dhe lajmin e parë ia jep Kumria si sekret. Dekorata kishte lidhje me ndihmën e Nënës për forcimin e miqësisë vëllazërore midis popullit shqiptar dhe popujve të lavdishëm të Bashkimit Sovjetik. Në ceremoninë e dhënies së dekoratës vjen Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor. Indoktrinimi jep rezultatin e parë: Nëna ndihet fajtore se ardhja e të deleguarit mund t’i verë jetën në rrezik, prandaj ishte gati ta refuzonte dekoratën. Po refuzimi kishte anën e vet të zezë, mund të përfundonte në burgun e zi. Dhe vjen çasti kulmor i karrierës. Nëna shikon një ëndërr me vrasje. “E ç’më duhej mua kjo fitore?” – pyet veten Nëna. Kjo dekoratë nuk ishte vetëm për Shoqen S. por edhe për njerëzit e thjeshtë të popullit, që të mos dyshonin se Partia po i ngopte me lugë të zbrazët. Nëna kishte bërë një hap të rëndësishëm përpara në përgatitjen e nevojshme për të kryer me nder misionin që po i ngarkohej si shembull frymëzues për të gjitha gratë e krahinës. (f.221) Shoqja Rushe e lavdëron Nënën duke vendosur në gojën e shokut Enver edhe fjalë që ai nuk i kishte thënë. Këtu mbaron motërzimi shqiptar i “Nënës” së Gorkit për t’u kthyer në një grua të trembur që i përngjan “Kukullës” së Kadaresë.

Në ceremoninë e dhënies së dekoratës dhe në darkën pas saj, i Shoqi i Nënës jo vetëm që mungon, por as nuk zihet me gojë.

Ai vjen vetëm kur mbaron semestri shkollor, si kofini pas të vjelit, por edhe i vonuar, mbetet mospërfillës ndaj angazhimit politik të së Shoqes.

Mjedisit fshatarak të qytetit provincial i shtohet një përfaqësuese e klasës punëtore, Vasilika, për të cilën shumë shpejt fillojnë letrat anonime për qëndrimin moral të cilat mbërrijnë edhe në zyrën e Enver Hoxhës. Autori ka gjetur në arkiva letrat anonime për Vasilikën dhe letrën e Enver Hoxhës që udhëzonte të trajtohej “si histori burrash të dobët dhe jo si histori grash të shthurura.” (f.251) Ngarkesë negative përcillet edhe për dy gratë komuniste, Kumrien me pamje dhe veshje burri në pantallona e këpucë dhe Rushen që përfundon si limon i shtrydhur sepse i shoqi bëri synet njërin nga djemtë. E vetmja figurë stoike është ajo e Dritës e cila përfundon e internuar. Nga grupi i burrave, Sekretari i Parë, Babai dhe Gjyshi mbeten statikë dhe fisnikëria e këtij të fundit është e pamjaftueshme për të ndryshuar rendin e gjërave. I vetmi luftëtar mbetet Selmani që zhgënjehet në shpresën e parafundit për ndryshim që mund të sillte ardhja e Hrushovit dhe në shpresën e fundit nga nxitja e letrave anonime nga populli drejtuar Enver Hoxhës. Sërish autori ka gjetur në arkiva letrën dërmuese të Udhëheqësit: “T’i tregohet vendi!” (f.260)

Si filloi tatëpjeta e karrierës politike të Nënës? Me refuzimin e ftesës së Nënës për kafe nga shoqja Rushe, shoqëruar me kërcënimin se shumë shpejt do t’i hapen petët lakrorit. (f.291) Rushja hyri në jetën e Nënës si smirë kur u dekorua dhe u fuqizua si rivalitet. Pritja e ethshme duket sikur e kthen nënën në disidente. “Brenda kishte përshtypjen torturuese se mbante një mbushje dinamiti të cilit i ishte ndezur fitili.” (f.297) Pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, Nënën e thërrisnin rrallë, derisa e harruan. “Asaj i dhimbte kjo harresë.” (f.315) Pengu i nënës erdhi e u fry si brumi i ardhur: “Përse regjimi e kishte bërë të vuante si fajtore një grua si ajo, e cila me sinqeritet donte ta shihte veten si pjesëmarrëse ndërtuese të shoqërisë së re?” (f.326)

A janë këto grimca apologjie? Së pari, “do të vinte një kohë, kur pikërisht unë, i besuari i vuajtjeve të fshehta të shpirtit të saj, do ta shkruaja këtë histori duke nxjerrë në shesh… një torturë të fshehtë.” (f.265) Kjo torturë ishte ndjenja e vetmisë, që kishte prodhuar e ruajtur një mllef 30-vjeçar me veten sepse nuk kishte arritur t’i tregonte të shoqit rrugën që kishte zgjedhur. Së dyti, Nëna kishte besimin se nëpërmjet këtij rrëfimi publik do të çlirohej nga një barrë që nuk donte ta merrte me vete në botën tjetër. (f.276) Së treti, mund të konsiderohet si hakmarrje për Nënën shkelja e këpucës së Hrushovit në OKB.

Pse u shkrua ky roman? Sepse e ëma ia kërkoi të birit: “A mund të shkruash ti një libër për këtë tumor? Sigurisht që mund ta shkruash. Dhe do ta bësh. (f.272) Nëna donte një roman. Me detyrim e përcaktim. E sotmja të ndihmon të hedhësh një vështrim tërësisht të ndryshëm ndaj së shkuarës duke e krahasur me dyzet vite më parë. Vëllai i vogël i rrëfyesit që kishte emigruar në Gjermani, kishte dërguar një pako mbi të cilën ishte shkruar “Dëmtuar gjatë rrugës”. Nëna e zgjedh këtë shënim si aludim për fatin e vet. “Çfarë pret prej Babait pasi ta lexojë? “Hiç. Në veçanti nuk dua të më kërkojë të falur.” (f.275) Një shpresë që mbetet e pazbardhur.

(Romani “Dëmtuar gjatë rrugës” I Besnik Mustafajt, Toena, 2019)

AGRON GJEKMARKAJ/

Nuk paskësh qenë rastësi një përcaktim i Indro Montanelit, ndoshta gazetarit më të rëndësishëm evropian të shekullit të kaluar, i cili aso kohe, në vitin 1938, udhëtonte në Malësinë e Madhe dhe shkruante librin e tij “Shqipëria një dhe një mijë”. Montanelit i bënte përshtypje të madhe malësori që nuk shet, por fal. Ai, si shkrimtar i rafinuar, ndihej me turp për shkallën e qytetërimit nga vinte, përballë dlirësisë së malësorëve, duke i krahasuar me skocezët e Mesjetës së hershme.

Në përfundime të ngjashme mbërrin edhe At Zef Pllumi te “Saga e fëmijërisë”, kur, në moshë të pjekur, udhëton drejt kohës kur vetëdija formësohet aq sa mbetet përjetësisht e ngulitur në gjakun e asaj bote, tërhequr nga fuqia e virtytit.

Një tjetër libër i një personaliteti dhe intelektuali shqiptaro-amerikan, “Porosia e Kullës” e Pashko Camajt, më futi mes këtyre sinoreve!

Me fillesa në Malësinë e Tuzit, në arealin e malësorëve shqiptarë të Malit të Zi, mes krenarisë historike të ushqyer me kontribute, emra, beteja – aty ku ngurtësohet për të parën herë toka për shtizën e flamurit shqiptar pas Skënderbeut, me epopenë e Dedë Gjo Lulit dhe shtypjen nacionale e diktatoriale serbo-malazeze – Pashko Camaj e “zvogëlon” të gjithën tek “kulla”.

Kjo kështjellë e pathyeshme e identitetit individual, shoqëror, krahinor e kombëtar është po aq e ngurtë sa fluide, sa ndërtesë po aq gjendje, sa fshat aq atdhe, në ish-Jugosllavinë pa bashkim e vëllazërim!

Një familje patriarkale me nota biblike, ku kulti i Nënës – “kur humba Nanën, humba Atdheun” – dhe i Atit vjen si paradigmë shekujsh për bijtë që nga dritaret e “kullës” kërkojnë një horizont të ri, një ballafaqim përtej saj, një lidhje me dijen dhe kulturën.

Të dashura portretet e përcjella nga vegime fëminore: idilike luginat dhe pllajat, mali dhe liqeni, tregu ku shiten perimet dhe frutat, shkolla pedante dhe mësuesit që autoritetin e matin me pëllëmbën që endje digjet në faqen e fëmijës, tanimë burrë dhe personalitet.

Të qenit shqiptar në Mal të Zi, pesha e represionit shovinist, lidhja me Shqipërinë, Kosovën dhe mitet rreth tyre, kapërcimet e moshës dhe sfidat për të realizuar dëshirat me solemnitetin e rrëfimit të fusin në mjedisin e asocacioneve.

Shikoj Pashkun e vogël, ose “Çoçon”, në rrëpirat e Tuzit dhe shoh veten fëmijë në Malin e Rrencit. Ai fliste për mësuesit e tij, e unë mendoja për të mitë! Tek dëgjoj ligjërimin e nënës së tij, më kujtohet gjyshja ime, me stilemat tipike të gjergut dialektor të Malësisë së Madhe!

Tek ai rrëfente se si policia sekrete jugosllave pushkatonte gjyshin Pjetër, më vinin në mend gojëdhënat për Prek Calin dhe Llesh Marashin në rezistencë.

Pashko Camaj gjeti Amerikën, dhe ajo i dha atij, pas shumë përpjekjesh e sfidash, dinjitet intelektual dhe individual, duke e bërë atë një emër të veçantë. Për të mbërritur atje, në Miçigan, në mes ishte guximi i aventurës: udhëtimi në Meksikë me avion dhe pastaj kalimi i kufirit, i mbyllur brenda një bagazhi, me motrën dhe kushëririn!

Gjeta aventurën time tek kaloja detin me një peshkarexhë për të shkuar në Itali, të treguar nga Pashku!

Njësoj mundimet e punës: unë për të hapur kanal si nxënës murator përreth kullës së Pizës dhe vuajtjet e kushërinjve të mi për të më bindur që të mposhtja trupin që më dhimbte dhe të vazhdoja punën deri në ditën e 46-të, kur e rebelova veten dhe hodha lopatën! Pashku shfaqet më i shtruar në Miçigan, i bindet burrit të motrës dhe Zeka e paguan mirë! Në të njëjtën moshë, ai fillon studimet në Universitetin e Kolumbias, në të njëjtën kohë kur unë kisha nisur të miat në atë të “La Sapienzes” në Romë!

Mu duk për një çast sikur Pashko Camaj më kishte rrëmbyer kujtimet, ose se kishte nxituar para meje të shkruajë aq bukur për kullën, traditat, festat, ritet, dasmat, vdekjen, natyrën e malësorit që rri brenda masës gjithmonë dhe nuk e shfaq kurrë me tepri as dhimbjen, as gëzimin. Privacionet dhe krenaria e tij genuine nuk vjetërohen kurrë!

Udhëtimi ulisian mes epokave dhe vendeve i Pashko Camajt është udhëtimi i shumëkujt. Ai është nisur të shkruajë për veten, por ka shkruar për shumë të tjerë! Ai ka shkruar për të gjithë ne, malësorët dhe Malësinë e Madhe, andej e këtej kufirit, duke rrëfyer rrugëtimin nga bukolikja tek intelektualja, nga lokalja tek universalja. Baba e thërriste “Çoço” dhe ai ka mbetur fëmija, tani në moshë të babës, që i kthen nga privat në publik portretin, duke ofruar si të paharrueshëm një brez, një kohë, një besë dhe një shpresë – elemente të individit që shndërrohet në personalitet!

“Çoço” është Pashko Camaj, për të cilin krenohemi! Ai na solli fëmijën, ne nderojmë burrin që ka mbetur po aq i dlirë në rrëfimin e tij! Ajo është edhe “kulla” ime! Atë porosi kam marrë prej saj!

Kosta Nake/

Duke perifrazuar dhe shqiptarizuar fjalët e kantautorit anglez Stivën Morisei ato do të metamorfizoheshin kështu: “Blloku ishte në radhë të parë një biznes dhe publiku shqiptar duhej të financonte jetën luksoze të tij.” Atëherë nuk ishte ndonjë luks i madh krahasuar me vilat e pushtetarëve, oligarkëve dhe pasunarëve të sotëm të fryrë me para krimi e korrupsioni, por krahasimisht me kushtet e jetesës të pjesës tjetër të popullsisë. Një shkallë përposh Bllokut ishte një kastë tjetër e madhe të privilegjuarish që shërbente si amortizator i pushtetit dhe si filtër për të shkuar nga arat, fabrikat, kantjeret te maja e piramidës. Pikërisht kjo kastë, e përfaqësuar nga familja Bendo, është sjellë nga autori duke filluar nga mesi i viteve ’80 të shekullit të kaluar e deri në ditët tona. Tre vëllezër: Bejto, Sadiku me bashkëshorten Lefteri, Beniami me bashkëshorten Nausika dhe familjarët e tyre që reagojnë në mënyra të ndryshme ndaj shtetit të diktaturës së proletariatit, mbijetojnë ose e pësojnë. Vepra ndjek hullinë e romanit klasik me një vijë lineare të subjektit, me dy-tri thyerje digresive, duke kaluar nga një familje te tjetra, me një hapësirë disi më të gjerë për poetin Beniamin Bendo.

Për këtë personazh mund të të shkojë mendja te një shkrimtar real, ish-partizan trim, i cili, gjatë një vizite jashtë shtetit, u tremb nga një fëmijë që i drejtoi një pistoletë plastike të mbushur me ujë. Nuk ka rëndësi përputhja apo devijimi nga incidenti real, frika që zhbëri figurën e trumbetuar të trimit, e fut veprën në një shteg ku gjithçka që do vijë më pas do të spërkatet me pompën e satirës dhe humorit. Ja një nga spicat e fillimit që i futen poetit Beniamin: “Me një gjest krejt spontan, ngriti me dorë një tufë leshrash derdhur pa kujdes mbi ballë… për t’u kujtuar kolegëve se ishte po ajo lëvizje që bënte me leshrat e veta edhe poeti i famshëm sovjetik, Majakovski.”

Fushën e letërsisë e të arteve do ta plotësojnë edhe dy figura të tjera – kritiku Shazivar Fundo dhe skulptori Martin Shpiragu, të cilët, edhe pse të vendosur në skalionin e dytë të karaktereve, do t’i kujtojnë lexuesit njerëz realë. Kritiku Shazivar Fundo – llafazan trim e vetullzi, i njohur për shtatin e shkurtër, i ka provuar xipat e hostenit edhe në veprat e Dritëro Agollit dhe Ismail Kadaresë, sigurisht i pagëzuar me emra të tjerë, Mitro Karapataqi te “Arka e djallit” dhe Zija Shkurti te “Dimri i vetmisë së madhe”, por që janë trinjakë nga thonjtë e këmbëve e deri te fijet e flokëve.

Skulptori Martin Shpiragu është një nga ata që realizuan shtatoren vigane të Udhëheqësit dhe ideatori i maskës së fytyrës gjatë ditëve të kufomës mbi tokë dhe pastaj i kokës së shtatores.

Përveç Kadaresë, edhe autorë të tjerë janë përpjekur të hedhin dritë mbi atë që ndodhte të kupolën e Komitetit Qendror dhe Byrosë Politike. Në harkun e një viti kam lexuar trilogjinë “Psherëtima e një qyteti” të Thoma Angjellarit dhe romanin autobiografik “Vila me tri porta” të Vera Bekteshit. Ylljet Aliçkaj ka ardhur me qasjen e vet duke kapur si detaj letrat që i drejtoheshin Udhëheqësit nga bashkëpunëtorët që dilnin tradhëtarë e dënoheshin me pushkatim. Kështu ndodhi edhe me Bejto Bendon, besnik i palëkundur i Partisë dhe Enverit, letër që përfundoi çuditërisht me porosinë “Para se të pushkatohet, tradhëtarit t’i shkulet mishi me darë dhe t’i hidhet ca kripë në plagë.” Kërkesa e fundit e Bejtos ishte që ta lejonin të mbante në gji portretin e Udhëheqësit. Letër i shkruan edhe Sadiku për t’u distancuar nga i vëllai, madje i ofron edhe shërbimin si spiun. Për këtë letër reagimi i Udhëheqësit është: “Po pse, mo qen, bir qeni, pse nuk u kujtove më parë të bëheshe spiun familjar?” E njohur është edhe letra që la ish-kryeministri para vrasjes ose vetvrasjes, kurse ish-ministri i Ekonomisë para togës së pushkatimit kishte thirrur: “O shoku Enver, marrsh nga ditët e mia!” Kjo marrëdhënie me viktimat nxjerr në skenë edhe një nga ekzekutorët, prokurorin Janaq Kristo, një kriminel i shëndetshëm, shpirtkazmë në shkallën sipërane.

Shpotitës është autori edhe me Enver Hoxhën që “me vetëm një votë të tijën, nuk kishte forcë t’i kundërvihej shumicës… dhe u detyrua të pranonte vendimin unanim të shokëve që Udhëheqësit t’i kufizoheshin oraret e qëndrimit në punë.”

Telashi i dytë i madh i ndodh poetit Beniamin Bendo me vdekjen e Udhëheqësit. Duke dashur që poezia e tij të bëhet pjesë e Antologjisë kombëtare kushtuar Udhëheqësit të pavdekshëm, poeti guxon ta kritikojë: “Vdiqe i heshtur e askujt s’i the/ Po pse? Po pse? Po pse?” Kaq mjafton që të dënohet duke u dërguar një vit për riedukim në fshat. Gara me vrap nga treni për të prerë bileta për autobuzin e linjës, përvojë që e kemi provuar masivisht me linjat e autobuzëve ndërqytetas, zbulon dhimbshëm se çdo të thoshte riedukim në fshat, pasuar edhe nga skena të tjera si ndarja e karameleve të jashtme dhe injoranca për të dhënat e armës luftarake. Grotesku kulmon kur Pashku, kryetar i këshillit të fshatit, i kërkon Beniaminit të shkruajë vjershë për arrestimin e Nevzatit, sabotatorit të pasurisë socialiste, këlyshit të një familje diversanti. E vetmja rreze drite nga jeta e fshatit mbetet flirti i Beniaminit me kuzhinieren, pas vështrimeve epshore dhe takimeve të rastësishme baritore te burimi.

Gjenerata e re përfaqësohet nga fëmijët e vëllezërve Bendo, një portretizim më i plotë është ai i Vladimirit, djalit të madh të Sadikut, i cili fliste shkurt, thoshte gjërat më të nevojshme “natyrisht në përputhje me vijën e Partisë.” Ka një lëvizje paralele mes atit e birit: Sadiku distancohet nga vëllai i pushkatuar, Vladimiri ndahet nga Aida, bija e gjeneralit të shpallur armik dhe i kërkon asaj të abortojë beben dymuajshe. Martohet brenda një jave me Gjenovefën, bijën e një oficeri të lartë policie, për të plotësuar kushtin e diplomatëve që shkonin jashtë shtetit dhe duhej të ishin të martuar.

Autori është përpjekur të pasqyrojë atë mëdyshjen e madhe të brezit të tretë kur gjërat filluan të ndryshojnë. Më të lehtë e ka Beniamini që provon me hajkun, shumë të vështirë e ka komunisti Sadik, veterani i luftës. Janë tri pyetje që duan përgjigje: A mund të jetojë ai pa idealin e luftës së klasave? A do ta kuptonin dot udhëheqësit e rinj se në atë regjim të gjithë ishin bashkëvuajtës e bashkëfajtorë? A do të hapeshin kufijtë për të hyrë në Shqipëri me kuç me maç? Ka një përgjigje nga pasardhësi i Udhëheqësit: Të pranohet pluralizmi politik, të lejohet sharja e sistemit komunist, por kursesi nuk duhet dorëzuar pushteti.

Pjesa e dytë e romanit ka në fokus ndryshimet e mëdha pas ndryshimit të sistemit politik. Lirohet nga burgu Rudiani, djali i Bejtos me deklaratat e forta: “armiku më i madh i persekutorëve është kujtesa”, “çdo krim i pandëshkuar është krim që vazhdon,” “nuk kemi qenë të gjithë bashkëvuajtës,” “çdokush i mat gjërat me kutin e interesave të tij, protagonizmit, përfitimit, sipas moralit që i përshtatet më mirë.” Nga ana tjetër, si detaj i ri i viteve të burgut vjen kërkesa e të burgosurve që nuk realizonin dot normë e nxjerrjes së kromit, për të thyer kockat e krahut.

Vladimiri mbetet fillimisht pa punë. Familja e krijuar me nxitim për motive jashtë dashurisë, merr tatëpjetën. Ai themelon fondacionin “Ringjallja e vlerave kulturore kombëtare” dhe në statut fut edhe shitjen e titujve të fisnikërisë jashtë vendit: bej, aga, efendi, bajraktar, nga ku autori gjen rastin për të ironizuar disa shqiptarë që kishin blerë titujt Personalitet i Shquar i Shekullit apo Globit me ato botimet që reklamoheshin me bujë. Gjenofeva nga ana e saj lidhet me një shoqatë italiane dhe flirton me drejtuesin e saj, i cili “për arsye pune” e merr të vizitojë zyrat në Brindizi, “pikërisht në kohën kur prirja e Vladimirit kundër tradhëtisë bashkëshortore po shpalosej më hapur se kurrë.”

Ndryshimi i madh ndodh kur Vladimiri bëhet filantrop, shkon në krahinën që ishte vendlindja e të atit dhe dhuron kostume sportive për skuadrën e futbollit dhe rrëmben titullin Qytetar Nderi. Shitja e titujve të rremë të fisnikërisë shqiptare kthehet sa në biznes fitimprurës, aq edhe në akt turpërues. Gjenovefa e detyron t’i japë titull dashnorit të saj, kurse një titull tjetër shitet dy herë duke e çuar përballjen në gjykatë.

Ndodh si me Arsen Mjaltin te romani “Stinë pandemie” i Fatos Kongolit – Vladimiri bën fushatë për deputet dhe fiton duke u dalluar për goditjen e kundërshtarit papandehur dhe aftësinë për blerjen e votave, “u përshtat me sjelljet dhe veshjet e një politikani të ri me pespektivë: burrë i pashëm, me gjykim të shëndoshë, lehtësisht i dhjamosur…” Dikush zbuloi se kishte qenë i angazhuar me Sigurimin e Shtetit dhe pozita e tij u lëkund, por partia e mbajti në gjirin e vet. Janë ndodhi që na vendosin në bashkëkohësi dhe na kujtojnë sakaq figura ministrash e kryetarë bashkish që i janë dhënë drejtësisë apo që politika e ka penguar drejtësinë të veprojë mbi ta.

Edhe sikur familja Bendo të ishte e madhe sa ajo e Forsajtëve të Gollsuortihit, nën çatinë e saj nuk do të mund të strehohej gjithë jeta tiranase, prandaj autori sjell dhe një numër detajesh të tjera për ta zgjeruar skenën e veprimit: Shoqatat e pajtimit të gjaqeve dhe shoqata e ish-të burgosurve japin dëshmi të rreme me pagesë për t’u krijuar mundësi të interesuarve të kërkojnë azil jashtë Shqipërisë. Përmendet lëvizja studentore shoqëruar me dyshimet se mos ishin të manipuluar nga armiqtë e jashtëm. Rigrupohen veteranët për të ndikuar te bashkitë që emrat e rrugëve të mbushen nga lista e tyre fisnore.

Udhëtimi i poetit të varrezave Beniamin me Faslliun, përgjegjës i një zyre funerale drejt Vlorës për të marrë një xhenaze, përdoret si artificë për të treguar ngritjen e skemave piramidale që sollën rënien e shtetit. Udhëtimi që bëhet përmes pikave të shumta të kontrollit të bandave, zbulon atmosferën konfliktuale me tifozllëkun Nano-Berisha. Në një farsë kthehet edhe rivarrimi i të pushkatuarve nga diktatura, kur sheh që pjesë e kortezheve bëhen ata që dikur duartrokisnin e brohorisnin për ekzekutimin e viktimave.

Dyshimi i kryetarit Pashk se edhe te karamelet e sjella nga jashtë mund të kishte veprime keqdashëse të sigurimeve të huaja, tregon shkallën e lartë të indokrinimit të njerëzve të paditur.

Vladimiri e Lina kujtojnë shokët e tyre të gjimnazit, Andrean dhe Petron, për të treguar dramën e madhe të librit artistik. Andrea: “Eh. Librat, tani i kemi sa të plasim, i shkelim me këmbë e s’i lexojmë… Qoftexhiu i lagjes sime i mbështjell qoftet me fijet e holla të Biblës, kurse me faqet e Uliksit të Xhojsit bëjnë kaush për të shitur caracë e hide.” Ky deklarim përfton një antitezë me atë qasje të etshme ndaj “librave të ndalur” të kohës së socializmit si “Harku i Triumfit” i Remarkut, “Neveria” i Satrit, apo Bibla.

Romani mbyllet me epilog. Sarkastik është përshkrimi i fatit të Ema Bendos, bijës së Sadikut: Militante në radhët e shoqërisë civile, rebele e frymëzuar nga Simone de Beauvoir, Virginia Woolf, Oriana Fallaci, e aftë të dallonte politikanin vizionar nga ai i korruptuar, asgjësuese e kundërshtarëve me të qeshurën e saj të zhurmshme dhe përdorimin e fjalëve të ndyra, ndërruese partish, “e prirur për t’u dalë në krah vetëm humbësve,” e vlerësuar nga ndërkombëtarët si qenie me prirje vizionare. Si tangente domethënëse mbi fatin e karaktereve ngrihet tymi dhe gjëmimi katastrofik i demontimit të municionit luftarak në periferi të kryeqytetit.

(Romani “Metamorfoza e një kryeqyteti” i Ylljet Aliçkajt, Onufri 2019).