Më 11 tetor të vitit në vazhdim, Akademia Mbretërore e Suedisë bën të ditur se çmimin “Nobel” për letërsi për vitin 2024 e ka fituar shkrimtarja 54-vjeçare koreanojugore Han Kang. Akademia Suedeze këtë mirënjohje e ndan prej viti 1901. Deri më tani e ka ndarë 116 herë. Në vite të veçanta, me çmimin “Nobel” janë vlerësuar disa laureatë, kështu që deri në këtë çast këtë çmim e kanë marrë 120 vetë. Krahas prestigjit të madh, shkrimtarja do të marrë edhe një shpërblim monetar prej 11 milionë krunash apo rreth 967 mijë euro, përkatësisht 1 milion dollarë.

Han Kang është e para femër nga Azia të cilës i ndahet ky çmim për letërsi dhe person i dytë i Koresë së Jugut që fiton një prej çmimeve “Nobel”.

Sekretari i Shoqërisë së Nobelit bëri me dije se sapo e kishte thirrur, kurse ajo ka qenë duke darkuar me të birin dhe ka qenë paksa e befasuar. Në arsyetim thuhet se ajo është shpërblyer “për shkak të prozës poetike intensive e cila ballafaqohet me traumat historike dhe shpërfaq brishtësinë e jetës njerëzore”.

Han Kang ka lindur në vitin 1970 në qytetin Gwangiu, para se në moshën nëntëvjeçare, bashkë me familjen të shpërngulej në Seul. Babai i saj ka qenë shkrimtar i njohur. Krahas shkrimit, ajo i është përkushtuar edhe artit dhe muzikës, gjë që është reflektuar në tërë krijimtarinë letrare të saj.

Karriera ndërkombëtare e Han Kang-ut shpërtheu me romanin “Vegjetariania” e botuar në vitin 2015. Për këtë vepër ajo u vlerësua me çmimin “Man Booker”. E shkruar në tri pjesë, libri i pasqyron pasojat e dhunshme që lindin kur protagonistja e saj Yeong-ye refuzon t’u nënshtrohet normave të ngrënies së ushqimit. Vendimi i saj për të mos ngrënë mish has në

reagime të ndryshme, gjë që i shkakton sëmundje psikike dhe tjetërsim nga familja. Sjelljen e saj e refuzojnë dhunshëm edhe bashkëshorti edhe babai autoritar, ndërsa në pikëpamje erotike dhe estetike e shfrytëzon kunati i saj, video artist i cili pushtohet nga trupi pasiv i saj. Në fund e dorëzojnë në një klinikë psikiatrike ku e motra përpiqet ta shpëtojë dhe ta kthejë në jetën ‘normale’. Mirëpo, Yeong-hye zhytet gjithnjë më thellë në një gjendje që i ngjan psikozës të shprehur nëpërmjet “drurit të flaktë”, simbol i mbretërisë bimore e cila, sa është joshëse, po aq është edhe e rrezikshme.

Kryetari i Akademisë Mbretërore të Suedisë Andreas Olsson në arsyetimin e tij përfundon: “Në opusin e vet Han Kang ballafaqohet me trauma historike dhe me një mori rregullash të padukshme, ndaj në çdo vepër të sajën shpërfaq brishtësinë e jetës njerëzore. Ajo posedon një vetëdije unike për lidhshmërinë që ekziston midis trupit dhe shpirtit, të gjallëve dhe të vdekurve, ndërsa në stilin e saj poetik dhe eksperimental është bërë novatore në prozën bashkëkohore”.

* * *

Çmimi “Nobel” për letërsi ekziston më tepër se një shekull. Për herë të parë është ndarë në vitin 1901. Laureat i parë është poeti dhe eseisit francez Syli Prydom (Sully Prudhomme, emri i vërtetë René François Armand Prudhomme, 1839-1907).

Deri tani çmimin “Nobel” e kanë fituar 120 shkrimtarë: 103 meshkuj dhe 17 femra.

Laureati më i ri ka qenë prozatori dhe poeti anglez Xhozef Radiard Kipling (Rudyard Kipling, Bombay, 1865 – Londër, 1936) i cili e mori çmimin “Nobel” në vitin 1907, në moshën 41-vjeçare.

Laureate më e moshuar ka qenë prozatorja britanike Doris Lesing (emri i vërtetë Doris Mej Tajler, anglisht: Doris Lessing, Doris May Tayler; Kermanshah, 22.10.1919 – Londër, 17.11.2013) e cila u vlerësua me këtë çmim në vitin 2007, kur ajo ishte 88-vjeçe.

I vetmi që e ka refuzua “Nobelin” është romancieri, filozofi, dramaturgu dhe kritiku francez Zhan-Pol Sartri (Jean-Paul Sartre, Paris, 1905 – Paris, 1980). Kjo ka ndodhur në vitin 1964.

Në vitin 1957 u botua në Itali në italisht romani “Doktor Zhivago” i poetit dhe prozatorit rus Boris Pasternak (Boris Leonidoviç Pasternak, 1890 -1960). Në vitin 1958 ka roman u botua në Itali edhe në gjuhën ruse. Romani bazohej në traditën e “romanit të madh” (Leon N. Tolstoj “Lufta dhe paqja”). Në BRSS ky roman u konsiderua si antisovjetik, ndërsa në Perëndim Pasternakut iu dha çmimi “Nobel” për letërsi. Në Bashkimin Sovjetik kundër tij u zhvillua një fushatë e tmerrshme. Si rrjedhojë, Pasternaku nuk shkoi ta marrë çmimin.

Vitin 2023 çmimin “Nobel” për letërsi e fitoi shkrimtari norvegjez Jun Fose. Në atë çast kjo shkaktoi befasi për arsye se pretendues të tjerë konsideroheshin favoritë.

Çmimi ndahet më 10 dhjetor, në përvjetorin e vdekjes së kimistit, shpikësit, filantropit, kozmopolitit dhe industrialistit suedez, i cili parapëlqente ta quante veten bamirës të njerëzimit, Alfred Bernhard Nobel (Stokholm, Suedi, 21.10.1833 – Sanremo, Itali, 10.12.1896).

Shënim: Në nder të Alfred Nobelit është quajtur elementi kimik nobelij i zbuluar në vitin 1956.

.

Xhelal Zejneli

Arben Çejku/

Romani “Mëkati i Justinës” i shkrimtarit Luam Rama, botim i “Onufri”-t, është një prurje me shumë vlera për letërsinë shqiptare dhe për prozën tone modern në veçanti. Tashmë, duhet marrë në konsideratë fakti se një pjesë e madhe e krijuesve tanë jetojnë jashtë vendit dhe letërsia e tyre, e konsideruar si letërsia e diasporës (emigraionit), ka nevojë të trajtohet me më shumë vëmendje dhe të promovohet me më shumë dashamirësi. Kjo gjeneratë shkrimtarësh, artistësh (dhe sportistësh) me jetën dhe veprat e tyre po shërbejnë pa kushte si “ambasadorët” më të mirë të kombit, pa mandatet zyrtare që zakonisht jep Ministria e Jashtme. Një shembull tipik, me këtë rast është Luan Rama, i cili ka shërbyer si ambasador “zyrtar” i Shqipërisë në Paris për një mandat 4-vjeçar, por kontributi që po jep Luani si shkrimtar dhe “diplomat” i artit shqiptar në Francë është disafish më i madh se zanati burokratik që ushtroi për pak vite. Janë edhe shumë të tjerë shkrimtarë – diplomatë, që nuk jetojnë në Paris, si Besnik Mustafaj, Ylljet Aliçkaj etj, të cilët po ashtu shkëlqejnë me letërsinë e tyre, duke e tejkaluar burokracinë e zanatit të diplomatit…

Luan Rama, na befasoi me romanin “Mëkati i Justinës”, i cili është mirëpritur nga lexuesit dhe kritika. Si çdo vepër, edhe ky roman, mund të lexohet dhe vlerësohet nga disa këndvështrime dhe është kënaqësia e shkrimtarit që të ndjekë komentet e lexuesve për të parë se, sa ja ka arritur qëllimit kryesor me romanin e tij.

Një pjesë e madhe e lexuesve gjejnë tek ky roman rrëfimin e një historie dramatike të fatit të një nuseje të re në malësinë shqiptare të shekullit XIX, të ndërthurur edhe me disa digresione të historive “mbathëse”, të cilat krijojnë një mjedis idilik post-mesjetar të jetës shqiptare nën sundimin otoman.

Justina është një nuse e re dhe e përkryer nga çdo anë që ta shohësh; qoftë si bukuri e jashtëzakonshme femërore, qoftë si bashkëshorte dhe nënë e përkushtuar, qoftë për besimin e pastër kristian, qoftë edhe për prejardhjen fisnike nga një derë luftëtarësh që vdesin nga plagët në luftën për liri. Por ajo është “bukuria që vret”, sepse ndjell syrin e pangopur të shumë burrave, por sidomos syrin dinak të priftit të fshatit, të cilin e ndjekin mëkatet që në fillimet e shërbesës ndaj kishës.. Aty shihet se si “fjala e Zotit” (Prifti dom Gjosh) dhe bukuria e Justinës (e cila mban në gji syrin e Shën Merisë), kanë hyrë në një betejë për jetë a vdekje dhe dramaciteti që sa vjen e rritet gjatë rrëfimit në roman, falë mjeshtrisë artistike të autorit, rrokulliset si lëmsh zjarri që as lexuesi nuk dëshiron ta mbajë në dorë.. Prifti synon të shtjerë në dorë bukurinë e Justinës dhe kur kjo e refuzon, ai nxjerr nga sënduku i ndryshkur armët e vjetra të inkuizicionit, duke arritur deri aty sa edhe eklipsin e diellit, ta ofrojë si shfaqje të ndëshkimit hyjnor për të gjithë besimtarët e kishës së tij. “Kjo nuk është punë e Zotit. Kjo është punë e djallit! Zoti nuk ua fsheh diellin besnikëve të vet!”- u thotë dom Gjoshi besmitarëve të tij të shushatur në oborrin e kishës. Me këtë retorikë dhe stilin e tij të shpifjeve, ai arrin t’u krijojë bindjen banorëve të fshatit Qershizë se, çdo ngjarje dramatike, çdo klithmë shpendi, çdo viktimë sëmundjeje dhe çdo fatkeqësi familjare kudo që ndodh, ka një lidhje me “zgjimin e djallit nga Justina”, e cila për dom Gjoshin është një magjistare, një “shtrigë e keqe”, që tërheq mbi veten dhe fshatin e saj rrufetë e ndëshkimit hyjnor..

Më në fund, turma e manipuluar nga retorika e dom Gjoshit, e çon Justinën drejt kryqit, drejt vdekjes me zjarr, ndërsa Justina nuk ka asnjë fuqi të mbinatyrshme për t’u përballur me turmën e egërsuar. Fjala dhe betimi mbi të vërtetën, nuk vlen dhe, madje, as syri i Shën Mërisë, që e mbante në gji nuk e ndihmoi dot. E lidhur pas një druri, ajo u dogj si shumë e shumë “shtriga” të periudhës së Inkuizicionit. Familja iu shkatërrua dhe kulla e Franit u rrënua, duke lënë pas një grumbull gurësh dhe jehonën e historisë së “shtrigës” së bukur.

Pasi përjeton pas një leximi intensive të romanit këtë histori tragjike, duke lënë anash emocionet që të shkaktojnë vuajtjet e Justinës dhe gjithë dramaciteti në vepër, natyrshëm kërkon të zbulosh mesazhet politiko-shoqërore të romanit, pishtarin e tij filozofik, të fshehur pas portretit të bukur të Justinës, pas perdes së përgjakur të fatit të saj. Dhe unë mendoj se, përtej historisë së një nuseje të re diku në alpet shqiptare, përtej arrogancës dhe mëkatit të fshehtë të një prifti mëkatar, autori kërkon të na tërheqë vëmendjen diku tjetër – tek rreziku dhe pasojat e manipulimit të turmës dje, sot dhe nesër!

Manipulimi i turmës dhe keqpërdorimi i saj nga individë apo institucione politiko-fetare, nga grupe të caktuara mendimi apo interesi, sot është po aq ulëritës sa ç’ishte në fshatin Qershizë të Shqipërisë veriore në shekullin XVIII – XIX. Dom Gjoshi, me marifetet e tij, me “fjalën e Zotit” në majë të gjuhës, me retorikën e tij djallëzore, me zgjuarsinë dhe eksperiencën që kishte, mundi që brenda një kohe shumë të shkurtër të kryqzojë dhe djegë me zjarr një nga njerëzit më të ndershëm dhe më të urtë të atij fshati – Justinën e bukur, e cila guxoi t’i thoshte “jo” joshjes seksuale të një mëkatari me bibël në dorë. Justina u dogj, sepse nuk u nënshtrua përballë priftit! (Sa shumë të tjera para saj mund të ishin nënshtruar duke fjetur me priftin mëkatar?)

Pyetja për reflektim shtrohet; në djegien dhe shkatërrimin e jetës së Justinës dhe familjes së saj, a ka ndonjë faj turma, apo të gjitha janë fajet e dom Gjoshit? A duhej që turma të ishte aq e nështruar përballë oratorisë dinake të priftit të saj? Pse turma u bë agresive edhe ndaj Pjetrit (një zë i arsyeshëm që kërkoi shpëtimin e Justinës)?

Ftesa e guximshme filozofike e autorit na drejtohet pikërisht neve, njerëzve të thjeshtë, që në një moment apo vend të caktuar përbëjmë turmën. Është një ftesë për ndërgjegjësimin tonë të brendshëm, për vlerën e lirisë individuale, të cilën po e mpijmë çdo ditë brenda vetes. Konsipracionistët thanë me të madhe se, edhe mbyllja masive nga pandemia e Covid-19, ishte një lloj nënshtrimi masiv përballë një manipulimi politiko-mjeksor. Ky mund të konsiderohet si kulmi i “manipulimit modern” dhe nënshtrimit të turmave, por a nuk kemi ne në përditshmërinë tonë turma masive (politikisht e fetarisht të indoktrinuara) që ulin kokën para “dom Gjoshëve” të tyre dallkaukë e të korruptuar, që duke folur çdo ditë për lirinë e demokracinë, i përdhosin pikërisht vlerat e lirisë dhe demokracisë? A nuk kemi ne ende turma që manipulohen me një fjalë goje, të dëgjuar në ekranet televizive apo në rrjetet sociale, të cilat të sulen pa mëshirë me fjalën e fundit? A nuk kemi ne mes nesh ishuj turmash të manipluara dhe të indoktrinuara, të cilat e kanë mendjen tek reagimi radikal, tek dhuna, tek përjashtimi shoqëror dhe goditja e më të dobtiti, e atij që është pakicë si numër ose si mendim? Sot nuk arrijnë të vendosin njerëz në kryq dhe as t’i djegin ato, por që i vrasin me plumbin e fjalës pa pikë mëshire, këtë e bëjnë.

Ftesa e hapur e Luan Ramës për ne që përbëjmë turmën është: Mos u manipuloni, por gjykoni para se të veproni! Mos e braktisni lirinë tuaj dhe identitetin që keni, mos ja dorëzoni pa kushte dikujt tjetër, që flet në emrin tuaj dhe përfiton për interesat e veta! Po ashtu, mesazhi i këtij romani është fshikullues dhe konkret edhe për vetë shoqërinë tonë, e cila në përditshmërinë e një dëshpërimi dhe zhgënjimi nga tranzicioni 30-vjeçar, pret “ushqim” nga ato soj “dom Gjoshësh”, që prej disa dekadash manipulojnë duke vënë njërën dorë mbi librin e shenjtë e dorën tjetër mbi pasurinë e popullit!

Ky roman nuk është një klithmë për dhimbjen e një vajze të bukur shqiptare të shekullit XIX, që ra viktimë e manipulimit të turmës prej një prifti batakçi, por është një thirrje e qartë për brezin e sotëm, i cili po rritet pa përgjegjshmërinë e nevojshme kolektive dhe falë individualitetit të izoluar (pasojë e teklonoligjisë digjitale) mund të bie pre e manipulimit dhe veprimeve të gabuara, siç bënë dikur banorët e fshatit Qershizë, që dogjën të gjallë një bukuroshe të pafajshme.

Përsa i përket vlerës artistike të romanit, mund të vë theksin tek stili i veçantë, ku gjithë narracioni është shkruar në formën e një proze poetike me një ritëm të brendshëm unik, dekoruar me figura të gjetura stilistike. Edhe pse e vendosur në skenën e zymtë të shumë kohëve më parë, edhe pse e zhvilluar në një mjedisshoqëror dramatik, narrativa e romanit, ecën lirshëm dhe me zhdërvjelltësi, falë aftësisë së autorit për të ruajtur ritmin e brendshëm të rrëfimit. Frazat, shpesh janë të shkurtra dhe tingëllojnë si një tekst drame apo skenari të një filmi që po shikon faqe pas faqeje, por ato gjithnjë janë plot jetë dhe krahasimet, figurat stilistike, detajet historike, elementët e tjerë si përdorimi i mitologjisë dhe mistikës, e bëjnë unik tekstin e këtij romani dramatik.

Duke ndërkallur si “rastësisht” në këtë roman, shënimet e konsujve, udhëtarëve, dijetarëve dhe albanologëve francezë, Luan Rama, e parathotë në një farë mënyre qëllimin e tij, që këtë roman ta botojë edhe në frëngjisht. Nëse merr pak distancë si lexues, e kupton se shkrimi i këtij romani është bërë në atë mënyrë që ai të mos flasë vetëm shqip, por edhe frëngjisht apo në gjuhë të tjera. Duke marrë shkas nga një histori e kaluar në kohë dhe e izoluar në gjeografi, autori arrin ta universalizojë mesazhin e tij për zgjimin e shoqërisë moderne për rivlerësimin e lirisë individuale përballë manipulimit kolektiv!

Arben Iliazi/

Një qiri i ndezur diku në gjithësi

Për kë digjet vallë?

Me Fatos Arapin, poetin, shkrimtarin, dramaturgun dhe humanistin e shquar, na lidhi një miqësi e gjatë, 43 vjecare, derisa ai, bashkë me poezinë e tij, u ngjit në krahët e Perëndive. Arapi shënjoi rrugën time të artit, duke u interesuar për botimin e cikleve të para me poezi në gazetat dhe revistat e kohës, qysh në vitin 1981, kur isha maturant në gjimnaz. Isha i lumtur në shoqërinë  e tij. Për mua mbeti një poet e shkrimtar gjenial, një shpirt i dëlirë, me energji të pashtershme. Nuk u mor me politikë, madje kishte neveri për politikën, megjithëse pati oferta. Fatosi vazhdonte të mbetej skeptik për gjithçka, por njëkohësisht shumë i vëmendshëm ndaj ngjarjeve. Në vitet e para të demokracisë, 1993 – 1994, së bashku me prof. Pandeli Çinën e disa personalitete të tjerë, krijoi  “Forumin e Intelektualëve të Pavarur Shqiptarë”, që pati mjaft jehonë në hapësirën mbarëshqiptare, duke bërë thirrje e promemorje për t’u orientuar drejt në momentet historike që po kalonte vendi. Por disa vite më pas veprimtaria e Forumit u fashit e u shua dalëngadalë, si pasojë  e trysnisë që ushtronte tërthoras politika zyrtare. Fatosi dhe kolegët e tij bënë një tërheqje të butë nga misioni i tyre intelektual e atdhetar.

– Pse kaq i tërhequr profesor? – e pyesja shpesh në vitet 2000. Mendimi juaj  do ishte mjaft i vlefshëm në demokracinë tonë të re.…Që njerëzit të shohin të vërtetën në sy. Kush mund ta tregojë më mirë të vërtetën se një shkrimtar i njohur, një intelektual i pavarur?

– Njerëz të pavarur nuk ka…Njeriu është i varur nga historia… ma kthente shkurt, duke filozofuar. E po, demokraci është kjo? Kjo është një vorbull ku jemi ngatërruar keq…Nuk e duroj dot anarkinë me pronat e me gjithçka…

***

Fatos Arapi u lind më 1930 në Zvërnec të Vlorës, nga një familje patriote. I ati, Tol Stavre Arapi, kish luftuar me pushkë në dorë për lirinë e atdheut, kurse i vëllai, Vllasi, u zhduk pa nam e nishan në vitet e para të diktaturës komuniste. Fatosi ndoqi studimet për ekonomi në Sofje, mandej punoi në Tiranë, në fillim si gazetar dhe më vonë, për një kohë të gjatë, si pedagog. 

Nisi të shkruante që në vitet e studimeve dhe, rreth viteve 60, emri i tij iu bashkëngjit autorëve si Kadare e Agolli, që po tentonin ta emanciponin poezinë e deriatëhershme. Vargjet në shqip nisën të ishin më të lirë edhe falë Fatos Arapit. Ai e shpalli që në fillimet e kredos së tij poetike se “qenia është liri dhe liria është qenie”.

I përballur me një jetë të stuhishme Arapi, në mbi 60 vjet aktivitet krijues, synoi krijimin e një poezie që zë fill te njeriu, duke refuzuar objektivizmin e mermertë e të akullt të realizmit socialist. 

Në vitet 1962 e 1966 botoi vëllimet “Shtigje poetike” dhe “Poezi e vjersha”. Që në hapat e parë ai paralajmëroi një zë të veçantë në artikulimin gjuhësor të botës dhe të njeriut, një vizion të vetin mbi realitetin. Poezia e tij, për gjatë gjysmë shekulli, arriti ta ruajë tërësinë e qëndrueshme estetike dhe etike, me thellësí dhe hapësira universale përfytyrimi, duke e vendosur objektivin poetik brenda konteksteve ekzistenciale, ku shquhet mprehtësia e mendimit dhe figuracioni i freskët, e ngarkuar me përmbajtje dhe ndjeshmëri të papërsëritshme. Më 1971 i botohet në Prishtinë vëllimi “Kaltërsira”. Vëllimin “Më jepni një emër” ia ndaloi diktatura. Pas tij ai shkroi vëllimet: “Drejt qindra shekujsh shkojmë” (1977), “Fatet” (i botuar në Prishtinë më 1979), “Duke dalë prej ëndrrës” (1989). Në anën tjetër pas rënies së diktaturës botoi vëllimet: “Ku shkoni ju statuja”, Tiranë 1990, “Dafina nën shi”, Tiranë 1991, “Ne, pikëllimi i dritave”, Tiranë 1993, “Unë vdiqa në brigjet e Jonit”, Shkup, 1993, “Më vjen keq për jagon”, Tiranë 1994, “In tenebris”, Tiranë 1996. 

Vepra e Fatos Arapit është e pasur në llojet e zhanret e ndryshme që ai lëvroi. Përveç poezisë, ku ai qëndron në rreshtat e parë dhe ku u kritikua disa here për  hermetizëm dhe modernizëm , Fatos Arapi ka shkruar edhe disa novela: Patat e egra, 1969; Cipa e borës, 1985; Gjeniu pa kokë, 1999 etj; disa romane: Dhjetori i shqetësuar,1970; Shokët,1977; Deti në mes,1986; ka bërë disa përkthime: Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981; Poezi, Pablo Neruda, 1989; Safo, 1990; Antologji e poezisë turke etj; si dhe ka shkruar një numër të madh artikujsh e studimesh të ndryshme. 

Fatos Arapi ka dhënë ndihmesë edhe në lëvrimin e dramaturgjisë, duke shkruar disa drama si: “Drama e një Partizani pa emër”,1962; “Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku”,1995, etj.

“Drama e një Partizani pa emër” u vu në fokus të goditjeve apokaliptike në Plenumin e XV të KQ të PPSH, për letërsinë dhe artin (25 qershor 1965). Pleniumi, me kritika të rrepta, e paraqiti autorin si kundërshtar të ideologjisë së partisë, kundërshtar të letërsisë dhe artit të realizmit socialist. Madje edhe shtrembërues i së vërtetës për Luftën Antifshiste Nacional Çlirimtare”. Heroi i dramës së Fatos Arapit ngrihej mbi heronjtë e dramave të tjera socreale, të cilët portretizoheshin si butaforikë.

Pasuan privacione të shumta. Autori u godit dhe, si rrjedhojë, Fatos Arapin e hoqën nga puna si pedagog dhe e degdisën në një nga shkollat tetëvjeçare të qytetit të Vlorës. Por megjithë largësinë e pakapërcyeshme që ndante talentin e tij të rrallë me nivelin e ulët të kohës që jetoi, Fatos Arapi mbeti gjithmonë i frymëzuar, i papërmbajtshëm, me një temperament të etshëm e plot tallaze. Poezia e tij sa universale aq edhe filozofike dhe ekzistenciale, edhe sot e kësaj dite mbetet një enigmë, me një shkëlqim engjëllor, me një forcë të jashtëzakonshme, magjiplotë. 

***

Në maj të vitit 2015 ishte takimi ynë i fundit, te kafja pranë  Teatrit të Operas dhe Baletit. Binte një shi i hollë me plogështi. Sa u ul në tavolinë filloi të më lexonte i emocionuar, si rrallëherë, në mënyrë gati patetike, disa vargje për Konispolin, që i kish shkruar atë mëngjes në një copë letër:

“Një qiri i ndezur diku në gjithësi

Për kë digjet vallë?

Konispoli si një re lulebajamesh

varur rri 

në perëndimin e allët.

Shoh yjet pellazgjikë

që shuhen mbi Qafë Botë

me ahet e ngurosura të çamëve…

Kur të vdes

Atje më shtini

Mes reve me bajame…”

Mbeta i shtangur dhe menjëherë i ngulita në mendje këto vargje brilante. Nuk di ku ka përfunduar kjo poezi, që fare mirë mund të futej në çdo antologji. M’u lidh gjuha për disa çaste. Edhe Fatosi ishte tepër i emocionuar. Iu mbushën sytë me lot. (Aso kohe profesori mallëngjehej shpejt).

 – Profesor?…Jeni mirë? –  belbëzova.

-Oh, jam shumë mirë…Miku im! Dhe filloi të fliste shpenguar: Do shkojmë bashkë në Konispol, të ngjitemi në Çukën e Aitoit, pastaj kafen e pimë lart në Buar, përmbi Qafë Botë, të shohim detin e Sajadhës, ku vjen aroma e peshkut dhe e kripës së bardhë. Aty ku fryjnë erërat e Jonit dhe mblidhet gulsh malli për Çamërinë…

U kujtova se Fatosi, vite më parë, kish shkruar për Konispolin reportazhe e skica. Madje ngjarjet e një novele të tij zhvilloheshin atje. Por kjo kërkesë e tij, e shprehur poetikisht, më la pa mend.

-Edhe Zvërneci është po aq i bukur, i lashtë dhe i magjishëm…i thashë. 

-Nuk më pëlqen të shkoj në vendlindje, ma preu shkurt. – Tokat tana i kanë zaptuar “peshqit e mëdhenj” me dokumenta false…Nuk e ke marrë vesh se ç’bëhet te Gryka e Pashës? Atje dua të prehem…në Konispil! Konispoli është hyjnor…Nis që nga koha e Paleolitit. Edhe atje është një vend që quhet Mali i Nartës. Zbulimet arkeologjike dëshmojnë se vendbanimet i përkasin shek. III para Krishtit. Konispoli është i vetmi që na ka mbetur nga Çamëria. E ku ka më mirë se të prehem atje? Të thërras në ndihmë mitologjinë… Çamëria është toka e shenjtë e Shqiptarisë!

Kaq do të mjaftonte që ky personalitet i shquar kombëtar të shpallej “Qytetar Nderi i Konispolit” pas vdekjes.

Ashtu u ndamë atë ditë dhe nuk e pashë më rrugëve të Tiranës. Telefoni  dilte jashtë linje. Kur pyeta më thanë se gjendja e tij shëndetësore ishte rënduar dhe nuk dilte nga shtëpia. Vitet më pas nuk komunikoi me njeri, derisa u shua mbrëmjen e 10 tetorit 2018, në moshën 89-vjeçare, për të mbetur i pashlyeshëm në kujtesën e brezave.

Prof. Stefan Çapaliku/

Kam shkru nji libër që s’kam mujtë mos me e shkru. Kam shkarravitë nji libër duke qenë i mbushun me dyshime, që kohët e fundit më kanë vizitu nga të tana anët. Kam kurdis nji libër gjatë kohës kur jam ndie si fotograf, me kryet e zhytyn në nji thes të zi, që ishte paradhoma e nji kutie të errët. Brenda kësaj kutie më asht përmbysë bota, më kanë ba laradasha imazhet.

Kam hartu nji libër duke dashtë me i ngjasu atij kalimtarit të vetmuem që zbulon, përndjek, lundron në ferrin urban dhe që e zbulon qytetin si nji peizazh vesesh epshore. E di se të fotografosh njerëzit do të thotë t’i dhunosh ata… prandaj personazhet e mia nuk i kam vu kurrë që të marrin pozë. Kësisoj kam fiksu energjinë e pakontrollueme, dinamikat e lëvizjes dhe shpesh edhe situatat e tyne karikatureske.

Siç thotë Susan Sontag të libri i vet mbi fotografinë ”Aparati fotografik asht nji sublimim i armës, të fotografosh dikë është nji vrasje e pandërgjegjshme, nji vrasje e butë, e përshtatshme për nji kohë të trishtuar dhe plot ankth…”

E kam zgjedhë me ndërgjegje këtë rrugë duke dashtë t’i shmangem sa ma shumë që të ishte e mundun poezive sentimentaliste, erotike dhe qarramane, territore në të cilat janë arritë rezultate të jashtzakonshme dhe të pakapërcyeshme.

Me këtë rast kam dashtë të eksploroj disa përmbajtje të reja që më kanë rrethu, me shpresën se janë përmbajtjet e reja ato që do më çojnë drejt formave të reja.

Kosta Nake/

“Përbindëshi”, Vepra 1, Onufri 2007

Letërsia antike mbetet një thesar që shekujt e kanë kaluar nëpër prizmin e tyre dhe, jo vetëm e kanë mbajtur të gjallë në kujtesën e njerëzimit, por edhe kanë hedhur dritë mbi gjërat e njohura duke shkërmoqur thërrmija diamantesh. Me romanin “Përbindëshi” Kadareja bëri këqyrjen e parë të vëmendshme te Troja, Iliada dhe Homeri.

Është mahnitëse që të arrish të heqësh paralele imagjinare mes një historie tepër të largët dhe fatit të një çifti të ri, pastaj si magnet, të tërheqësh ngjarje dhe karaktere që janë të gjithëkohshëm. Paridi rrëmbeu Helenën, Gent Ruvina rrëmben Lenën; Menelau i çoi fiset greke në Trojë për ta rimarrë Helenën, Maksi i çon shokët e vet në rrethinat e kryeqytetit për ta ndëshkuar Lenën dhe rrëmbyesin. Gjithçka fillon me furgonin e braktisur jashtë qytetit nga Cen Tufina pas një aksidenti dhe autori jo vetëm e tjetërson në një kalë të drunjtë, por fut brenda tij edhe një grup njerëzish që sakaq të kujtojnë grekët brenda Kalit të Trojës.

Në kapitullin V, Gent Ruvina, duke parë nga dritarja e hotelit barakat me katrama nën shiun e mëngjesit, hamendëson për zgjimin e parë të Helenës në Trojë. Kaq mjafton që të hyjë në ca labirinthe gjuhësorë të cilët dikush tjetër mund t’i shohë sikur kanë ngrirë përjetësisht. Dhe ja ku dalin dy xhevahiret e para: Troja është Iljoni, domethënë “Ylli Jonë, kurse Iliria është Ylli i Ri. (f.263) Pra nuk është një gërmim për të shuar kureshtjen, por për marrë diçka të çmuar për historinë tonë të munguar.

“Kamarja e turpit”, Vepra 8, Onufri 2008

“Kamarja e turpit” u shfaq së pari tek lexuesit dhe adhuruesit e romancierit si pjesë e triptikut “Ura me tri harqe” (1978) me titullin “Pashallëqet e mëdha”. Duke e rilexuar pas disa dekadash sakaq përfytyron një kompleks analogjik: Ali Pasha i Tepelenës – pashallarët e 33 viteve tranzicion, Sulltani – SPAK-u, Kamarja e Turpit – Burgu 313.

Tani që perdja e idealeve të dhjetorit 1990 është shqyer duke u kthyer në një cergë mjerane, pas figurave që pretenduan t’ia ndryshonin faqen Shqipërisë dhe të zbardhnin fatin e shqiptarëve, u zbuluan zullumqarët që luftuan për të krijuar çifligjet e tyre që me mandatin e parë qeverisës. Në Kamaren e Turpit ku janë ekspozuar me radhë disa koka ministrash, Tunxh Sar Aksham Hatai është vënë në kërkim të kokës së një zëvendëskryeministri dhe Sulltani ka një listë të gjatë kokash që presin të ekspozohen duke iu përgjigjur zhgënjimit të madh të njerëzve idealistë që besuan se demokracia ishte një kapërcim i thjeshtë ylberi.

Më e pabesueshmja ka ndodhur: pushteti që u ndërtua me parafabrikate demokratike, shumë shpejt u vesh me mekanizma despotike duke krijuar me shpejtësi një shpurë itharësh që ndezën projektorët e bajraktarizmit dhe lëshuan plugjet e ankthit dhe frikës. “Shqiptarët ishin zemërakull me Aliun (lexo: me pushtetarët e sotëm) dhe nuk iu përgjigjën thirrjes së tij sepse ai i kishte shtypur, i kishte varur, i kishte pranguar.” (f.299)

Për tri dekada u krijua ideja se Sheshi i Demokracisë nuk ka më nevojë për Kamare Turpi, se kishte perënduar dielli i shuar me përgjakjen rreth e rrotull qafës. Përpjekjet e ethshme për krijim çifligjesh u fshehën pas iluzionit se Shqipëria, falë përpjekjeve, ishte bërë e përkëdhelura e Europës dhe dinjitarët e saj kishin gjetur gjithandej miq euroatlantikë. Vetëpëlqimi i tyre u rrit në grotesk kur, ashtu si Ali Pasha, në planin e brendshëm u përpoqën të ngjajnë me Skënderbeun ose Ismail Qemalin, pasi edhe këta si dhe Skënderbeu e ndryshuan “kahjen e historisë duke e kthyer Shqipërinë drejt Perëndimit.” (f.321) Por, ashtu si Ali Pasha, në planin e jashtëm guxuan të ngrenë krye kundër Amerikës sepse i përkasin një vendi që “të ngec në grykë… Shqip… Shqipre… një lloj shpendnaje, me pupla të përgjakura, që bien nëpër erë, vërtiten, ah, nëpër rrebesh, s’di ta them, o Allah.” (f.396)

“Eskili ky humbës i madh” (1990)

“Eskili ky humbës i madh” është një etalon se si mund të bëhet një studim shterrues për një autor dhe veprën e tij. Është vendosja e një guri kilometrazhi në rrjetin e udhëve të antikitetit që Kadare jo thjesht i shkeli si adhurues, por u ndal gjatë si studiues për t’i vëzhguar me vëmendje, për të bërë zbulime befasuese dhe për të hedhur hipoteza. Siç dëshmoi vetë autori tek “Ftesë në studio”: “Kur kam shkruar librin për Eskilin, kam dashur, veç të tjerash, të vë në provë ndërgjegjen time: a mund të shkruaja diçka për një popull tjetër (për një popull tjetër ballkanas), me të njëjtin përkushtim siç do të bëja për popullin tim?” (botim i vitit 1990, f.273)

Kadare kërkoi thellë te koncepti i së drejtës si një prej ideve gjeniale të Eskilit dhe ja ku zbulojmë pse pati një ndjesi të veçantë: ta ilustronte me artefakte shqiptare.

Shtatë tragjeditë e mbetura kaluan në sitën e analizës së autorit. “Koeforet” me pëlhurën-rrjetë që Klitemnestra ia hodhi Agamemnonit para se ta godiste dhe njollat e thara të së cilës na kujtojnë menjëherë këmishën e përgjakur te romani “Prilli i thyer”.

Duke iu rikthyer luftës greko-trojane, Kadare e konsideronte si pretekst rrëmbimin e Helenës dhe i mëshonte “shkeljes së zakonit të mikut” dhe “tryezës së dhunuar” që përbën një gur themeli në kanunin shqiptar.

Një ndërkallje e neneve nga Kanuni i Lekë Dukagjinit është një këmbëngulje për të thënë se nuk ka një ishull grek të lulëzimit të letërsisë, por një shtrat ballkanik që e ushqeu atë dhe këtu shpërtheu pezmi i Kadaresë që pas Perandorisë Romake edhe studiuesit e tjerë të metropoleve botërore janë treguar shpërfillës ndaj këtij trualli që ka pjellë kryevepra të mahnitshme.

Kur kthen dyshen e fundit të faqeve të librit, sheh se surprizat nuk kanë të mbaruar. Te raportet e Eskilit me konkurrimin dhe të Eskilit me Greqinë unë lexoj raportin e Kadaresë me Çmimin Nobel dhe me Shqipërinë, pa e vënë dorën në zjarr dhe pa ngulur këmbë si mushka. Po citoj dhe secili le të bëjë vlerësimin e vet.

“Kishte kohë që në trurin e tij shkumëzonte pakënaqësia. Vendimi i jurisë ishte pika e fundit e derdhur në një gotë të mbushur prej kohësh. Nuk i mbetej veçse të shfrynte me vete: në djall të vinin të gjitha… Në djall çdo gjë, në djall të vente Greqia bashkë me grekët. Vend zemërngushtë, mosmirënjohës, kujtesëshkurtër. Ai qe përpjekur ta bënte të pavdekshme, por ajo s’e meritonte.” (f.152)

“Piramida” (1991)

Ka qenë pjesë e përmbledhjes “Ëndërr mashtruese”. Pasi pushtoi letrarisht Europën dhe Azinë, perandori Kadare hodhi vështrimin te kontinenti i tretë, Afrika, me synimin që ta fuste brenda zotërimeve të veta Egjiptin dhe një nga simbolet më të njohura botërisht, piramidat e Gazës. Romani dëshmon se pati bërë përgatitje speciale para mësymjes.

Kam patur mbi tavolinë rrugë të shkelura nga shkrimtari francez Eric Faye, kritiku gjerman Andreas Breitenstein, gazetari Andre Clavel, Gjekë Gjolekaj, gazetari shqiptar me banim në Amerikë, prandaj rileximi im u kufizua te rrafshi i nëndheshëm i tekstit, pra ku Egjipti është Shqipëria, ku Keopsi është Enver Hoxha, ku egjiptianët janë shqiptarët.

Kryeprifti Hemiunu, që para se të fillojë ndërtimi i piramidës i thotë faraonit dy gjëra thelbësore: “Ideja e piramidës lindi në një kohë krize,” se ajo “…është në radhë të parë pushtet, shtypje, burg, para, po aq sa ç’është trullosje e turmave, ngushtim i mendjes, vyshkje e vullnetit, mërzi dhe humbje.”

Përbetimet e zbuluara nga policia e fshehtë e faraonit Keops, të kujtojnë grupet armiqësore të viteve ’70 në Shqipëri me akuzat për tradhëti e sabotim, që çuan në arrestime, tortura, internime dhe ekzekutime me vdekje. Ceremonia e dekorimit të kryepriftit Hemiunu, pasohet nga goditja e tij, ashtu si ndodhi me nomeklaturën më të lartë të shtetit diktatorial. Situata e nderë i tjetërsoi njerëzit, “…ata flisnin si në kllapi, dënonin armiqtë e shtetit me një dehje të sinqertë, përdëlleheshin për faraonin sovran.”

“Në një drekë zyrtare Keopsi tha fjalët e famshme: Piramidën e kanë halë në sy armiqtë tanë, por sa më shumë ta përgojojnë ata, aq më lart ne do ta ngremë atë drejt qiellit.” (f. 54) Pas këtyre fjalëve ne i kemi gati deklaratat bombastike: Shqipëria është shkëmb graniti në brigjet e Adriatikut. Ne në gojë të ujkut hedhim valle. Armiqtë na kanë në grykën e pushkës, ne i kemi në grykët e topit.

Në kapitullin e shtatë të “Piramidës” përshkruhet një fragment kohor nga një periudhë e gjatë, një gjeneratë ku koha nuk matet me javë apo me vite, por në gurë, secili me peshë disa ton dhe në mijërat e vdekjeve të tmerrshme dhe të panevojshme, që shkaktohen prej transportit dhe vendosjes së tyre. Me një ironi të jashtëzakonshme dhe të goditur, viktima kurorëzuese e piramidës përfundon vetë Keopsi. Sepse piramida, e parë nga ideatorët e tij si një simbol përulës ndaj pushtetit të tij të plotë dhe të pakundërshtueshëm, arrin të duket në sytë e tij si një kujtesë për vdekjen personale. Rrokullisja e gurit të shtatë duke filluar nga qielli është aludim për rrokullisjen e afërt të sistemit.

Deklarimi është i drejtpërdrejtë: “Piramidat, duke mos dhënë asgjë, jashtë çdo lëshimi, ishin mishërim i pastër i sundimit.” (f.84) Kurse në faqen 93, kur në vend ka ardhur një klimë mosbesimi mes njerëzve, njëri prej tyre thotë: “…jam i dyzetenjëshit unë, more vesh, shko gjej ndonjë tjetër për ta trembur…, mua më merr të keqen, se ti i kishe buzët me qumësht kur unë e lashë krahun te…”

Varianti i parë i veprës i përfshirë në përmbledhjen “Ëndërr mashtruese” u shkrua në vitin 1989. Botimi si roman më vete më 1992 rriti numrin e kapitujve nga shtatë në gjashtëmbëdhjetë dhe kapitulli “Antipiramida” ka një shtesë ku mjedisi shqiptar i krijuesve që filloi të gëlonte nga disidentët pas vitit 1991 bën muuu!

“Të tjerë rrëfenin bëmat e tyre, si e kishin namatisur shkallanën e dyzetenëntë, si e kishin pshurrur në të pesëdhjetë e tretën,…. poetët tregonin vjershat ku sipas tyre kishin patur nënkuptime kundër Keopsit si dhe ankthin që i kishte sfilitur për atë shkak… Amenherunemefi rrëfente për shembull torturën që kishte hequr kur kishte shkruar sidomos dy vargjet: “Mullibardhat tek iknin varg, unë i pashë e qava pak…” (f. 123)

Kapitulli “Kafkana” me Timurin e çalë dhe stepën pranë Ispahanit në Azi sjell një model tjetër të ushtrimit të sundimit absolut e barbar për të nënvizuar faktin se të gjitha diktaturat, pavarësisht formës dhe mjeteve, në thelb janë e njëjta gjë, mekanizëm për thyerjen e vullnetit të popullit.

Epilogu është shpërthyes ndaj diktaturës në Shqipëri. “Shfaqja e dytë ndodhi gjashtëqind vjet më pas, në dheun e vjetër të ilirëve ku banonin tani pasardhësit e tyre me emrin shqiptarë. Si në një koitus kozmik… piramida plakë lëshoi jo një por qindra mijëra pjella të saj. Ato quheshin bunkerë dhe secili, sado i vockël ishte në krahasim me nënën, e bartte tërë tmerrin dhe marrëzinë e saj.” (f. 137-38)

“Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” (1980)

Ku dhemb dhëmbi vete gjuha. Ky është vështrimi im për dy kapitujt nga përmbledhja “Gjakfohtësia” që shërbyen si trase për romanin e ardhshëm. Në kapitullin e parë është dita e parë e punës së Ebu Qerimit në Tabir Saraj. Këtu mund të gjurmosh aluzione për Tiranën. Në kapitullin e dytë autori “pushton” pallatin nga brenda duke zbuluar se si funksionon ai. Pastaj del dhëmbi i prishur. Ebu Qerimi u përket Qyprillinjve – të përkëdhelurve dhe të ndëshkuarve të perandorisë, që kanë një epos të famshëm. Këtu është vendi i duhur për të përcjellë mesazhe. Cili ishte raporti i Shqipërisë me Perandorinë Osmane?

“… Ju shqiptarët kujtuat me të drejtë se ata (turqit – K.N.) po vinin t’ju pushtonin, kurse ata nuk bënin gjë tjetër, veçse ju sillnin dhuratë një perandori të tërë.” (f.536) “Turqit na dhanë neve shqiptarëve atë që na mungonte, hapësirat e mëdha.” (f.537)

Biseda mes Qyprillinjve kulmon me një aluzion për izolimin e Shqipërisë socialiste: “Ata do ta fitojnë ndonjë ditë pavarësinë vërtet, por do të humbin… këtë hapësirë vigane ku fluturojnë si era, do të mbyllen në atë truallin e tyre të ngushtë, krahët do t’u pengohen e do t’u përplasen nga një mal në tjetrin, si shpendët që s’marrin dot fluturimin, do të vyshken, do të squllen e më në fund do të thonë: ç’fituam kështu?” (f.537-538)

Të shkruaje kështu 40 vjet më parë nuk ishte pa rrezik. Mjaftonte një sy vigjilent, një trokitje në Tabir Saraj dhe të tjerat vinin sakaq.

“Stinë e mërzitshme në Olymp” (2002)

Ja ku vjen zbritja në fushën e përballjes, një dalje nga hullia e romanit për të rikrijuar një tragjedi. I bindur për analogjinë që vendos autori me realitetin shqiptar dhe me sistemet diktatoriale të të gjitha kohëve, për herë të parë në anët e faqeve kam përdorur fjalët “tak”, “trak”, “trak- truk”, “shtrak”, “shtraka-shtruk” sipas intesitetit me të cilin ekspozohet aktualiteti pavarësisht se dukjet janë në qiell, në tokë, apo nëntokë. Këto shënime janë aq të shumta, sa do të zinin një hapësirë të konsiderueshme, prandaj do mundohem të bëj një përzgjedhje pikante.

“Në Olymp diçka po ndodh. Kurse ca syleshë ose që hiqen ashtu, duan të na bindin për të kundërtën: punët venë mirë e më mirë, e ardhmja është e ndritur, uniteti midis zotave s’ka qenë kurrë kaq i fortë.” (f. 17)

Ne, që e kemi jetuar atë kohë, i kemi dëgjuar sa herë deklaratat për unitet brenda radhëve të partisë.

“Nuk është hera e parë që ndodh kjo: hapet fjala se po bëhet një mbledhje për thatësirën dhe pastaj del se qenka zbuluar një komplot.” (f. 24) “Tani pritet një valë e re spastrimesh.” (f. 87)

Vitet ’70 të shekullit që lamë pas, ishte krijuar ideja sikur atmosfera ishte mbushur me grupe armiqësore.

“Kur ka ndonjë përleshje, na thërresin. Përherë si rrogëtarë. Pastaj, me të mbaruar punë, na vënë shkelmin.” (f. 34)

Edhe pse këto fjalë vendosjen në bisedën midis të burgosurve politikë, ajo ka vlerë përgjithësuese për shumë shtresa të popullsisë, madje shtrihet edhe mbi tranzicionin tonë, po të mbajmë parasysh se tragjedia u shkrua në vitin 1996.

“Kështu ka qenë gjithmonë në Olymp. Të gjithë e përfytyrojnë jetën këtu si parajsë. Muzikë, këngë të nimfave, pasdite të prillit me gotën e nektarit përpara, duke filozofuar. Kurse në të vërtetë, është tjetër gjë. Ankth, dyshime. Komplote të qena e të paqena.” (f. 38) “Kur me një banor të Olympit jam kaq i pamëshirshëm, e merrni me mend si do të jem me ju të tjerët.” (f. 88)

Këtu nuk është e vështirë të thuash që jemi te Blloku i nomeklaturës komuniste.

Të dënuarit në farefis dhe dëbimet (f. 44); krahasimi mes Athinës dhe Spartës, mes demokracive demagogjike dhe diktaturave të deklaruara hapur (f. 78); Eskilit i kërkojnë që dramën, para se ta sjellë në teatër, duhet ta çojë te strategu (f. 82), çka nënkupton censurën; braktisja e Athinës prej Eskilit (f. 108), na shkon menjëherë në mend ikja e vetë Kadaresë.

Antagonizmi Zeus – Promethe mund të shikohet në disa rrafshe duke kapur përmasa universale. Nga njëra anë kemi një zot/njeri të kapur fort pas fronit të pushtetit që për ta mbajtur atë, gjithkush i duket komplotist, nga ana tjetër kemi një zot/njeri tjetër që ekzistencën e vet e lidh me njerëzimin. Regjimet tiranike janë mostra që kryejnë krime të përbindshme.

Në dukjen e trembëdhjetë, rikthimi i Prometheut në Olymp duket si komedia “Shumë zhurmë për asgjë”, por nuk është kështu dhe shpjegimin e bën vetë Zeusi: “Ka patur raste kur heronjtë e pamposhtur që s’i theu as shpata e as rrufeja, i mposhti froni ose posti i lartë.” (f. 154)

Ka dhe një shpjegim tjetër për këtë antagonizëm dhe është përsëri Zeusi që flet: “Unë kam menduar se njeriut nuk i duhet dhënë as përkryerje e as liri pa cak. Ti ke qenë për të kundërtën. Unë kam menduar se truri njerëzor është bisha më e lemerishme, ndaj duhet të jetë i lidhur me vargonj. Ti, përkundrazi, ke qenë për lirinë dhe harlisjen e tij.” (f. 174)

Pastaj vjen një shpjegim kadarejan që lidhet me ndarjen e aktit të sjelljes së zjarrit me mosmirënjohjen njerëzore, madje ka një fare pezmi se njerëzimi po shkon drejt një krize të ngjashme me këtë që po ndodh në Ukrainë dhe Liban.