Poema “Vaji i Bylbylit” në tryezën e Dom Ndre Mjedës.

Nga Visar Zhiti/

(1 gusht 1937 është data kur u shua poeti Dom Ndre Mjeda, filologjist nderkohë, përkthyes, mbi të gjitha dhe veprimtar i shquar i çështje kombëtare, rilindas i përhershëm. Me këtë rast po nxjerrim një shkrim të Visar Zhitit nga Vepra 10 e Dom Ndre Mjedës, të përgatitura nga mjedologu i shquar Prof. Mentor Quku. Vepra 10, postume, përmbledh shkrime për Mjedën si përmbyllje e një pune shumëvjeçare e me rëndësi për poetin e madh.)

Dy poema të një viti…

Është një mrekulli për letërsinë shqipe, për poemën, kur në shekullin e Rilindjes Kombëtare, pikërisht në vitin 1886, ndërkaq Shqipëria ishte copëz e perandorisë otomane, me kështjellat e rrënuara, me gjuhën amë të ndaluar dhe dalin dy poema të mëdha, dy kështjella krejt ndryshe si të padukshme, njëra: “Bagëti e bujqësia” e Naim Frashërit dhe tjetra: “Vaji i Bylbylit” e Dom Ndre Mjedës.

Nga tryeza e poetit Dom Ndre Mjeda marr poemën e tij “Vaji i Bylbylit”, për të cilën m’u kërkua të sjell një përsiatje timen, një mbresë rileximi. Bilbili, që poeti e nxori nga kafazi i krahërorit si një zemër që vuan, për t’iu gëzuar jetës, lirisë së saj, do të thosha me pasionin e një mësuesi, nga që dhe kam qenë, ndanë dërrasës së zezë… si një copëz nate e atdheut… dhe do të vazhdoja…

Në poemën e parë, “Bagëti e bujqësia” shpalosen toka, balta, flora e tyre, etj, kopetë e kafshëve, të nevojshme për mbijetesën, një peizazh madhështor i atdheut që duhej ribërë, ai entuziazëm krenar vargje-gjatë, kurse në poemën e dytë, “Vaji i Bylbylit” përshfaqen qiell dhe flatra, një zog i vogël në mes, bilbili këngëtar, plot dhimbje e gëzime trishtimesh dhe kumte hyjnore. A thua kemi bashkë dhe në atë vit pushtimi, të përzierë ekzistencialen me shpirtëroren? Një est-etikë, siç do ta ndante këtë fjalë një shkrimtar ballkanas, të identitetit kombëtar – tek e para, ndërsa tek e dyta – estetikën e njeriut shqiptar. Naim Frashëri e shkroi poemën e tij kur ishte 40 vjeç, në Orient, në qendër të perandorisë osmane, në Stambollin ku jetonte, por e botoi në Bukuresht, në Rumani, se ishte e pamundur ta nxirrte në “Shqipërizën e tij” analfabete, pa shkolla, ku as që bëhej fjalë për shtëpi botuese, ndërsa Dom Ndre Mjeda 20 vjeçar ishte student i filozofisë në Oksident, në Spanjë, në Valencia, në Manastirin Kartauzian “Porta Coeli”.

Të dyja poemat, pra, u shkruan jashtë Shqipërisë nga dy rilindas krejt të ndryshëm, e para si një ëndërr, që ngjan me një të shkuar të përmalluar, e dyta si një vegim, që do të ishte një e ardhme e shqetësuar, të dyja janë madhërsishëm shqip, e para në toskërishten puritane dhe tjetra në gegnishten e amël, një realitet i ri i bukur gjuhe,

Është trashëguar një akademi e tërë kritike letrare për to. Është detyrë e studimeve tona shkuarja më tej. Për Mjedën do të veçoja tani si një majë mjedologun e shquar, profesor Mentor Qoku, që i përkushtoi jetën e tij intelektuale Veprës së Mjedës. Ja, po del Libri i Dhjetë si një amanet nën kujdesin e së bijës me emër verior, Valbona.

Përsiatja ime për poemën “Vaji i Bylbylit”.

NDËRTIMI I POEMËS

Po shkrihet bora,

Dimni po shkon;

Bylbyl i vorfën,

Pse po gjimon?

Kështu nis… gati si fëminore dhe duket sikur nuk mbaron, jo vetëm prej rrjedhshmërisë aq të kthjellët si të një ujëvare, prej melosit të saj dhe kumteve, të cilat së bashku të gjitha vazhdojnë dhe brenda teje… por dhe nga shkaku i leximeve dhe rileximeve nga gjenerata në gjeneratë në kohë të ndryshme, nga nxënës dhe studentë në banka shkolle dhe auditore, nga poetë dhe kritikë letrarë e studiues, nga populli që lexon,

Maestro Mjeda është virtuoz në prozodi, me figuracion e larmi vargjesh, ai gdhënd me hijeshi siç gdhendet druri…“Vaji i Bylbylit”, poemë sintetike – do ta quaja, e veçantë në llojin e saj, një kuartet magjepsës, pra, me katër këngë, pjesë, dhe më pas studiues të ndryshëm, që merren me teknikat poetike, numërojnë dhe strofat, dyzet, katërdhjetë, jo, janë më shumë, 57 më dalin mua në botimin e tyre të hershëm, me nga 4 vargje, ndërsa në Këngën e Katërt vargu i fundit i secilës strofë është gjysmë vargu, kështu quhet, nga që ka gjysmën e rrokjeve të vargjeve më sipër. Kumbimi i gjysmë vargut ashtu është më i fuqishëm dhe gjysma që mungon, duket se është jehonë. Te Mjeda kështu. Metrika është e ndryshme nga njëra këngë në tjetrën, madje dhe brenda një kënge. Në Këngën e Parë, nga varg katër rrokësh kalohet në pesë, deri dhe në shtatë rrokësh, në Këngën e Dytë ka vargje nga gjashtë deri në dhjetë rrokësh, por zotëron tetërrokshi tradicional, ndërsa në Këngën e Tretë vargjet shkojnë nga shtatë deri në njëmbëdhjetë rrokje, mbizotërues është nëntë rrokshi aristoktatik. Në Kënga e Katërt, në finalen maestoze, ato që i quajtëm “gjysmëvargje” sipas teknicienëve, janë gjashtë rrokësh, ndërsa vargjet e plotë kanë nga dhjetë rrokje deri në katërmbëdhjetë, sundon njëmbëdhjetë rrokshi.

Po kështu dhe rimat. Në Këngën I rimon vargu 2 me vargun 4 të strofës, pra, skema ABCB dhe aliteracione, kurse në Këngën II skema është ABBC dhe vargu i fundit i çdo strofe rimon me vargun e fundit të strofës pasuese. Në Këngën III rima është e kryqëzuar: ABAB, në Këngën IV rima është e puthur AABB. Pra, një begati stilistikore dhe brenda një poeme.

Figuracioni letrar gjithashtu. Vërtet më kujtojnë gdhëndjet në dru, ngjashëm me reliefet që gjendet dhe në tryezën muzeale të Mjedës, ai konfiguracion i vaçatë, i zgjedhur dhe i qendrueshëm.

Studiuesit veçojnë inversionin. Unë do të thosha se ai është që në titull: vajtimi dhe bilbili, teksa bilbili zakonisht shihet si zog i gëzimit. Mjeda ndjek kontrastet, ai largohet nga tryeza e tij dhe vështron larg në natyrë dhe gjen në të paralele të botës së brendshme.

Edhe strofa e fundit e poemës duket se është dhe në një kontrast sa të brendshëm edhe të jashtëm me strofën e parë, ku dhe aty është, por shpirtëror, mes mbiemrit i vorfën, që ka pikëllim dhe heshtje dhe foljes shungëlluese gjimon, ndërsa strofa e fundit është po aq dhe vazhdimi përmbyllës, ku nga brenga funddimërore kemi një hov shtegtues, prapë mbi kontraste fushë dhe mal, magjepsjen dhe pranimin e thirrjes për gëzime:

Kúr t’shkojsh ndër fusha, kúr t’shkojsh ndër male,

Afër shpiës s’ëme hovin t’änd ndale;

Mahnit’, at zänin tand tui prigiue

Kam për t’u gëzue.

ÇFARË ËSHTË BILBILI I MJEDËS?

SIMBOL, ALEGORI APO…

Është shkruar shumë për poemën “Vaji i Bylbylit”, për bukurinë e saj deri në përkryerje, copëzimet moderne dhe thellësitë e mendimit filozofik, për misterin e saj, ndërkaq poema është gjakim i hapësirave, arritje e asaj ndjesie siperane, që nis nga kafazi për në lartësitë qiellore, një flatrim sa elegant, po aq dhe i çlirët, duke mbartur trishtime dhe dëshpërim madhor, shpresë dhe thirrje për gëzim, nga e përditshmja deri te hyjnorja.

Poema do të lexohej dhe rilexohej me kritika dhe interpretime nga më të larmishmet.

Në kohën e parë të tij, që në gjallje, u çmua nga bashkëkohësit. Mjedologu, Profesor Mentor Quku, na jep një informacion, kur në vitet ’30 të shekullit të kaluar vlerësohej nga emrat letrarë si Reporter e Cirka, ndërsa në vitin 1942 Kolë Ashta, profesor dhe imi më pas, do të shkruante: “Mjeda na njofton një trajtë të re arti e cila ngacmon menden e kritikut, qi të vijësojë në rrathë të madhsuem përfytyrimet e shprehuna”.

Përkthyesi i shquar i Dantes, Pashko Gjeçi, në revistën “Kritika”, në vitin 1944, “Vajin e Bylbylit” e sheh si lidhje këngësh të ndryshme që kane vajin të perbashket.

Shkrimtari themeltar Ernset Koliqi do të shkruante për Mjedën:

“Nji tjetër gjâ e bâni të Madh e të padekëshëm: dashunija e stërfuqishme për gjuhë shqipe… dashunonte me nji dashuní të njomë e luftarake kët gjuhë të palavrueme t’onë. E dashunonte si Dijetar e si Atdhetar, e dashunonte edhe si Poet. …për naltësim të shqipes e të Shqipnís”.

Mendoj se do të ishte një nga udhërrëfimet më të mira, ndër të parat, për të shkuar te Mjeda.

Por do të vinte koha e dytë, ajo e gjëmës më të madhe të Bilbilit, do ta quaja, kur fitimtarët e pas Luftës II Botërore në atdhe do të vendosnin një diktaturë të egër, do të sundonte gjatë Realizmi Socialist, metoda letrare që do të bënte ideologjizimin dhe politizimin tendencioz të letërsisë dhe e vënien e saj në shërbim të regjimit mes nje entuziazmi shterp dhe grotesk.

Mjeda s’do të ishte më, por Vepra e tij – po.

Ai nuk u mohua siç ndodhi me kolegun e tij 5 vjet më të ri, At’ Gjergj Fishta, “Homerin e fundit në Ballkan”, që jo vetëm i ndaluan veprën, po edhe eshtrat ia nxorën nga varri dhe ia hodhën në lumin Drin. Madje dhe në një foto ku janë bashkë, Dom Ndre Mjeda, At’ Gjergj Fishta në mes dhe patrioti poet Luigj Gurakuqi, në tekstet e letërsisë At’ Gergj Fishta nxihej që të mos dukej më.

Vepra e Mjedës do të cungohej në përmbajtje dhe në kuptimësime, në vlerë dhe në besim, pjesë me rëndësi do të liheshin mënjanë, do të përdoreshin të tjerat duke i mëshuar vetëm patriotizmit, duke nxjerrë kumtet që u duheshin dhe duke harruar më të rëndësishmet, poezinë në vetvete, bukurinë dhe emocionin e saj, estetikën e besimit siperan.

Mbase keqinterpretimi është po aq i dëmshëm për poetin sa dhe ndalimi.

Gjithsesi Mjeda nderohej.

Të shohim disa këndvështrime për poemën “Vaji i Bylbylit”. Janë thënë për të se në Këngën e Parë na jepet gjendja e Shqipërisë mbas Kongresit të Berlinit, që u mbajt në vitin 1877 dhe Lidhjes së Prizrenit një vit më pas, ndërsa poema është shkruar gati një dekadë më vonë se këto dy ngjarje historike dhe poemës i janë mveshur dhe kuptime parashikuese, e drejtë e leximit dhe kjo.

Në Këngën e Dytë është thënë se Bilbili është Shqipëria në robëri dhe këtu poeti bëhet më i ashpër dhe se lumturia vjen me luftë, etj.

Në Këngët e Tretë Bilbili është dhe Shqipëria dhe poeti, i cili nga dhuna është larguar, ka marrë rrugën e mërgimit…

Në Këngë e Katërt ai, poeti është i ngarkuar me meditime filozofike, se pas dimrit vjen pranvera dhe nga e përgjithshmja shkohet te veçanta, etj, etj.

Pra, “Biblili” ëshë figurë polisemike, përveç se symbol i autorit, merr dhe kuptime të tjera. Dhe nxirren mesazhe të tilla në vijim si liria është ndjenjë, që do të fitohet pavarësisht çdo pengese, etj, etj.

Kritika e “Vajit të Bylbylit” do të kishte dhe emra shkrimtarësh si Sandër Gera a Dashnor Kokonozi e të studiuesve të njohur të Realizmit Socialist si Razi Brahimi apo në Kosovë të akademik Rexhep Qoses e Profesor Milazim Krasniqit, teksa, sipas mendimit qortues të Profesor Mentor Qukut, më ndryshe do ta shihte poemën Rinush Idrizi, që, po sipas tij, ka ndikuar te akademik Sabri Hamiti, që e sheh poemën si “krijim personal”, të mallit dhe të dhëmbjes vetanake, të vetmisë, dëshpërimit, vajtimit, të një revolte dhe rebelimi…

Ndërkaq kemi arritur në kohën e tretë, në të cilën jemi, kur nuk do të ketë më Realizëm Socialist, por rikthim te vlerat e harruara dhe të humbura apo të shtrembëruara, pra dhe tek Dom Ndre Mjeda dhe te koha e tij e parë, do të kemi kështu një vështim më të hapur edhe më të lirë, një vizion postmodern, që nuk e ka shmangur dot tradicionalizmin ideologjizues, edhe pse të ri e të vrazhdë.

Thënë çiltazi, kam përshtypjen se Mjeda është lexuar përgjithësisht më mirë në Kosovë.

Gjithsesi ka vepra siç është dhe poema jonë “Vaji i Bylbylit” që të japin mundësi për vështrime dhe interpretime të ndryshme në kohë të ndryshme dhe në lexime të reja, madje lënë dhe mundësi dëshirimesh, ndërkaq mbetet në to diçka e patjetërsueshme, thelbësore në magjinë e tyre, që po mungoi, mungon e duhura dhe domethëniet e tepërta që mund t’i japen, bëhen edhe më të tepërta, tëhuazuese e shpesh efektkundër e përçudnuese…

Ndërkaq Profesor Mentor Quku e përcakton shkëlqyer: “Ai (Mjeda, shën. imi) nuk don të duket, atij i mjafton të jetë.” Siç është dhe vetë poezia…

“Vaji i Bylbylit”, sipas meje, mbart një trini, ku edhe pse janë veçmas: Poeti, Bilbili dhe Elegjia, shihen qartazi të shkrira në një, së pari Bilbili me Vajin e vet, dhe mbeten të hijezuar dy të tjerët: ai që shkruan me muzën ose bardi dhe shpirti i tij ose njeriu krijues me krijimin, vetja me vetvetja.

Shoh që në perspektivën vezullim-errët është vetëm Poeti. Poema i ngjan një monologu të brendshëm, të metaforizuar në një bilbil, alter ego e poetit, poeti vetë, që sipas romantizmit modern do të shpalosë credo-n poetike: të shkuarit nga dhëmbja në dhëmbje:

Gjama jote a porsi ankimi

I nji fëmijës që vetun mbet;

Gjama jote a si shungllimi

I nji t’zezës që gja s’ pret.

Porsi dnesë me futë në krye

Nana e shkretë që mbet pa djelm;

Njashtu tine rri tuj shfrye

Njat idhnim që t’u ba helm.

Humbje dhe vdekje. Jetimëri si e fëmijës mbetur vetëm, por dhe e prindit – ende më rëndë. Gjendja e përzishmja zotëron si një natë pa agim. përballë teje dhe e nderkallur brenda teje. T’zinjtë njerëz!

Vetmia e poetit si vetmia e të burgosurit?

Si t’burguemit n’ishull t’detit,

Ku tallazi i thekshëm vrret,

O t’vijë t’ftoftit, o t’vijë t’nxetit,

Vaji zemrën ia pëlset;

Parandjenja këto? Mjeda i mëpastajmë do të arrestohej dy herë nga të huajt pushtues dhe invazorë. Ai do të provonte prangat ashtu si në shpirt, edhe në duar. Por është dhe zgjedhja e tij kjo, që duke e humbur lirinë, të shkosh drejt saj.

Vajtimi kështu nisi para se të ndodhte. Shkretimi do të tallazitej përreth ngjashëm me shkulmet e detit dhe ç’po pëlcet ashtu: zemra apo bilbili?

Njashtu ti rri tuj vajtue

N’njat kafaz që shungullon;

Fisin tand rri tuj mendue

T’zinë atdhe që s’e harron.

Edhe atdheu i zi! Këtu përmblidhen shekuj historie plot vështirësi, natë robërie. Dhe vetmi poeti. E vonë, por ç’mrekulli, ajo erdhi. Vetmia e poetit është e mbushur me këtë botë. Këtu fillon liria, së brendshmi së pari. Në formën magjepse të së bukurës.

Dhe poezia shqipe kështu rinisi.

Naim Frashëri do të shkruante: Do të këndonj bukurinë/ E të lëvdonj Perëndinë, /Perëndin’ e bukurisë/ Q’i dha shije gjithësisë!

Mahnitëse! Po flitet për shijen e botës, ja, ashtu siç flitet sot për pjatat në një tryezë.

Ndërsa Mjeda tronditshëm kishte sjellë ofshamën bodleriane, të poetëve të mallkuar, kaq marrmendshëm:

Vetë bukuria…/ Kenka për ju nji kob.

Kaq brengë europianë në poezinë shqipe, kaq bukuri të zymtë dhe ku, në vendin që e kishte humbur Europën. Dhe po kthehej sërish përmes dhëmbjes së madhe, edhe pse pa Shekspir, gjithsesi shekspiriane, me poezinë:

Me ditë hyjt me bisedue,

Me pasë sy që me derdhë lot,

Vajin tand ju kishin prue

T’kishin kja për jet’e mot.

Mjeda bëri që dhimbja jonë të arrinte Qiejt. Dhe prej andej të vinte një tjetër thirrje, që po Mjeda e di. Dhe sipas tij, bota që pëson ndryshime, me rrotullimin e saj metaforik kërkon të na çojë hyjnisht te gëzimi i njeriut,

“Vaji i Bylbylit” është një elegji për gëzimin që vonon, gjithsesi është për gëzimin, që edhe nëse ende nuk ishte kuptuar, pra, pa përgjigjen e shqiptarëve, Poeti prandaj u shfaq…

Edhe dhimbja nxjerr gëzim, kur edhe gëzimi ka kaq shumë dhimbje, pra, jemi në një udhëtim ndjellës nga terret e brendshme në dritën jashtë nesh, që na hyn përbrenda, sepse është veta jeta dhe ne jemi vetë ajo. Gëzimi është thirrje e Hyut.

Dom Ndre Mjeda është klerik jezuit, meshtar kombëtar, biblik si krijuesit e mëdhenj. Kjo nuk mund të shmanget, kur flasim për Mjedën, është dhe pjesë qenësore në formimin e tij, në kulturën dhe në krijimin. Do të ishin me interes hulumtimet në këtë drejtim, unë thjeshtë sa e përmenda. Në ikonën e Mjedës argjendon brerorja e poetit.

BIBLA DHE POEMA

“Apo nuk e dini se trupi juaj është Tempulli i Shpirtit shenjtë që banon në ju, që e keni prej prej Hyjit dhe se ju nuk i përkitni më vetvetes. Sepse jemi blerë me çmim të lartë, prandaj jepini lavdi hyjit në trupin tuaj”, lexojmë në Beslidhjen e Re.

Veprat e Apostujve, Letra e Parë Korintasve 6; 19-20.

Një përvuajtje të tillë deri në lumturi gjejmë te poeti. Ai nuk do t’i përkasë më vetes, me shpirtin që gufohet në muzën e shndërruar tani në zog, bilbil, që këndon. Kafazi apo tempulli janë njënjëshëm trupëzime, kënga do hapësira, prandaj:

Kafaz ke qiellin…

pafundësinë e bukur e plot mister, ndërsa:

Epshin pengim…

I ndjej si vargje ndër më të bukurit në të gjithë poezinë shqipe, të të gjitha kohërave, një antitezë shpërthyese: kafaz/qiell, kapërcimi më i lartë, hov qiellor me pengesë njerëzoren si një kundërvënie tjetër tokësore apo thjeshtë brenda nesh. Ç’epsh është ky, ç’pathos? Prag që duhet kapërcyer.

E thamë, poeti do që ta çojë poezinë e tij, ku është dhimbja e jetës, por ai e di, kjo nuk mjafton dhe as misoni nuk është i mjaftë, se:

Ankimi e vaji nuk asht i zoti

Përgjithmonë zemrën me na coptue;

Mbas vajit t’tashëm ka me t’ardhë shendi…

Mjeda beson dhe frymëzohet dhe frymëzon. “Lum ata që qajnë, sepse do të ngushëllohen” – ushton “Predikimi në mal”, në Ungjillin sipas Mateut, 5:4. Krishti është për gëzimin e jetës, kryqin e ngritën të tjerët.

Bylbyl, ky shekull or e ças ndrrohet:

Bijnë poshtë të naltit, i vogli çohet;

Edhe natyra po don m’u ndrrue:

Fillo me gëzue.

“Kështu të fundit do të jenë të parët dhe të parët të fundit” – thuhet te “Punëtorët në vreshtë”, në Ungjillin sipas Mateut, 20: 16.

Lehtsim por s’mbramit gjen tuj punue;

Fillo me gëzue.

Urdhër? Punë, punë, nat e ditë, / Që të shohim pakëz dritë… Atë dritën e qiririt naimjan, që e zgavron natën dhe shpik shtegun mjedjan: Fillo me gëzue. Porosi biblike. Një fillim i të tanishmes pa mbarim…

EPILOG

TRYEZA E MJEDËS

Është dhe tryeza shekullore e poetit Dom Ndre Mjeda në shtëpinë, ku ai banoi, tashmë muze, pjesë e Kishës në Kukël.

Në atë tryezë ai shkruante, merrte penën aty, e linte pranë letrave dhe librave, hapte sirtarët, diçka kërkonte, që s’ishte aty, mbase n:e të ardhmen, mbështeste bërrylat, mendohej, shikonte kryqin në mur, shkruante prapë netëve, deri sa zbardhte, punonte veprën e vet, hidhte vështrimin tej dritares së hapur, patjetër që do të jetë futur dhe ndonjë zog dhe i ka kujtuar sërish poemën “Vaji i Bylbylit”, duhej ta rishkruante, teksa përgatiste “Juveniljan” e tij, që t’ia linte letërsisë shqipe.

E gjitha në atë tryezë… që, kur erdhën në pushtet fitimtarët, ata të pas Luftës II Botërore, të diktaturës që shembën tempujt e dogjën Biblën e librat e fesë e jo vetëm ato, e morën dhe tryezën e Mjedës për zyrën e kryetarit të këshillit popullor të Kuklit, kishte qenë partizan ai, etj, etj.

Një nxënës i Mjedës, tashmë mësues në fshat dhe ai, poeti Sandër Gera, e njohu tryezën e mësuesit të tij, u shqetësua, ndërhyri që ta ndërronte, duke u dhënjë një tjetër, mori tryezën e Mjedës në dhomën e tij për ta ruajtur dhe në vitin 1959, kur nisën përçarjet e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik, e çoi në Muzeun e Shkodrës.

Aty filloi harrimi i saj dhe i shumëçkaje të vyer. Ai shkujdes ishte dhe qendrim ndaj veprës që u shkrua mbi atë, siç duket dhe objektet, sendet japin dhe marrin nga jetët e njerëzve të tyre, nga fati i përbashkët.

Tryeza e Mjedës ishte e shekullit XIX, kam lexuar, e kulturës perendimore, e punuar me dorë në dru bredhi dhe rimeso arre, pyll i Veriut, ajo aromë, me gdhendje, me motive floreale, në ballë të cekta dhe të këmbët, i ngjan një dreri, të rënë më gjunjë para Poetit, mbi shpinën e të cilit ai do të shkruante.

E braktisur në magazinat e shtetit, filluan dëmtimet e saj, deformime dhe çarje, pluhur, sulm insektesh, biologji myku, lagështi dhe kalbje… ngjashëm me kritikën e socrealizmit.

Ty t’paska ndry mizori,

do të vajtonte Bylbyli i Mjedës mbi tyezë, por:

…bylbyl, ndrron moti…

do të dëgjohej jehona e vargut mjedjan… U shemb Muri i Berlinit, ra perandoria komuniste, po ringriheshin muret e kishave në Shqipëri, u ribënë tempujt…

Dom Nikë Ukgjini, meshtar si Mjeda në Kukël, një ditë prej ditësh do të vinte në Ministrinë e Kulturës në Tiranë, me një kërkesë, ngulmues në të, me mirësinë e meshtarit si Mjeda, pasionant si ai, por dhe i zemëruar, kërkoi ministrin dhe i tregoi se ku po vdiste Tryeza e Poetit, jo, mjaft, duhej restauruar patjetër dhe duhej sjellë aty ku ka qenë, në Kukël, në dhomën muze të Mjedës. Ndryshe nuk ka 100 vjetor të Pavarësisë së atdheut…

Kishte ende Tryezë të Mjedës? Befas m’u kujtua Vaji I Bylbylit…

Dhashë porosinë të zbatohej menjëherë urdhëri, që ajo Tryezë, pikërisht ajo, të nxirrej nga magazinat e Muzeut të Shkodrës dhe të dërgohej në Institututin e Monumenteve në Tiranë… për ringjallje.

Dhe ashtu u bë.

Përsëri takohesha me Profesor Mentor Qukun, ai po sillte si dhuratë në Ministri nga kolana e Veprës Monumentale të Mjedës, përgatitës dhe hartues i së cilës ishte, nderkaq kujdesej dhe për mbarëvjatjen e punimeve me Tryezën. S’ishte fjala thjeshtë për të, por për metaforën e mbiTryezës së Poetit.

Vepra e tij më mirë se në çdo tryezë rri në Historinë e Letërsisë Shqipe, në librarira, te lexuesi. Mjeda, poeti panteonik, ka dishepuj. Poezia qiellore e Lasgush Poradecit është një lartësi tjetër, majë e çelur plot dritë dhe mister. Vargu i fundit i këngës së fundit të poemës “Vaji i Bylbylit” – simfoni bethovenian e gëzimeve, le të jetë dhe si një korale e atdheut:

kam për t’u gzue.

Agim Baçi/

Keltët kur shkonin në luftë linin nga një gur një vend të caktuar në të dale të vendbanimit të tyre. Kur ktheheshin nga lufta merrnin gjithsecili gurin e lënë. Gurët që mbeteshin në stivën e ndërtuar në nisje ishin të rënët në betejë…Për Petro Markon gurët e mëhallës së tij kanë gjithnjë një histori, ndaj mbeten aty, plot krenari, duke pritur “t’i dëgjojmë”. Ndërsa retë, edhe pse mbajnë shumë nga ajo që është ngjitur nga toka, edhe pse sjellin jetë përmes ujit që lëshojnë ngado, mbeten gjithnjë në ikje. Duke përshkruar veten mes gurëve dhe reve, Petro Marko ka mundur të sjellë edhe lëvizjet edhe qëndrimet e tij në jetë, duke kthyer sytë nga “romani që kishte brenda tij”. Dhe gurët “përdorin” dorën e Petros për të thënë shumë, për të goditur larg, drejt asaj që ja vlen gjithmonë.

“Thonë se gurët e mëdhenj atje poshtë në Shënmëri, janë burrat që janë kthyer dhe kanë vdekur në vend. Po të jesh trim dhe zëmërbardhë e po të shkosh andej natën, i dëgjon të dëftojnë historitë e tyre. Po të jesh frikacak e zemërlig, nuk i dëgjon dot. Kurse ata burra që kanë ikur dhe kanë vdekur në kurbet janë bërë re… Vijnë qajnë dhe ikin. Dhe mbi spitharët më poshtë, afër bregut mblidhen lotët e tyre siç mblidhet uji i shiu” (Petro Marko, Intervistë me vetveten “Retë dhe gurët”). E gjithë jeta e Petro Markos ishte një betejë. Njohjet, lufta, refuzimet dhe dashuritë në heshtje, ishin lumi i nëndhshëm që e mbajti gjallë gjoksin e tij, duke mos u dorëzuar. Shkroi pa fund, dhe u refuzua pa fund. E kur mikesha e tij italiane e këshilloi që “romanin ta shihte tek vetja” ai vendosi të sjellë një rrëfim mes atij që do të mbetej e atij që do të udhëtonte në çdo kohë. Dhe i gjen aty, në ato faqe, fëmijërinë, marrëdhënien me të parët e tij, vajtjen në Luftën e Spanjës, bashkimin me partizanët italianë e më pas edhe përpjekja e pashtershme për të mbijetuar përballë atyre me të cilët nisi bashkëudhëtimin përmes të njëjtit ideal deri sa mbërriti në vetmi. Pikërisht ashtu siç i linte ai sistem të gjithë ata që dinë të mendojnë dhe që luftojnë të mbeten vetvetja.

Petro Marko mbart absurdin e njeriut që e dënoi dhe shpëtoi letërsia. Njeriun që deshi ta sillte përmes romaneve të tij, duke nisur që nga “Hasta la vista” më 1958 me Gorin dhe Anitën, ja refuzuan të parët “shokët e idealit”. E shkuara e përbashkët në ideale gjatë luftës me disa prej atyre që morën pushtetin veçse e ndihmoi të mbetej në këtë jetë. Megjithëse me atë jetë që bëri nuk është aq kuptimplote të themi se “ishte i gjallë”. Mosbotimi apo heqja e së drejtës për botim, burgosja e të birit, Jamarbërit, e dërgoi drejt prehërit të letërsisë autobiografike.

Petro Marko ishte brezi i Heminguejit dhe Remarkut që përshkruanin te “Lamtumirë armë” apo “Asgjë e re nga fronti i perëndimit”. Por për të kjo letërsi mbeti thjesht ëndërr pasi iu ndalua nga “shokët e idealeve”, pasi për ish shokët e tij të luftës, i vetmi njeri që pranohej ishte “Njeriu i ri”, njeriu që njihte veç partinë. Ndaj Petro Marko kthen vetveten në personazh, ku jeta që ëndërroi lozi mbi përditshmërinë e tij, duke e kthyer në të refuzuar.

Petro mbeti vetë “një gur rëfimi”, ndaj dhe letërsia e tij, e nisur nga “Retë dhe gurët” është vetëshpjegimi i madh e letrares së tij. Nuk e ka kursyer vetën nga asgjë, sepse ai kurrë nuk pati frikë. Galeria e tij e ngjarjeve dhe emrave është rindërtimi i një jete që përmes letërsisë hartoi edhe vetveten. Ai ishte njëkohësisht shkrimtari dhe personazhi, letrari dhe letrarja.

Stili i Markos është i drejtëpërdrejtë. Ai ishte realist dhe këtë kërkonte edhe nga të tjerët. Madje, ja kërkoi këtë gjë edhe Migjenit, pas takimit me të përpara se të udhëtonte drejt Spanjës, për t’iu bashkuar frontit të luftës. “Ti shkruan errët dhe duhet të shkruash më hapur që të kuptohesh nga lexuesit. Ne duhet të shkruajmë më thjesht” (Petro Marko, “Intervistë me vetveten”, fq. 167). Ky stil bëri që intervista me vetveten të bëhet pjesë e rëndësishme e romaneve dhe e gjithë prozës së tij, pasi tashmë nuk ish thjesht një personazh, por ishte vetë kryepersonazhi që solli kohën dhe brengat e tij.

– nga Visar Zhiti -/

XHONTURQIT E DEMOKRACISË:

Është dita e Arshi Pipës, madje është dhe koha e tij, kështu duhej të ishte, por s’e di sa u kujtuan mediat, institucionet, kujtesa kolektive? Është datëlindja e tij, kur të gjitha ditët duhej të kishin frymën e tij.

Nuk e di, e kujtuan njerëz të veçantë dhe mbase e ardhmja është ajo që sjellin të veçantët.

Trauma e shoqërisë postdiktatoriale shqiptare, përveç grafikut të përmirësive, ka dhe befasira e marrëzi, piskamat e së cilës gjallërohen dhe ia kalojnë britmave të hetuesve të vjetër.

Xhonturqit e demokracisë, – le t’i quajmë si pas Profesor Pipës. Ndonjë trushkulur kërkon prapë dënime, jo të atyre që dënonin, por të atyre që u dënuan, 10 vjet burg prapë, 20, përjetë, pushkatim…

Po ndieja dëshirën të shfletoja “Librin e Burgut” të Arshi Pipës si kundërvënie, vetë dita sikur e donte, ma kishte dhuruar dikur autori në Uashington si bashkëvuajtës, si aleat, si prijës shpirtëror…

…kumtin që na vjen nga ai, qëndrestari i rreptë, ish-i burgosuri politik, i arratisuri guximtar dhe emigranti antikomunist, eseisti, kritiku letrar, përkthyesi, filozofi, që shkruante jo vetëm në shqip, por dhe në anglisht e në frëngjisht, emblematiku sipëran Arshi Pipa, është urdhër.

Dhe po shfletoja shënimet e mia nga takimi i paharruar me Profesorin. Po i risjell.

RAFTET DHE HIRI:

…telefonoi se na priste në shtëpinë e tij atë paradite në Uashington, ora 10:00. Meqenëse kishim dhe ca kohë, vendosëm të futeshim në librarinë pranë dhe pastaj të vazhdonim një shëtitje të shkurtër. Uashingtoni, po mendoja, është qytet me fizionomi klasike europiane: s’ka qiellgërvishtëes, siç ishte përfytyrimi i shqiptarëve të padalë për Amerikën, por sheh blerim kudo, rrugë të pastra e qetësi të bardhë. Mbase këtë ndjesi ta japin Shtëpia e Bardhë, Kapitoli, Bibliotekat e famshme të Kongresit, të gjitha të bardha. Një kryeqytet që ka shumë e shumë më tepër pemë, se… policë. Dhe sa shumë ketra! Ketra qytetarë!…

Ndalnin, na shikonin në sy, s’kishin frikë nga njerëzit, madje prisnin t’u jepje diçka për të ngrënë; biskota, shiteshin enkas dyqaneve, afroheshin, tundnin bishtin e madh e të bukur si të argjendtë, dilnin dhe në rrugë, vraponin poshtë veturave të ndalura, endeshin, ktheheshin pas, u ngjiteshin me vrull pemëve, një zot e di se ç’kërkonin. Edhe ne tani po nxitonim. S’donim të bëheshim vonë për në shtëpinë e profesor Arshi Pipës, nën një diell që po më dukej i bardhë dhe ai. Mbas trokitjeve tona të buta, portën na e hapi motra e moshuar e profesorit, ndërsa në krye të shkallëve të drunjta lart, në katin e dytë, na priste vetë profesori, në këmbë, i gjatë dhe i hollë, i drejtë, me flokët e bardha, “të uashingtonta”, por dhe si borë e largët e atdheut, që nuk shkrin kurrë. Vetullat çuditërisht të zeza, siç dukej një shenjë e përzishme që nuk shkëputej për jetë nga fytyra fisnikërisht gjatoshe e tij. S’dita ta përcaktoj në e theksonin apo e neutralizonin pamjen disi skeptike të asaj fytyre, a i jepnin rini më shumë, bashkë me një pesimizëm të mençur, por gjithsesi me një përzemërsi të palodhur.

– E di emrin tënd, – më tha, kur u ulëm në kolltukët e thjeshtë, – je poet i ri dhe ke qenë në burg. Kësaj së dytës unë i jap rëndësi… për shkrimtarin, – shtoi. Menjëherë i tregova ç’dija për “Librin e burgut” të tij, të botuar në vitin 1959 në Romë, ç’kisha dëgjuar dhe si e kisha lexuar më në fund. Kur autori qe arratisur, pikërisht ato sonete skëterrore kishin bërë rrugë të kundërt me autorin, po aq të rrezikshme, në mos më shumë, qenë futur fshehurazi në atdhe, përmes telave me gjemba. Kisha bërë përpjekje për të botuar një cikël prej tyre në shtypin e ri opozitar tonin. Kujtova sonetin për një të shtrirë në vig, që vdekja e shndërroi në arkivol lecke…

– Më ka ndodhur… me tim atë, – shpjegoi profesori, – vdiq udhës në burg. – Edhe zëri i tij sikur zbardhte, i njëllojtë, me pak ngjirje që ai ia vinte fajin torturave, – prandaj më del i tillë. Me ftohje. Çimento qelish. Në fisin tonë, – po tregonte profesori – s’kemi kënd me zë të tillë. Pastaj ne e çuam në spital, – qesh me ironi, por zëri iu prish. Kë kishin çuar në spital, babain e vdekur apo zërin? S’ka zë të tillë në fis…

– Ne e njohim këtë zë, – ndërhyra, – që s’e prishi dot diktatura. As liria e mirëqenia e suksesi. Dhe tregova librat e tij mbi tryezë, te të cilët po hidhte autografe, po m’i dhuronte mua. Ime shoqe shkrepi befas aparatin fotografik mbi ne. Me siguri do t’i jetë fanitur gjyshi i saj, të cilin dhe atë e burgosën në kënetën e Maliqit, ja, atje, ku ishte dhe Profesori, me siguri do të jenë njohur… mbi baltë, ku shpesh, policia të rrëzuarit, ata që binin nga mundimi i madh dhe uria e madhe, i shkelte me këmbë. Hipnin me çizme mbi shpinën e njeriut të dënuar derisa e zhysnin thellë e më thellë, në llumin e pafund, në kënetën e vdekjes. Po gjyshi i saj mbeti gjallë, edhe atëherë kur i hodhën një bombë policët e një njeri tjetër kërceu, se e dinte copë buke e donte ta priste, por u bë copë-copë. Dhe prapë do ta arrestonin Dane Zdravën, gjithmonë, sepse kishte qenë biznesmeni i parë, ai kishte sjellë kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, po ja, që ishte dhe me akademi në Itali, sillte centrale elektrike, autokombajna në tokat e tij dhe falte peliçe apo bënte pajën e të gjitha vajzave të miqve të tij dhe teksa e nxirrnin nga shtëpia të lidhur me pranga, përqafon për herë fundit mbesën e vogël, të sapokthyer nga shkolla… e ajo tani fotografon bashkëvuajtësin e gjyshit.

Me siguri do të jenë njohur bashkë, kanë folur, edhe pa e ditur se cilët janë, atje, në kënetën e vdekjes, kanë shpresuar. Autori i soneteve të baltës së burgut pati fat pastaj, e kërkoi fatin, e bëri vetë dhe ja, tani, bisedon me atë që është i shoqi i saj, edhe ai me plot poezi burgu gjithë errësirë ferri.

– Jam familje borgjeze, – vazhdonte të rrëfente profesor Pipa, – jo në kuptimin që e përdorin komunistët. Në familjen time janë marrë me gjyqësi të gjithë: gjykatës e avokatë ishin e mua m’u desh të bëja punë proletari, më të rëndë se proletarët. Po burgut i jap rëndësi, e quaj universitet…

– … të zi, – shtova unë. Pastaj Profesori nisi të flasë për Fransua Vinjonin, poetin rebel, vagabondin, të burgosurin, të dënuarin me varje, por që i shpëtoi litarit… (Ah, Avzi Nela yni, nuk i shpëtoi dot… diktatura komuniste ishte më keq se mesjeta.) E dua Vijonin, – m’u duk sikur u rrëmbye profesori, por gjithsesi i qetë, me qetësinë e mistershme që gjen në një tempull. Me Vijonin shihet se jeta është tjetër gjë dhe tjetër poezia. Edhe krijimtaria e Kadaresë është kështu…

Siç thuhej, Arshi Pipa ishte njeri i prerë, autoritar, “madhërisht i pamëshirshëm” me diktaturën, të cilën ai e sfidoi, jo vetëm si mërgimtar politik, por si poet dhe si mendimtar, mbi të gjitha. Profesori do të pohonte pa mëdyshje që Atdheu ynë është më mirë se dikur, me gjithë rezervat e mëdha që mund të kihen. Diktatura e bunkertë u ça nga brishtësia e demokracisë. Në fund të fundit, demokracia është edhe kritikë për të përmirësuar veten.

Dhe deshi të më tregojë përkthimet e tij nga klasikët e mëdhenj, Dante e Petrarka, Gëte… francezë, rusë e rumunë. – I kam përkthyer, – po thoshte profesor Pipa – ca me toskërisht e ca me gegërisht. Po t’i jap, por mos i boto. I përgëzoj botimet kosovare që arritën të shkruhen në gjuhën letrare, megjithëse ata ishin për përdorimin e dy dialekteve, edhe unë. Janë pasuri, – këmbënguli.

– Edhe gjuha e përbashkët letrare është! – iu përgjigja. – Erdhi shpejt, – tha sërish.

Ndërsa pinim kafetë, unë u ngrita të shoh raftet e çuditshme të librave. Të gjatë dhe bosh! Bo-o(h)-osh… Vetëm ca fjalorë, dorëshkrimet e fundit në një qoshe, ksomblat e librave të tjerë, vepra të mikut të tij të madh, arratiakut tjetër, poetit Martin Camaj. Kaq! Dhe dhembje si e drunjtë. Ç’kishte vdekur aty? Ja, ca fotokopje të zmadhuara të letrave të cigareve, ku kishte shkruar dikur poezitë e burgut. Me ato ishte arratisur… Se si dukeshin ashtu raftet, dramatikisht bosh, si arkivole. Sërë-sërë. Ku janë librat, desha të bërtas së brendshmi. Kërkova se mos shoh nga dritarja ngrehinën e mrekullueshme të Librarisë së Kongresit Amerikan, që të lehtësoja frymëmarrjen disi. Të gjithë bibliotekën e tij, librat e të gjithë jetës, profesori ia kishte dhuruar bibliotekës së qytetit të Shkodrës. Ndihej dhe qytetar shkodran, edhe pse ishte libohovit me origjinë. Një gjest i lartë ky i dhurimit të librave, i dha qysh në gjallje, pa ia lënë si detyrë testamentit. Pse? Mendoja rrugës së kthimit. Ku e gjeti fuqinë të ndahet me librat e vetë, qëllimin e jetës së tij?

– Po vazhdoj të merrem me filozofi, – më tha, kur e pyeta se ç’po shkruante. Pra, ai po guxonte të bashkëjetonte me vdekjen e vet, me ikjen e pashmangshme në jetë të tjera, qiejve. Mos ishte sfidë filozofike e të ngritur mbi të zakonshmen, mposhtje e vetë vdekjes, triumf i gjithëkohësisë? Dhe pikërisht, kur unë i tronditur kundroja atë boshësi të drunjtë, bibliotekën e librave të padukshëm, të mërguarën, dëgjoja zërin e tij që kritikonte një seminar ortodoks në Amerikë të lobit grek. Pastaj folëm për eposin ballkanik. Ka një trill dhe turp,- tha ai, për të vjedhur histori të të tjerëve. Zhvatim tokat dhe legjendat dhe trazojmë të vdekurit. Politizojmë miqësitë, por dhe sëmundjet. Eposi ynë, tha papritur. Jo se nuk është i bukur, përkundrazi, është i bukur, madhështor, por sepse karakteristikë për vargjet tona tradicionalisht është përdorimi i tetërrokëshit, kurse eposin e kemi njëmbëdhjetë rrokësh. Që e kanë sllavët e jugut. Atëherë ç’mund të themi? Shkrimtari jugosllav, Ivo Andriq, gjeta rast dhe po i thosha, thotë se Kënga e Gjergj Elez Alisë është shqiptare. Po, shqiptare është, pohoi me një kërshëri si të ftohtë Arshi Pipa. Ku do të dilja? Po a është njëmbëdhjetë rrokësh “Gjergj Elez Alia?”, gati bërtita miqësisht. Po, tha përsëri dhe heshti. Në sy po vezullonin rafte librash, kujtesa e tyre parake. Po shikoja dedikimet në veprat që më dhuroi: “… poetit të ri dhe shokut të burgut…”, “… këtë libër të shkruar dhe plotësuar në mërgim”, “për kujtim të takimit në Washington, më 23 gusht 1994, përzemërsisht…” dhe kishte firmosur poshtë emrit të shtypur në frontespic: “Arshi Pipa”, me shkronja të vogla. Seç m’u bë brenda në kraharor një si brengë dhe boshësi si ajo e rafteve. Desha të kujtoja patjetër ketrat dhe zgjata dorën në ajër, sikur po i ndillja. Arshi Pipën do ta takoja dhe një herë tjetër në Tiranë, mbajti një leksion të shkëlqyer për poezinë e Martin Camajt. Me poezinë e tij fillon paqja në poezinë shqipe, tha profesori. Më vonë erdhi lajmi mortor se Arshi Pipa kishte ndërruar jetë dhe kishte kërkuar që hiri i tij të shpërndahej… mbi atdhe. Në detin Adriatik. Hiri ka brenda ripërtëritjen, ai nuk është harrim, së pari është purifikues dhe ushqen tokën dhe kohën. Vepra e hirshme e Arshi Pipës është pasuri tashmë e jetës sonë, e qëndresës dhe e kulturës në tërësi, fosfor ndriçues në kujtesën kolektive, vlerë e pazëvendësueshme, veç me veten. Le ta hedhim mbi Tepelenë atë hi, mbi Spaç e Qafë Bari, Burrel e Lushnjë… mbi kujtesën tonë dhe ndërgjegjet tona!

BISEDË TË BURGOSURISH

PËR ARSHI PIPËN:

(Nga libri “Rrugët e ferrit”)

…po më tregonte Maks Velo me mllef e art se një ditë, kur qe ndodhur në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, vjen një pako me një libër gri, me kapak të fortë. Arshi Pipa. Libri i Burgut. Poezi. Botuar në Romë. Shqip. Desha ta shfletoj, të lexoja vetëm një poezi. Vetëm një. Një varg. Aty më këmbë. S’ma lanë as ta hapja. S’lejohej. Kishte ardhur posaçërisht për kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve, Dhimitër Shuteriqin, maskarai, shau, por do të futej në fondin e zi të Bibliotekës. Arshi Pipa është i arratisur. Ka qenë në burg, në kënetën e Vloçishtit. Mbeti gjallë. Doli nga burgu i Burrelit. Tani është profesor universiteti në Amerikë. Të burgosurit thonë se ai ka shkruar një skenar filmi “Qershiza”. Jo roman? Dhe është realizuar nga Hollivudi. Duket si e pabesueshme. Rrëfehen tmerret e burgjeve tona, sidomos atij të Burrelit. Se si i vrisnin të burgosurit në ditën e fundit, në atë të lirimit të tyre dhe i varrosnin tek ajo qershiza. Kishte nga ata që u binte të fikët, teksa shihnin filmin në Perëndim, vazhdonin të tregonin të burgosurit, ulërinin në kinema, vinte ndihma e shpejtë ambulanca, njëri kishte nxjerrë revolverin dhe kishte qëlluar mbi ekran për të prapsur një oficer shqiptar, që po copëtonte të burgosurin e vet. Nuk dimë gjë, thoshin ata që kishin ardhur nga jashtë si suedezët, Agron amerikani, francezët e Veriut, gjermani, grekërit… Sidoqoftë, thoshim, edhe po të mos jetë e vërtetë, ne, të burgosurit, e ndiejmë nevojën e një mbrojtjeje, të një apeli të madh kundër shtypjes që na bëhet, indiferencës së tmerrshme dhe harresës më të tmerrshme. Na duhet një vepër arti. Dikush po e bën a duhet ta bëjë. Ne kemi zgjedhur tani emrin e një bashkëvuajtësi, profesor Arshi Pipës, ai e mbart këtë nder, po ia besojmë. Të tjerët brenda, sa më shumë lavdi marrin, aq më shumë kanë mashtruar. Ka shumë mundësi që e tëra ajo të jetë krijim i yni, kolektiv. Qershiza është vërtet, por s’e dimë a është futur në letërsi? Ne ngushëllojmë vetveten. E ndihmojmë të qëndrojë. Dhe kështu ky art që s’është, ndërkohë është më magjepsësi dhe krijon artin tjetër anonim, tragjikun. Të cilit do t’i gjejmë një emër. Ndonjëherë gjërat me mungesën e tyre janë më të fuqishme.

“PANTEONI I NËNDHESHËM”

OSE REALIZËM I DËNUAR

Poeti, eseisti dhe filozofi Arshi Pipa do të ishte ai që do të realizonte ëndrrën e të gjithë të burgosurve politikë shqiptarë në diktaturë: ikjen. Të ikje dhe të tregoje nëpër botë burgjet e tmerrshme, vuajtjen e një populli pa liri. Se dilnin shkrimtarë jashtë shtetit, por ata s’e hapin gojën. Turp! 1000 herë turp! Fill pas burgut, Arshi Pipa do të arratisej, do të mbërrinte në Itali duke pasur me vete dhe poezitë e shkruara fshehurazi mbi letra të holla cigaresh. Gati sa një kuti shkrepësesh bëhej sasia e tyre dhe do t’i botonte në Romë në përmbledhjen gri të zymtë: “Libri i burgut”, një hata e vërtetë, ku Sonetet e Kanalit të asaj kënete të tmerrshme do të ishin, sipas meje, “Ferri” i poezisë shqipe. Pra, profesor Arshi Pipa kishte shkuar në SHBA, ku dha leksione në universitete të njohura, pa e shkëputur vëmendjen nga letërsia e dheut amë, madje dhe do të përkthente prej andej, siç do të sillte në shqip në të dyja dialektet poetë të mëdhenj klasikë nga bota. Profesori do të shkruante në anglisht dhe një studim “Montale dhe Dante”, me lejen e vetë Montales, që do të ishte në një farë mënyre, paraprijës i çmimit “Nobel”, që do t’i jepej poetit gjenovez. Korpusi i Veprës së Arshi Pipës po vazhdon të botohet pas vdekjes në atdhe në kujdesin e familjarëve, duke përfshirë dhe dorëshkrimet që i ruajtën përmes rreziqesh motra e tij Bukuria dhe i ndjeri kunati, shkrimtar tjetër i burgjeve, Uran Kalakulla.

Kartela

ARSHI PIPA:

U lind më 28 korrik 1920 në Shkodër. Ndoqi studimet në Kolegjin Severian në Shkodrën e tij të lindjes dhe më pas studioi filozofi në Universitetin e Firences, ku në 1942 mori titullin “dottore” në filozofi, me një punim për konceptin e moralit në filozofinë e Henri Bergson. Pas pushtimit fashist të Shqipërisë kthehet nga Italia bashkë me vëllanë e tij, Myzafer Pipën. Punoi si mësues në Tiranë dhe Shkodër dhe redaktor i revistës letrare “Kritika”. Mbas Luftës së Dytë Botërore, pas ekzekutimit të vëllait të tij Myzaferit, nga fitimtarët, Arshi Pipa, në prill 1946 u arrestua me akuzat për veprimtari kundër shtetit dhe u dënua me 10 vjet burg. Dënimin e vuajti në kampet e punës në Durrës, në kënetën e vdekjes në Vloçisht, në kalanë e Gjirokastrës dhe në ferrin e Burrelit. Me t’u liruar, arratiset në Jugosllavi dhe në 1958 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Fillimisht punoi në Universitetin e Georgetown, Berkeley dhe pastaj në Universitetin e Minesotës në Mineapolis.

Në vitin ’90 viziton Shqipërinë. Pritet me kërshëri, moskuptim, largësi dhe adhurim.

Poezitë e para që shkroi në fund të viteve ’30 përfshihen në një ksombël që do të pasohej dhe nga të tjerë. Veçanërisht të vlefshme, lartësi e mendimit shqiptar janë veprat e tij në kritikën letrare, historinë e kulturës shqiptare dhe politikën e gjuhës në Shqipëri gjatë sundimit diktatorial të Enver Hoxhës.

Vitet e fundit të jetës së tij i kaloi në Uashington DC, ku dhe mbylli sytë më 20 korrik 1997

Po sot në ditën e lindjes së tij, në 104 vjetor, kujtojmë se vepra e Arshi Pipës është më e domosdoshme dhe më e fortë, një dritë e pashuar feneri në errësirën dhe ngricën e një dimri, ftohtësia e të cilit nuk ka ikur, që fërgëlloi dhe nga vendi i lirisë së madhe…

Historia rrëfen se shumë artistë, shkrimtarë botëror, dhimbjen e tyre psikike dhe fizike e kthyen në art: Ankthin Edvard Munch e trasformoi në “Ulurimë”, Betohven bashkjetoi me “shurdhimin” e tij dhe nxorri vepra gjeniale, Francisco Goya i dha formë “lezioneve iskemik”, Leopardi, malinkoninë e tij e ngjeu në romanticizëm, ndërsa poetesha arberesha, Maria Antonia Braile, poetesha e parë arbëreshe, fati i së cilës nuk ishte treguar aq bujar, dhimbja e saj bëhet ikon, trishtimi fatal- tragjik kthehet në një zhurmë tingujsh, duke i dhënë shpirtit një burim arti në vargje.

Autorët, prof Francesco Perri dhe prof Genaro De Cicco,me nismën e Federatës Arbëreshe e quajtur FAA, risollën për botën arbëreshe teksitn” I Canti\Këngë” të cilët riprodhuan poezitë, i përpunuan ato dhe publikuan këtë tekst, pa ndihmën e askujt. Promovimi u krye në mbrëmjen e ditës së enjte, datë 25 \07\2024 në qytezën arbëreshe Shën Mitri\ San Demetrio Corona në Kalabi\ Itali Teksti I Canti\ Këngët, ishin shoqëruar me kontributin e; Kryetarit të Federatës FAA Z. Damiano Guagliardi, kritikut letrar Mario Guido, poetit Dante Maffia si dhe me pjesëmarrjen e professorit Giuseppe Gardilone.

Dy fjalë për fëmijërinë e Mariantonia Braile

Mariantonia Braile lind në Shën Mitër\ San Demetrio Corona, qytezë arbëreshe, më 13 Korrik 1894 dhe ndërron jetë më, 10 prill 1917 në një familje arbëreshe dhe është motra e poetit Salvatore Barile. Martohet me Rocco De Benedetto. Nga lidhja e tyre lind një fëmijë, i cili ky engjell së shpejti do ti përkasi qiellit.

I shoqi i saj merr pjesë në Luftë(jemi në periudhën e Luftës së parë Botërore) dhe figura e tij nuk është shumë pranishme. Kjo vetmi ndihet furishëm dhe fuqishëm sa në dozën malinkonike aq edhe të trishtueshme në tragjedinë e jetës së saj.

Në vargjet autobiografike Mariantonia i ngjan asaj flete vjeshte që lëkundet, dridhet, dhe nuk rrëzohet edhe pse tufani është i egër. Mbahet në atë fillin e një klorofile që i jep linf jetës. Ndërron jetë në moshën 23-24 vjeçe.

Vargjet e Mariantonies

Mariantonia ishte vetëm 15 vjeç kur nis dhe hedh në vargje fjalët më të bukura, me të ndezuara nga dashria për nipin e saj Dukagjini, i cili është vetëm tre vjeç, dhe pëson një incident të vogël. Pëson një djegje pranë prushit të vatrës, që ajo menjeherë e fik, por shpirti i ndjeshëm e Mariantonios nuk është indifirente përballë faktit dhe ajo thur vargjet nga më të ngrohta duke mbajtur si një kamzhik preokupimin e saj, përballë këtij fëmje, krijues, pjesë e gjakut të saj. Me nota delicate dhe atë tonin përkëdhelës fjalët e saj i kalojnë sensibilitetit të një katërmbëdhjet vejeçareje:“Me ata Syzës të helmuar” Ruan Zjarrin ç’ë i shuar”. Janë vargje të brishta që do të trasformohen si zinxhira, do të mbërthejnë e do të “mbajnë në robëri” atë shpirti të djegur, të përvëluar, në vite, ku bloza do të kthehet në një humus në rrjedhjen e jetës plot trishtim të saj. Jeta e Mariantonios është “perpendikulare”. Ditët, muajt, varen mbi shpirtin e saj si ai plumçi, dhe mat murin ”guralec” të shpirtit të saj, poret ende frymojnë tinguj, ato bashkëtingëllore të zhytura në Zemrën e saj të njomë, nisin e i këndojnë birit të saj të vdekur, vetëm tetë muajsh:

“ Bir i par,çë Zëmëren ma shpove, ike e më fjuturove” . Jeta që shkon kundër natyrës së saj.

Çdo gjë e vuajtur ku shpirti i saj onomatopeike, herë i gjynjëzuar, herë me vullnetin implorues, i drejtohet Universit me esklamcionin: O ditë e mjegullur( vargjet kushtuar Dukagjinit, krijuar 1909) Në poezinë: Bir i par,çë zemërën ma shpove, ike e më fluturove”. Autorja shpesh herë e dorëzuar nga fati që i ra, nuk psherëtinë por krijon dialog, sikur biri i sai është gjallë.( poezia Krijuar 1915)

Kompozimi i broshurës” Kanti”, të Mariantonia përmbanë gjashtë poezi e ndarë në tre kapituj, shkruar në gjuhën Italiane dhe në Arbërisht: I bjerr i biri Paar, Tek e Keshja semund, Shën Cosmait dhe Shën Damjanit, Për Gljuftën\Luftën, Sciapk-cuar Vepra e saj..

Ndërsa lexon ato pak poezi të saj të vijnë ndërmend shprehja e pajisur me ironi të madhe, të Frida Kahlo e cila deklaroi: “U përpoqa t’i mbyte hidhërimet, por ata mësuan të notonin”. Vëllai i saj Salvatore i boton këto poezi menjëherë dy muaj pas vdekjes së saj në gazetën “Il Popolano” më 24 Qershor 1917. Në shënimin e tij ai shprehet kështu: “Dëshiroj që nga ai shpirti yt i bukur të ngelet një fragrancë arome në botë”. Është një profum ku trishtimi dhe dashuria bashkëjetojnë në një kosmo që quajmë” Jetë”.

Artistikisht në formë edhe në përmbajte qëndron shumë lartë.

Gjuha e saj është e folmja e arbëreshëve të SanDemetrio Corona\ Shën Mitri. Vargjet e saj nuk janë fantazi, janë jetë e jetuar, janë tinguj të shpirtit të saj të kodifikuar, janë pjesët e trupit të saj plot me ematome dhimbje, janë venat e saj që shëndërrohen si flatra të drobitura, gjaku i saja e me pikatore iu jep frymë, për tu ngjitur në një kosmo. Në dejet e saj, lëvrojnë si “gjëmba- dielli”, grimcat e shpresës që i dhanë frymë deri në çastet e fundit. Vargjet e saj meritojnë dritë dhe dinjitiet , dhe FAA në Kalabri ua dha!!

Ky eveniment u krye në dy gjuhë:

Poezitë u lexuan në Italisht dhe në Arbërishten e Shën Mitrit\ San Demetrio. U shoqëruan me këngë arbëreshe në sfond. Ky riprodhim i vargjeve në libër na vjen me një tekst është shumë i qartë, ka nuk mungojnë as edhe rubrika të veçanta si ajo “Quadri komarativ midis alfabetëve”, faqja e gazetës “ Il Popolano” ku u publikun në 1917 poezitë e Mariantonia.

Personalisht Falenderoj FAA, këtë federatë që për të dytën herë sjellë për publikun libër të rënësishëm e fatkeqësisht të harruar në pluhurin e harresës. Për herë të parë FAA erdhi më me 2017 me ribotimin e veprës “La risposta di Filalete..” të dyja këto vepra kaq të veçanta dhe të rëndësishme meritojnë një dinjitet nga istitucionet të cilat si gjithmonë përqëndrohen në katër autor, sikur bota arbëreshe të ketë qenë e ngrirë, në katër kardinale, e të rrotullohet si një disk rreth tyre. Në kalabri Dy federatat e saj bëjnë më shumë punë se sa istitucionet. Arbëreshët e Calabrisë janë gjallë vetëm për hirë të dy Federatave

Morën pjesë në këtë takim

Në këtë mbrëmje merrnin pjesë Pino Sangermano Zv\ Kryetar i komunës të Shën Mitri\ San Demetrio, Emanuele D’Amico këshilltar dhe përgjegjës mbi kulturën, si dhe Alessia Ponte, recituesja e poezive në italisht.Merrnim pjesë gjithashtu edhe nga Qëndra albnaologjike A.Bellusci, me pjesmarrjen e Avv Tomaso Bellusci President,Emmanuele Rosanova Sekretar i Bbibliotekës si dhe unë drejtuesja e Qëndrës mbi kërkimet dhe gjuhën dhe kulturën arbërshe Ornela Radovicka. Evenimenti u krye pranë Kolegjit Shën Adriano. Janë emocione të forta kur mendon që në ato mure u stërvitën si profesionalisht dhe politikisht figura të shquara, vëllezër të të njëjtit gjak por të destinuar për të qenë larg fizikisht. Ndërsa qëndron në atë oborr ndien sikur shpirti i tyre si një puhizë vjen e të prek, e të kujton misionin fisnik që secili do të ketë për të mirën e kombit. I urojmë këtij libri Rrugëtim të mbarë, në botën arbëreshe dhe shqiptare dhe Falenderojmë FAA me Drejtuesin e saj Damiano Gualiardi!

Ornela Radovicka

Qëndra albanologjike kërkime gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga A. Bellusci

Frasnitë\ Kalabri

Duke u marrë me disa studime të botuara për Gjergj Kastriotin Skënderbeun, te revista famëmadhe “Shejzat” e vitit 1968 (vjeti XII, nr. 7-12 Korrik- Dhetuer) lexova një tregim të Martin Camajt f. 331-339, në të cilin autori shkruan me një gjuhë të pasur, të saktë dhe shumë të ëmbël, duke ruajtur muzikalitetin e dialektit verior, për një ngjarje shumë interesante, të cilën e kisha dëgjuar në Malësi të Gjakovës, në vitet e ’70 të shekullit të kaluar, në “Odat e burrave”, si një ndodhi të vërtet. Nuk e di, nëse autori Martin Camaj, e ka dëgjuar të njëjtin variant, në Malësi të Gajkovës, apo ka marrë ndonjë motërzim diku tjetër? Porosia që Camaj sjell te lexuesi i tij, si në atë kohë ashtu edhe sot, është mjaft domethënëse, përmbajtësore e aktuale, duke rikujtuar virtytet e larta së bashku me traditën shqiptare që nuk u zbeh në shekuj. Lexuesi i nderuar i “Dielli-t”, shpresoj të përjetoi nga afër tërë “dramacitetin” e rrëfimit, fjalorin e rrallë, me fjalë e shprehje bukura, që Martin Camaj i përdor me mjeshtri, duke mbajtur në tension, emocionet dhe ndjenjat gjatë leximit, që të vjen keq, që përfundoi shumë shpejt. (Ne nuk kemi bërë asnjë ndërhyrje gjuhësore, drejtëshkrimore apo tjetër, nga teskti i botuar nga vetë Camaj, por kemi ruajtur me besnikëri origjinalitetit e autorit duke respektuar të gjitha format e të shprehurit të kohës së botimit të parë).

Përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

*************

BESTYTNIA

Nga Martin CAMAJ

Kishte mbetë e vetmueme dardha në atë vetull mali, me krahë të thatë pos njenit ndër ta, në të cilin vareshin disa fletë gjethi të zbehtë si leskra dylli dhe dy tri kokrra fryti të vogla në dedé me ra poshtë për çdo frymjeje ere. Dardha dikur e trashë sa dy mjeta burri âsht tash e shpartallueme në njenën anë të trupit, kështu që i âsht hapë zguri prej rranjeve deri te grykca si të kishte dalë nga toka zjarmi dhe përpî krejt zemrën. Ky zgur ta shkon mallin e nji sheke së qitun batall e hjedhë nën oborr që të kalbet vetvetiu ndër hidha e lorinishta. Të epte përshtypjen e nji sheke, pra, që dikur bante cik e djathë të pamazitun. Ajo ashtu e thatë nuk i hyn në punë askuj mâ. Kështu e mërgueme prej jetës vegjetale e lanë ende, si për ndëshkim, atje në kambë të luftojë me erna ngjante si nji surrat, diçka orgurzeze. Mbi tê ulej me andje asgjamangut ndonji sorrë e vetmueme, edhe ajo ogurzezë, e shpulishej ase rrinte pa lëvizë si të ishte pjesë e dardhës.

Nji grue veshë me tesha të zeza duel nji paradite atje në atë sukë dhe e vrejti dardhën e vjetër me dhimbje. Ka njerëz që u pëlqejnë sendet e vjetra sepse nëpërmjet atyne sendeve kthejnë në të kaluemen sepse me të tashmen nuk janë të kënaqun. Edhe Zoga kishte mbetë me zemër në të kaluemen dhe kishte frigë se në të parin dimën e para erë e fortë do ta thente dhe do ta plandoste currave teposhtë. Atëherë sukës ka me i mungue diçka dhe ka me mbetë e vetmueme si sot dardha pa gjethin e kokrrat e dikurshme, që kur piqeshin, mirrshin ngjyrën e qelibarit. Atëherë fëmija e fëqinjve vishin zdathë në ndonji zheg dite dhe si cuba pa bâ zhurmë kapeshin për trup të saj dhe mbasi kishin mbushë gjijt me fryte, ikshin pa i pasë diktue kush. Kjo dardhë ishte e Kolë Çukut, që e kishte shtëpinë aty mbas asaj vetull mali, në streherë. Vetëm kur gjeshin për tokë rrembat e thyem, u kujtoshin të Kolë Çukut se dikush i huej kishte hypë në tê e marrë kokrrat e pjekuna, por kur ata ngritshin sytë nalt e vreshin se kishin mbetë mjaft tjera, atëherë thoshin: ”S’ka gjâ! Le të hajë njerëzia në tê!”. Të zotët e dardhës mandej kishin frigë të presin ndokend në tê, sepse të parët e kishin lanë me fjalë : “Mos të pritet kush në atë pemë! Ajo âsht jashtë dore, në shmang, larg pasunisë dhe plangut. Çdo shtegtar, kur ka për të ngjomë gojën me kokrrat e saja, ka për t’i urue dritë e diell asaj dorë që e ka vu në këtë vend!”.

Në ato kohna, mbasditeve të pranverës, ndonji nuse e shtëpisë Çukut ulej nën hijen e saj, hapte bezet e prume prej Shkodre dhe i prente për këmisha. Ajo vetull mali përballë bjeshëve, lugjeve e shpatijeve, dardha me giethe të shëndetshme dhe nusja me bezen e bardhë nën hije ishte nji lule mes qinda majesh e sukash, që njena mbas tjetrës varg humbshin në krahun e lindjes në pakuft. Këta janë momentët /331/ mâ te bukur të dardhës dhe atëherë s’i shkonte kuj nëpër mend se nji ditë do ta quente ndokush ogurzezë. Mandej vishin stinët e shinave dhe ngrija e shpejtë në vjeshtën e vonë. Ajo lëshonte gjethet e mbetej picak. Lagshtina i hynte për pale, nësa era i thente krahëte rij. Sigurisht në nji ndër asi momentësh, kur i pari cirk uji depërtoi thellë në zgurin e saj, dardha do té ketë nemë. Dhe njerëzit e ndien ogurin e zi atë vjet kur nisi të rrallonte frytet, të cilat piqeshin parakohe prej krymbave né zemrën e tyne. Atëherë dhe fëmija u ndanë prej saj e asnji udhëtar nuk e uroi mâ, mun ndonji tue pasë kafshue kokrrën e parë, prej së cilës duel krymbi i çamë për gjymës, e nemi me gjithë zemër. Stinë mhas stine, nemë mbas neme iu dha kështu dardhës në atë vetull mali me të vertetë e mbrapshta!

Grueja âsht e shoqja e Kolë Çukut, me të cilin âsht martue para tri vjetësh dhe quhet Zogë. Kola e pati njofi rastësisht para shumë kohe, si vajzët mjerisht, të fejueme. Thonë se ai ka shtjerrë shumë këpucë mbas saj, por ajo nuk e përfilli as si vajzë, as kur u martue. Zoga ishte e hollë dhe e gjatë, me nji qindrim të egër dhe me shikim të sigurtë. Bukurinë ia miratoshin dhe gratë, gjâ e rrallë kjo, së pakut ndër gratë e malit. Në të vertetë ndoshta e levdoshin vetëm pse Zoga nuk përfillte asnji burrë të tyne dhe pse ishte kryenaltë prej natyre. Gojtare, skishte burrë që e munte me arsye: edhe kjo cilësi u pëlqente shoqeve të saja.

Burrin e parë Zogës ia vranë për gjak dhe mbeti vejë. Mbasi s’kishte pasë fëmijë, Kolë Çuku e martoi mbrenda nji vjeti. A ishte e lumtun Zoga me burrin e dytë? mund të pyetet tash mbasi jemi tue u marrë me historinë e saj. Si tregojnë duhet të jetë qenë e lumtun me Kolën mbasi nuk mund të jetonte as nji javë pa tê, prandej edhe ndër vera, kur të gjitha gratë e shtëpisë së madhe që gjindet në streherë mbas asaj vetull mali, ku ishte dardha, ngjiteshin në bjeshkë me tufat e gjasë së gjallë, Zoga rrinte në vërri me të shoqin. Nga ana tjeter ajo ishte nji grue me shumë fëtyra sikurse do ta tregojë dhe ngjarja mbi tê dhe gjithë çka flitet prej banorëvet të malit që e patën njoftë. Prandej për sqarimin e fëtyrave të shumta të Zogës duhet të mbështetemi dhe në tregimet e tjerëve edhe pse mund të na çojnë në trillime të pathemelta.

Në atë kand të tretun të malësisë, duhet ditë se dhe ngjarjet mâ të thjeshta mund të marrin nji ngjyrë legjende, papritmas, sepse atje jetojnë ende njerëz që u kanda të të besojnë në orë e zana, që drejtokan fuqitë e mëshefta të natyrës. Mun atje gjinden mâ shumë se kudo ngjeti dhe asish që besojnë me ngulm në trillimin e mendes së vet, prandej me lehtësi bâjnë që këto trillime të besohen dhe prej tjerëve. Pra, ngjarjet atje janë motive, mbi të cilat thuren imtësina të panjehuna që mund të krahasohen me bulët e bimëve në pranverën e parë, të cilat mandej zhbërthejnë në fletë e fije të shumfillta. Brijat e thata të malit me nji blerim kaq të bujshëm njomen e zbukurohen. Kështu dhe bota e njeriut të malit pasunohetme ato trillime të mbështetuna mbi ngjarje të verteta dhe mbasi jeta dhe atje âsht e pajisun me anë të mira e të këqia edhe ngjarjet e mira ase të këqia tiren tortë në drejtime të ndryshme. /332/

Edhe zhdukja e Zogës pati atë fat të çdo vdekje të jashtazakonshme tue kalue gojë në gojë. Mernje me mend se ç’tollovi mendimeshe ndienjash kurse çdo gojë thonte: “Ashtu âsht, por jo krejt ashtu!”.Tue qenë krejt i bindun se tregimi im âsht mâ i afërti me të vertetën, e kam vendosë ta paraqes kështu si vijon me shkrim.

Në luftën e parë botnore kishte ra kolera në malësi. Pjesa mâ e madhe e arave nuk u mbuell atë vjet, prandej zia filloi shumë heret, pikrisht në të hymit e korrikut në kohën e grunit e të theknës. Shtëpia e Çukut kishte mbjellë arat me kohë dhe në thellsinë e ahrit ishin tri sheka plot e përplot me drithë të shimë, gadi për mulli. Kolë Çuku javë për javë bluente katër pesë shosha drithë dhe iau niste njerëzvcttë vet për në bjeshkë, ku ata ruejshin bagëtitë e korrshin sanë për dimën. Zoga i ndihmonte rreth punëve të vërrinit, në ujitjen e kollomboqit, në ruejtjen e bletëvet, që lëshoshin pa prâ çdo ditë nga nji, në mbledhjen e zogjve të pulave në mbramje.

— More Kolët — i tha Zoga njiherë nësa ngranshin darkë — kolera âsht tue bâ dame të mëdha në fis!

— Në dashtë Zoti me ra nji shi! A e din si kishte me u shkri kjo lëgatë? Si nji grusht krypë në ujë.

E shoqja heshtoi. Ne nesre nësa hashin prap darkë, si në vijim të bisedës së mbramjes së kalueme, tha Zoga:

— Në katër anët kam ndigjue sot gjamë burrash. Në jeté teme nuk e mbaj në mend se kam ndigjue kaq shumë gjamë të vdekunsh!

— Ku i ke ndigjue?

— Kur dal te dardha, mbas kapërcyellit në kohën e vapës së ditës.

— Pse del te dardha?

— Del njeri me pa dhen. Këtu në këtë lug âsht si me kenë njeri në fund të nji gavixhit, i damë prej botës.

— Në këtë kohë ndoshta âsht mâ mirë kështu.

Mandej tue ndjekë fillin e mendimeve të veta Kola vijoi:

— Lëgata s’ka si me ardhë këndej, megjithëse ajo âsht frymë: del prejngojës së njirit dhe ec e ec dhe era e shpërdan. Dje ishem tue fjetë në zheg të ditës nën hardhin e mendoshem: s’ka si me ardhë lëgata kur je i shtrimë për tokë pse era prek vetëm majet e gjethëve ndër disa. Nji pemë, e cila s’ka gjethe si dardha mbas kapërcyellit bie vetëm ogur të zi.

— E ke kaq frigë légatën?

— Kola heshtoi.

— Çudi, more burrë, unë nuk ia kam drojen. Mue më vjen keq qi jemi të damë prej dheut e për atë punë dal për ditë mbas kapërcyellit e shikoj dhen për së gjanit e për së gjatit. Me bâ e me më lanë ti, kishem me u turrë vrap e me hi në të parën shpi, ku ka ra kolera e me u ndimue tjerve.

— S’kishe se çka me bâ. Me i shëndoshë nuk kishe, po ta siguroj. Këtu ndimon vetën shiu… ase kur bie në nji shpi… zjarmi.

— S pakut me u bajtë ujë, ujë të ftoftë kronit qi të shuejn etjen. /333/

— Uji i ftoftë u bân keq. Ti kishe me i mbytë ashtu! Mue me vjen mire qi plangu ynë âsht disi në shmang.

— Ne gratë jemi ndryshej. Ti e di se kam pasë nji fëmij kur kjeshë martue së parit, e më vdiq mbas tre muejsh. S’mujshem me fjetë natë as ditë pse më dhembte gjitë. S’më del mendsh ajo punë: ishim në bjeshkë tue korrë bar e mue më çuen për ujë te nji krue qi ishte në rrugë të madhe. Pranë kronit më ra në sy nji fëmijë në djep. Me bie në mend si sot: iu avit e e ama me i dhanë gji të shterrun si zhangë. Ishem tepër e re e e fuqishme atëherë. E s’di si m’u dha, por ta kam kapë nanën-shkretën e si kurgjâ send e kam largue prej djepit e jam ulë me i dhanë atij fëmijë gji.

— A bân grueja ashtu?

— Grueja bân aq e mâ tepër. Aty për aty u shlirova, por mâ zi më ndodhi mandej pse nuk m’u hoq mendje ai fëmijë i unshëm.

— E çka do me më thanë ma?

— Diçka më ngreh si atëherë kah ai fëmij te kroni, kah ata njerz të ligj prej kolere.

— Nuk je mirë në mend, moj grue!

— Si nuk je ti mirë në mende kur sheh atë vejushën e re, Makën e zezë, thue ti, por në mende tande të duket shumë e bardhë kur e sheh ashtu të dishrueme!

Kola hapi të dy sytë e mëdhaj dhe mbeti i shtanguem për njiherë, mandej plasi në gaz: goja iu hap sa nji çarap, vesh në vesh dhe iu panë të gjithë dhambët e shëndoshët si të ishte njizetvjeçar. I pëlqeshin befasimet Kolës, të cilat e gëzoshin si fëmijën dhuntinat e paprituna. Njeri shtatmadh e i fuqishëm përpinte çdo gjâ që i binte në dorë, prandej shtangohej para çdo femne të pashme. Por nuk ishte kjo çiltësi në sjellie me gra tjera që e përkujdesonte Zogën. Faza e dytë ishte e rrezikshme për Kolën, kur ndonji niste t’i ngulej në mende. Atëherë heshtonte e s’hapte gojën njiherë në qeshje, kështu që mirrte pamjen e nji egërsie së varrueme. Atëherë kishte frigë e shoqja se mund ta çonte epshi “në ndonji rrugë të rrezikshme”. Kola i madh e i fuqishëm kishte dhe nji ndezë tjetër që i mbante drejtpeshimin e jetës. Ai dashunonte edhe nji gjâ tjetër, ndoshta mâ tepër se jetëne vet: atë luginën me arë e livadhe, me ujë të mjaftë për krye, plangun e trashiguem, prej të cilit nuk mund të largohej nji ditë. Njifte në këtë tokë çdo dru, çdo pemë e çdo gur. Kur ndonji bagëti e huej, edhe nji edh me qenë, prekte kufijt e asaj toke, ai çonte zânin e vet të fuqishëm, që dridhte luginat :

— Aao! pritni berret në vend të huej, bree! A kujtoni se ka mbetë shkret, more kjo tokë?

Mbas të shoqit edhe Zoga qeshi me zemër:

— Por rueju! — i tha ajo — mos u sjell ndër anat e vejushës, se unë e ti nuk dahna shëndosh!

— He, çka bân ti? — E pyeti të shoqen tue shikue me nji djegie ndër sy, që e frigësonte si dikur, kur nuk ishte grueja e tij.

— Po kje se më bie ndonji berr në mali të saj, më duhet me shkueme e marrë! Si thue? A me ia falë berrin tonë? — Qeshte përsëri /334/

Bisedat mes Kolës e Zogës nuk zgjatshin kurr shumë, por asgjamangut grueja e ndiente praninë e e tij në të tanë qenien e vet në çdo moment dhe e kishte të ngulun në krye se ajo ishte rob i tij në kuptimin e plotë të fjalës. Kjo gjâ e egërsonte dhe shi nga nji ndienje e tillë rridhte dëshira e saj të takohej me njerëzit e kolerës për të dalë prej këtyne vargojve skllavrues. Mbasi secili kishte purnët e veta të caktueme, gjatë ditës ndesheshin vetëm disa herë dhe Zoga e vrente dhe mundohej të diktonte mendimet e tija, por nuk ia dilte.

— A mendon ndojherë për mue? — E pyeti ajo në nji takim të rastit në arë.

— Çka kam mendue për ty? Ti je këtu: punojmë bashkë, hamë bashkë e flejmë! — Mandej e shikoi me sytë që digjeshin gjithmonë nga ajo flaka e përmbrendshme, prej të cilës Zoga kishte frigë. Mbas nji dite tepër të nxehtë për atë anë, uleshin kadalë hijet e gjata e të zbehta të mbramjes mbi shpatijei e thata përballë, ndërsa dendësia e gjelbrimit rreth e rreth plangut të Kolës përmbante në vetvete ngjyrën e territ të vertetë. Prej mureve që rrethoshin tokën në krahun e lindjes nisej grupi i xhixhillojave të para për në mbrendësirié e këtij blerimi té dendun. Freskia e fundit të ditës, shkëndijat e xhixhillojavet për nën pemë dhe zânet e rralla të bujqvet bâshin që prej çdo bime të dilte nji prehje pushtuese që do të kishte mundë të qetësojë mendjen e zemrën e çdo njeriu, por jo të Zogës. Asaj shi kjo qetësi i binte në çdo mbramje nji turbullim në krejt qenien, prandej dilte te dardha e vjetër mbas kapëreyellit për të ndigjue për së largu kumbonët e bagëtive, që ktheshin nga kullotat e largëta kah grupet e lagjeve të vogla pesë a gjashtë shtëpish. Ndigjonte me andje edhe ushtimën e erës në ashtën e pakufi, që mbulonte bjeshkët gjithkund në krahun e veriut. Ajo ushtimë nganjiherë i përngjante krizmës së shiut të rrebët që niset rendomët kah filiimi i pranverës prej asaj bjeshke, dhe riga riga, me madhësinë e valëve sa kodrat, ulej me vrull dhe shkonte e u përplaste për shpatijet e thata e shkambijt e bardhë e të naltë në jug. Në viset e erra të rrëpinave të jugut çoheshin mandej prroje e buena me ujna të bardha e të pastra në të nisun, që tue u ulë turbulloheshin e mirrshin ngjyrën e botës së kuqlemët. Prej degëzimeve të vogla e të shkurta në fillim trajtoheshin prrojet e mëdha dhe mbushëshin me ujë lumin për fund, arterien kryesore.

Grueja rrinte atje vetëm në pritje të nji uji të tillë nga bjeshka, i cili do ta këndellte tue pru në jetë, në lumin e madh e të lëvizshëm të nji bote tjetër, sidomos të ndryshëm nga bota e mbrendshme e saj.

Deri këtu pajtohen të gjitha të dhanat mbi luginën e Çukut si dhe mbi Kolën, Zogën e kolerën. Pikrisht me fillimin e ngjarjes, e cila âsht thalbi i këtij tregimi, nisën dhe trillimet e ndryshme si valë te shkaktueme në zemrën e nji uji të qetë që zanë njena tjetrën dhe mbrrinë të bashkueme në katër a pesë valë të mëdha në breg. Prej këtyne katër a pesë variantave zgodha atë që âsht me siguri ajo që ipërgjigjet së vertetës. Në nji muzg, nësa Zoga ndigjonte erën e ashtës, i duel përpara nji hije./335/

— Kolë, — bzani ajo e habitum — si âshi puna qi edhe ti ke dalë sonte te lisi ogurzi? A ke ardhë me me marre, a si? Pse nuk me ke thirrë pse kishem ardhë vetë.

— Pse me të thirrë, nuk kishe ardhë. — Ia priti hija që nuk ishte i shoqi. Ai duel përpara e ia zuni krejt pamjen mbi male e lugina.

— Jam koçak — vijoi ai — e më thonë Zekë Murreci. Jam ardhë kesh se më nepni nji kashatë bukë.

Zoga heshtonte.

— Nuk rri gjatë në këto ana. Jam për kalim se kam diku punë!

U kull, shpërlau fytin me langun e gojës e mandej pështyni dhe heshtoi për t’i lanë kohë me mendue Zogës se ç’punë mund të kishte nji koçak aq i drashtun si Zekë Murreci. Tue u ulë të rrinte maje nji guri, tringlluen nji mori hekurash: qystekët e sahatit rrokë rrokë në parzëm tue u përplasë për dorcë të livores dhetëshe turke, vargoni i gjatë për të cilin lidhej livorja ndeshi për pushkën e gjatë, që Zeka me kreni e vuni për tërthuer në prehën. Ndër këto rasash kur Zeka ulej të rrinte, epte përshtypjen e nji njeriu të hekurt dhe të nji trimi që brente hekur me dhambë. Zoga ende nuk e kishte hapë gojën. Vrente njeriun e papritun e as nuk mendonte ende se çka duhej të përgjigjte. Pau se dhe xhamadani dhe nji xhaketë ushtrie ishin mbushë me pulla të metalta. Mbas do kohe heshtjeje, Zeka humbi çdo kontroll dhe kaloi në nji gjendje emocionale dhe nisi të fliste haptas:

— Në kje se nuk u qillon gjâ në shpi, tumirë mbetshi! Bota âshte gjanë e bukë e mish e tëlyen ka gjithkund për Zekë Murrecin. U asull, asull s’jam nisë me ardhë me marrë bukë këtu, por erdha për punë tjera. Mirëpo tash më duel nji punë tjetër dikund këtu afër qi keni me ia ndie kumtin për së shpejti e, thashë, po e lamë njiherë këta çka kam në mend. Po lypi bukë për me i thanë atij yt shoq se u jam këndej pari. E ai e di pse! Paj, ai e di se na të dy gjallë jemi si pak tepër në kët tokë dhe e se të dy-dy-dy — iu muer goja — s’mun t’ecim mâ mbi kët tokë të Zotit se i bâjmë randë. E për otin mjaft mirë ki’ me m’ardhë mos me ma dhanë asnji kashatë e mos me jetue as dy orë në bukë të tij… se atëherë s’kam s’i bâj kurrqysh.

Fjalë të mëdha je tue folë more burrë! Nji trim si ti nuk flet por bân… e shpin ia din Çukut! — Ia priti grueja me acarim.

— Burrnisht je tue folë! Por edhe pa bukë nuk jetohet e kolera ka mbyllë dyert e dheut e s’din njeri se ku me hi! Mandej buka e mikpritja âsht nji punë tjetër e deri sa të zgjasin këto nuk ndodh gjâ mes nesh.

— Çka të ka bâ im shoq?

— E, pvete ti. Ai e di se disa punë nuk harrohen… e as u nuk kam harrue!

— Mire — ia priti grueja ftoftas. Shko e rri tek ata verra atje poshtë në prrue e prit aty. Në kje se vjen im shoq me bukë, mos druej… ndose…

— Po kush dreqi âsht tue drashtë? /336/

—U jam grue e si di punët e burrave, por mos me drashtë dikend me duket mâ shum marri se trimni.

— Thuej se sonte vi pa mendime hesapesh. Por si do qi vjen e pres.

Rrugës tue kthye Zogës i shkuen njimijë mendime nëpër krye e sidomos si me i thanë Kolës se Zekë Murreci e prêt te Verrat. Sa mbrrini shtroi tryezën dhe mbas tri katër kafshatësh, e pyeti të shoqin:

— S di çka më ke pasë thanë njiherë se ke pasë nji ngatrresë menji farë Zekë Murrecit: me kenë se vjen këndej, çka kishe me i bâ? Kola uli kokën e mendoi: s’i binte në mend se i kishte folë të shoqes ndojherë për atë njeri.

— Njiherë ke pasë përmendë emnin e tij në gjumë — i ndihmoi e shoqja me sherri që t’i nxirrte ngjarjen.

— Kështu kenka — tha Kola — pse çka ka kenë mes nesh, s’ia kam thanë njirit të gjallë, kurr.

Zoga kishte ulë lugën në tryezë e priste tregimin e ngjarjes:

— Në gjumë ke folë për te: më difto si ka kenë puna! Mandejunë jam grueja jote e kur të më thuesh mos me folë, bâhem vorr!

Kola fshiu djerëst. Zoga e vrejti me frigë sepse pati përshtypjen se i shoqi e dronte Cubin e përmendun; e nji malësore i fai burrit çdo të metë, por jo ligështinë.

— sht kështu puna — filloi Kola. — Zeka âsht fjalmadh. Ai fjalëts di me i matë. Kjo âsht e keqja e tij. Para shum vjetësh dosha me pa botë dhe pata shkue me te në Rafsh të Dukagjinit. Kudo qi shkoshim si mâ të vjetër e laç me pri, ndër miq e qita gjithmonë në kryet të vendit. Mbas do kohe, nisi me i hi vetja në qefë: u hapte tue ndejënë kryet të vendit në shpi të huej e shitte mend e trimni me fjalë. Deri këtu e durova, por i thashë qi mos të hallakatej tepër se âsht marre e bota s’han bar e i kujtohet krenisë së tij. Ai muer huj në mue për këto fjalë dhe në të parën rasë, nisi me më poshtnue me fjalë para tjervet. Mendova e shmendova çka me i bâ: me vra s’ kishem sesi: ishem me tê e çka do me i ndodhë, mue m’u dote me qindrue me te. Ndejme sa ndejme, mandej po ktheshim në Dukagjin t’epër bashkë. Në bjeshkë: e kam ndalë, e shtina në nji tban, i hoqa armët, e lidha, kapa nji hû të fortë edhe e kam rrahë mirë e mirë. Mandej e kam zgjidhë e i kam dhanë armët. Edhe i kam thanë qi mos t’i thojë njerit të gjallë se as u s’i thom kuj për mos me shti në ngatrresa as ai njerzit e vet as u njerzit e mij. Tue ecë rrugës, më suell pushkën me më vra. Shpejt e shpejt e kam kapë dhe pushka u shpraz për tokë e s’ varroi kurrkend. Prap më mbushi me huj: e kam kapë edhe e kam rrachë edhe njiherë aq fort, sa m’âsht dashtë me e bajtë në krah deri këtu te shpia. Këtu e kam mbajtë nja nji javë deri sa âsht shëndoshë. Tash âsht në mal e njifet si trim në zâ.

— A ke frigë prej tij?

— Jo! — tha Kola. — Ai mund të vrasë të tanë botën, por jo mue.Në kjoftë burrë e di se u s’i kam thanë kuj e ia kam mbajtë fjalën. As ai s’i ka thanë kuj deri në sot.

— Po me bâ e me u mbushë me huj kundra teje, si ti kundra tij atëherë? /337/

—S’mund te më vrasi pse ia kam hangër orën. Mandej e di semik i del mirë me u kapë edhe nji herë me mue.

— Çka i bân?

— Nuk e vras. E rrahi pra, dhe e lâ gjallë, pse me e mbytë i bâj nderë!

Zoga nuk e çoi mâ gjatë, por ishte e bindun se i shoqi gënjeheje se ishte në rrezik, prandej vendosi të ndërhynte për të largue të keq dhe derdhje gjaku. Në kësollën e kapun për shtëpi, ku mbaheshin në verë gjanat ushqimore, Zoga muer nji gjysëm buke dhe nji copë djathë dhe u nis kah Verrat, ku priste Zekë Murreci.

Mbasi mbrijti në vendtakim, mbeti shtang prej habie: cubi ishte pështetë për trungun e nji verri dhe flente. Tue ndigjue hapat u zgjue, vrejti me habi gruen, shkundi kokën dy tri herë dhe si erdhi në vet, pyeti:

— Ku âsht yt shoq? Pse s’ka ardhë ai vetë ai… tutës?

— Merr këta bukë e nisu! — Ia priti grueja tue i hjedhë strajcën, nji strajcë të vjetër dhe t’arnueme.

Zeka tue u përmbajtë, pyeti prap :

— A i ke thanë gjâ tand shoq dhe çka të ka thanë ai?

— Merre bukën e nisu se të del mâ mirë!

Cubi dridhej si thupra në ujë tue mbledhë çaklat për rreth. Grueja e vrente me neveri:

— Ke frigë? — I tha. — Mbasi kishe frigë pse fleshe? Por edhe ti e di se im shoq nuk vret kend në gjumë: këta don me thanë ti!

Për së fundit Zeka ia ngjiti bukës dhe muer me u nisë; mandejkthej, ia ngjiti Zogës për krahut dhe e ngrehi rrëshanë mbas vêtit malit përpjetë, që ishte veshun me verra. Kur ajo përpiqej të lirohej, ai iu kërcnonte:

— Në kje se bertet, bâhet gjaku deri në gju!

Kola i lodhun prej punëve të ditës flente në atë kohë, por cubit iu ngjanie se mbas çdo çube ase druni po e sheh tue dalë. Kur u kap nalt në mal, u qetësue pakëz sepse kurrkund për rreth nuk shihej lis as dru dhe mund t’i lante me sy anë e kand brijat e pjerrta. Atëherë lëshoi dhe dorën e grues. Megjithatë ai mirrte frymë ngulshueshëm tue shikue gjithënji në katër anët. Edhe pse ishte aq i unshëm, nuke preku bukën. Tashti hijet e lagëta të natës e trazoshin, ndër të cilat mundohej të diktonte lëvizjen e nji njeriut që pa frigë drejtohej kah ai. Mande iu suell grues e i tha :

— Ham dreq shpirtin! Mirë bân qi s’bertet pse ndryshej bâhet gjaku deri në gju!..

Zoga megjithëse e lirë, nuk iu dha té largohej: e ndiente veten sinji copë dru, si njeriu që andrron se âsht në rrezik dhe prap se prap s’mund të ndrrojë asnjë hap. Kur nisi të vinte në vete, ndieu nji kënaqesi te pamase, thellësisht në zemrën e vet, tue pa se si Zeka dridhej nga friga. Ky ishte shperblimi për tërheqjen përdhunë nëpër mes të çubave te shihte nji burrë të drashtun prej gjithkuj, pos prej të shoqit, se si dridhej nga friga. Vrente çdo lëvizje të tij, si i sillej kryet në /338/ katër anët si krye shpendi në lis e si e hidhte pushkën prej nji dore në tjetrën me shkathtësi të papritshme. Mirrte pjesë thellësisht në dramaticitetin e shenës. Çka dronte ai njeri ashtu? Vdekjen? Sigurisht jo, por përuljen dronte ai: me qenë i rrahun dhe i shkallmuem si qen i zanun në kurthë.

Tash Zogës i vishin mendimet rradhë e rradhë, logjikisht dhe njikohësisht çlirohej nga apatia që e kishte rrokë. Friga e tmerrshme nga përulja iu duk fare e arsësyeshme, por megjithëtë pafuqia e cubit të qindronte ishte ligështi që s’i falej nji burri, mun as nji grueje. Kjo gjâ i suell në mend se nji frigacak i tillë e kishte ngrehë rrëshanësi zhele nëpër çuba e gurë. Për mâ tepër njeriu i drashtun ishte i shoqi i saj. Edhe kjo ishte nji përulje. Mblodhi të gjitha juqitë dhe ishpërthyen nga goja nji mori të shamesh:

— Tutës, tutës! Grue e keq! Lepur… — dhe me nji lëvizje i kapi pushkën nga dora e ia hjedhi larg, mandej përmbledhi me vështirësi pak pështymë prej fytit të thamë e ia lëshoi në parzëm.

Burrit të botës iu përdrodh fëtyra, mandej plasi në vaj mâ me vrull se nji fmijë i llastuem. Dridhej në të tanë trupin dhe bashkë me tê dhe sendet e metalëta tue lëshue nji tingllim të mjerueshëm. Nga kjo pamje Zoga u shtangue mâ tepër se në pyllin e Verrave. U lëshue ndejun e lodhun mbi nji gur dhe s’mundi të çonte kryet të vrente nji faqe aq të zezë. Tue pa se nuk pushonte së vajtuemit i thasi nëpër dhambë:

— Im shoq flen tash, more t’u thaftë krahi, si t’u ka tha!

Në atë gjendje të dëshprueshme, në të cilën kishte ra, Zekës iu duk se shi në gruen e ndjekësit të tij gjendte nji mbrojtës. Por nji ngushllim i tillë nuk ia preu vajin, mun ia shtoi. Ra në gjuj para sajdhe pështeti kokën në prehnin e grues.

Mbas nji ore Zoga u skapullue prej tij e neveritun për çdo gjâ. Mbas gjithçka kishte ndodhë, dëshironte që ta përpinte dheu. “Ku âsht kolera tash me më marrë!“. Fshani dhe u nis brijave teposhtë. Në kthim u ndal te dardha e vjetër mbas kapërcyellit u pështet për tê e këputun dhe e ndieu veten të vjetër dhe të kalbun në zgur si dardha. Në atë gjendje e kapi nji kllapi.

Në atë vend e gjeti i shoqi ne nesëre në mëngjes me shqise të humbuna dhe danga danga në fëtyrë. Mbas dy ditësh Zoga vdiq dhe nuk âsht e sigurtë në se sëmundja e saj qe kolera.

Njerëzia e bestytnishme e asaj kohe thonte se për çdo gjâ që mund t’i ketë ndodhë Zogës âsht faj i dardhës së vjetër, që paska pasë namën në zgur. Prandej Kola në vjeshtën që erdhi e preu dardhën e vjetër dhe e bâni dru zjarmi. /339/