Lavdie Bakiu/

Qendra Kombëtare e Librit dhe e Leximit bani burrninë me e shti Camajn n’mesin tonë.

Të martën e 23 korrikut 2024 Qendra Kombëtare e Librit dhe e Leximit organizoi simpoziumin në nder të shkrimtarit Martin Camaj, me rastin e 99 vjetorit të lindjes. Simpoziumi u organizua në Tirana International Hotel, salla “Metropol” nën kujdesin e znj. Alda Bardhyli, drejtoreshë e QKLL-së. Pjesëmarrës në këtë simpozium ishin profesorë e studiues të veprës së Camajt si : Vjola Isufaj, Ledi Shamku Shkreli, Jorina Kryeziu Shkreta, Elsa Skënderi Rakipllari, Primo Shllaku, Bujar Hudhri, botues i veprës së Camajt, Aleksandër Çipa, Ben Andoni, Ilir Shyta, Namik Dokle.

SImpoziumi u hap nga znj. Alda Bardhyli, drejtoreshë e QKLL-së. Botuesi i veprës së Camajt, z. Bujar Hudhri, theksoi vetminë e dyfishtë të Camajt, duke u ndalur te mungesa e lexuesve. Z. Hudhri vuri theksin te shkolla, e cila duhet të ushtrojë një rol më të dukshëm e më të fuqishëm për njohjen e veprës së Camajt nga brezi i ri. Në mbyllje të fjalës së tij, z. Hudhri i bëri thirrje shtetit që në 100 vjetorin e lindjes, Camajt t’i jepet vendi që meriton.

Presidenti i shoqatës “Martin Camaj” , prof. Christian Voss, përshëndeti të pranishmit me një videomesazh nga Berlini. Fjalën e tyre mbajtën edhe Aleksandër Çipa; prof. Viola Isufaj,pedagoge e letërsisë bashkëkohore shqipe, e cila u ndal në “Kumte universale camajane”; dr. Ledi Shamku Shkreli, pedagoge, gjuhëtare, e cila solli dy “ndoret” e Martin Camajt, si gjuhëtar e poet. Kontributin e Camajt si gjuhëtar në kumtesën e saj e solli edhe dr. Jorina Kryeziu Shkreta. Dr. Belfjore Qose përshëndeti të pranishmit me një videomesazh. Veprimtaria vazhdoi me fjalën e dr. Ilir Shytës, i cili u ndal në “Rrungaja në mars, letërsi utilitare që na bēn më të mençur.”

Primo Shllaku në fjalën e tij polemizuese, u ndal në receptimin e Martin Camajt “Vështrim i shkurtër polemik rreth receptimit të Martin Camajt”.

Martin Camaj është një nga shkrimtarēt më të rëndësishëm të letërsisë bashkëkohore shqipe. Poet modern që ruan një bazë të fortë të traditës, Camaj jetoi i dyzuar mes Gjermanisë , ku ishte fizikisht, dhe Shqipërisë, që e mbante në zemër; mes modernitetit dhe traditës, mes Mynihut dhe Temalit të Dukagjinit; mes lirisë dhe veçimit. Në një botë të lirë, por i veçuar shpirtërisht, një jetë ndërdyzash, njeriu me vete e me tjerë, pleqnohej me vete dhe shkruante për një lexues, që s’e receptonte dot….

Njohja dhe studimi i veprës së Camajt është detyrë e institucioneve duke filluar nga shkolla, universiteti dhe qendrat studimore. Bashkëpunimi mes tyre do të ishte një ndihmë e mirë për të përçuar këtë autor të rëndësishëm të letërsisë shqipe te brezi i ri. Që Martin Camaj të mos mbetet një autor i pareceptuar, i moskuptuar, një rol të fuqishëm duhet të ketë shkolla. Por shkolla e vetme , pa një nxitje konkrete, do ta përçonte Camajn në 4-5 orë mësimore sa janë të planifikuara në program. Ndaj, si mësuese që përballem çdo ditë me nxënësit dhe me dëshirën e tyre për të marrë pjesë në aktivitete, kujtoj se viti i ri shkollor po fillon dhe ky vit (2025) do të përkojëme 100 -vjetorin e lindjes së Martin Camajt.

Le t’u kujtojmë organeve përgjegjëse, qendrave të librit, qendrave kulturore, Ministrisë së Arsimit planifikimin e aktiviteteve që do ta afrojnë më shumë lexuesin e ri, nxënësin 18-vjeçar, me këtë autor të rëndësishëm të letërsisë shqipe. Le të shpresojmë që aktiviteti i ditës së sotme të jetë fillimi i një viti aktivitetesh të planifikuara nga institucione të ndryshme për autorin që na ka lënë një porosi: “ Ndonëse të ndamë për një gjysmë shekulli,

Unë jam i jueji e ju jeni te mijt”.

Po, Camaj është yni! Le ta bajmë burrninë ta shtijmë n’mesin tonë gjatë vitit shkollor 2024-2025 ! Në shkollë e në çdo institucion kulturor!

Minella Aleksi/

Jam rritur me letërsinë e Kadaresë, dëgjon të thuhet rëndom nga një numër shqiptarësh. Kam pyetur veten: ç’do me thënë të rritesh ose të formohesh nga letërsia e një shkrimtari të rëndësishëm në botë? Ndoshta të bën ose jo më të mirë? Shoqëria shqiptare e viteve të diktaturës kishte shumë zymti, trishtim, vrull revolucionar proletar me shumicë, përmbysje klasash, shumë vetmi, por edhe shumë “solidaritet revolucionar sipas parimit një për të gjithë, të gjithë për një. Zemërimi gjallonte natyrshëm në atmosferën ku suksesi kërkohej te lufta e klasave, terren xhelozie, zilie dhe cenesh të tjera njerëzore. Në vitet e gjimnazit përjetova miqësinë e një të njohuri të familjes i cili kish studjuar shkencat humane tre vjet 1940-43 në Romë, me një bibliotekë të pasur letërsi frënge dhe italiane në shtëpi. Më tregoi një libër që në faqe të parë kishte shënimin: “Ti nuk je më i njëjti pasi ke përjetuar artin e vërtetë. Sa herë e kujtoj aq herë pyes, ndodh vërtetë kështu?. A mund të shpëtohej shoqëria shqiptare nga përjetimi i artit të vërtetë, apo nga ajo që e quajmë “kultura”?

Kur u botua romani “Dimri i vetmisë së madhe” ishte koha e e grupeve të kontrollit nga klasa punëtore, rreziku i “dhjamosjes së revolucionit” prandaj lypsej lufta kundër burokratizmit. Mbizotëronte një atmosferë presioni shumë të madh dhe ankthi shoqërues psikologjik. Farmacistë të vjetër konstatonin rritjen e shitjes së valiumit në farmaci”. Deri atëherë asnjë roman apo vepër tjetër arti nuk kishte ngjallur diskutim aq gjithëpërfshirës. Shkrimtari thërritej në kolektiva të ndërmarrjeve të ndryshme, në Lidhjen e shkrimtarëve sigurisht që diskutimet ishin nga më të rreptat, etj.. U lexua më shumë sesa lexohej deri atëhere por, më të zellshmit në bisedat ishin ata që nuk e kishin lexuar romanin. Një pjesë e mirë qytetarësh në roman gjetën veten e tyre si personazhe. Në roman nuk jepeshin mesazhe, të vërtetat-faktet ishin tronditëse. Po sjell vetëm një prej tyre. Shkrimtari thotë: “Besniku mendonte për luftën midis të aftëve dhe të pa aftëve, një nga luftërat më të egra brënda për brënda socializmit. E keqja është se në këtë luftë, ata që lodhen të parët janë të aftët, tha ai me vete”. Fq,452. Ishte koha kur të aftët silleshin me përunjje ndaj të pa aftëve. Indoktrinimi vrastar komunist shprehej dhunshëm te parula “zëri i masave”. Ndërsehej turma kundër individit. Kjo e vërtetë e thënë kaq brutalisht, asnjëherë deri atëherë nuk ishte hedhur në fushën e mendimit shoqëror. Ky roman tronditës përshpejtoi një zgjim të vrullshëm visceral. Për një kohë të gjatë filluan të qarkullojnë barcaleta apo episode humoristike që pasqyronin kuptimet e ndryshme të tekstit sipas leximeve që i bënin lexues të ndryshëm. Ndodhte pikërisht ajo që Marsel Prust kish theksuar: “Ndërsa lexon, çdo lexues, është në të vërtetë lexues i vetvetes. Vepra artistike e shkrimtarit është thjeshtë një lloj instrumenti optik që ai ia ofron lexuesit, në mënyrë që lexuesi të dallojë atë që, pa këtë libër mund të mos e kishte parë kurrë te vetja”. Komuniteti shqiptar ishte ndarë në kundër dhe pro shkrimtarit Kadare.

Romani hapi një dritare komunikimi të mendimeve, zgjoi ose nxiti të menduarit kritik te lexuesit. Më vonë këtë tronditje tektonike të mendimit te shqiptarët e perceptova dhe interpretova si tronditja që pëson mushkëria kur, pas frymëmarrjes së zgjatur të ajrit me smog, merr oksigjen të pastër. Natyrisht bisedova me të njohurin e familjes që kish studjuar letërsi në Romë.

Kur i thashë që romanet e lexuar më parë nuk më kishin “lëvizur” sikurse “Dimri”, më tha: “Nuk ke faj, deri tani ke lexuar “Çlirimtarët”, “Këneta” dhe “Lumi i vdekur” të cilët i keni edhe në provimin e maturës. Akoma nuk e kanë përfshirë në tezat e provimit “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”. Ti deri tani ke lexuar gjerësisht”. Çdo me thënë kjo? e pyeta. Pas një pauze vazhdoi: “Profesori i letërsisë klasike në Romë na përsëriste: “pse të lexosh gjerësisht kur mund të lexosh thellë? Me “Dimrin” ti ke filluar të lexosh thellë, të ka zgjuar, të ka kapur për dore, të ka hapur derën e madhe të një ndërtese të mrekullueshme gjigande, dhe ti i habitur duke ecur nëpër koridoret e mëdha, hap njërën nga dyert, tjetrën më pas, mrekullohesh nga objektet mistike të së kaluarës antike dhe nis ti eksplorosh”. Ka qënë momenti kur kam ndjerë brenda meje “Uni-n individual”. Kisha ndjesinë se kisha dalë jashtë nje mjegulle. Deri tani kisha ecur brenda mjegullës si një diçka bashkë me shumë diçka-ra të tjera. Me “Uni-n individual” të kritalizuar nëpërmjet romanit fillova të kuptoja domethënien e të menduarit kritik, me syrin e mëndjes po shihja atë që e quajmë “vetja”. Po dalloja atë zërin e vogël brënda kokës sime që më thoshte se tani ti egziston si një qënie e veçantë, d.m.th. i dallueshëm nga disa gjëra, ashtu si të tjerët dallonin prej teje. Realizova së pari se “Uni” është përgjegjës për të marrë vendime në lidhje me veprimet që duhen kryer. Është motorri që më lëviz brënda kokës dy gjëra dhe që i bën lëvizjet në mënyrë të mrekullueshme, tinëzare dhe në errësirë të plotë, të fshehura nga shikimi im. Para së gjithash “Uni” im vuan. Nuk dëshiron të shihet nga vetja ime, urren të shihet dhe më fshihet. Gjëja e dytë që bën është nxjerrja me justifikime mjeshtërore të veprimeve të tij të shëmtuara. Çdo gjë që bën egoja ime është e shëmtuar. Nuk njeh bukuri, dashuri, relaksim, kënaqësi. Vetëm gjykim, urrejtje, xhelozi, tension dhe pakënaqësi. I pëlqen hakmarrja. Egoja gjithmonë, më jep argumente jashtëzakonisht bindëse sesi çdo gjë e shëmtuar që bëj s’është për shkakun tim, është faji i dikujt tjetër. Kështu leximi dhe rileximet e romaneve trillues më fuqizuan mprehtësinë e mëndjes për të zbuluar brënda vetes dy gjëra, antidotët. Së pari të zbuloja se ku zakonisht brënda meje egoja i fshihej vëzhgimit tim dhe së dyti, të zbuloj se në shumicën e rasteve faji ishte i imi dhe jo i dikujt tjetër. Këto dy zbulime më çliruan nga ankthet e Unit, kuptova identitetin tim, se cili jam unë. Më mprehën gjykimin kritik ndaj vetes për zgjidhjen e konflikit tim të përditshëm mes meje dhe Unit tim.

Te “Dimri” Ismaili ka shpesh referenca dhe kthime komplekse te tragjikët grekë e latinë, te simfonitë e Bethovenit, etj.. Mbas “Dimrit” natyrshëm nisa të lexoj “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” që ish botuar kur isha fëmijë. Ishte koha kur atmosfera kulturore përshkohej nga realizmi socialist. Në roman nuk përmëndej as partia, as slloganet revolucionare komuniste, dhe ndryshe nga atmosfera me diellin komunist e qiellin blu socialist, ngjarjet në roman zhvillohen nën një qiell plot re dhe shi që rrallë pushon. Romani u konsiderua jashtë normave të realizmit socialist dhe sigurisht u kritikua nga kritika zyrtare. Mirëpo në mëndjet e lexuesve romani ishte një alternativë tjetër nga ajo zyrtare, mbizotëronte ideja e rizbulimit të kodit humanist. Më solli në mend frymën humaniste të Rilindjes europiane. Çvarrosja e viktimave të luftës, njerëzimit i kujtonte mësimin universal se, asgjë nuk është më e çmuar se paqja, si pikënisja më themelore për përparimin e njerëzimit. Përjetova emocionet e artit të vërtetë, Më dukej sikur mëndja më ishte shtuar. Luftën dhe pasojat e saj po i shikoja nëpërmjet thjerëzave të romanit. Ashtu si me “Dimrin” shqiptarët që e kuptuan domethënien e romanit nuk ishin më të nëjtët.

Një herë mësuesi i letërsisë, miku i familjes, më shprehu keqardhjen e thellë që në bibliotekën e qytetit kish lexuar te “Nëntori” vetëm pjesën e fillimit të romanit “Përbindëshi”. Në konfidencë më tha se nuk ia kishin dhënë vazhdimin e “Përbindëshit” ngaqë tashmë ishte nxjerrë nga qarkullimi. Mendonte se Ismaili ishte një shkrimtar shumë i fuqishëm. Ai e quante, shkrimtar me një mëndje dhe stil të kthjellët, imagjinata e të cilit të hapte dyer atje ku nuk egzistonin. Nga këta të tanët nuk ka tjetër të krahasueshëm me të. Më përsëriste se letërsia e Ismailit më sjell në mend këshillat e profesorit që na thoshte: “Nga librat e shkencave egzakte lexoni botimet më të reja, sipas fushës përkatëse dhe sipas preferencave vetjake, ndërsa në letërsi është ndryshe, lexoni ata më të vjetrit”. Nga sa kuptoj Ismaili duket që këtë e bën mirë. Kam bindjen se në thellësinë e mëndjes së tij e ka kuptuar thellësisht se letërsia antike është gjithmonë moderne. Ose ndoshta këtë ia ka këshilluar ndonjë mik i ditur që ka ndjerë te ai shkrimtarin e fuqishëm. Kjo më mundon, këtë jam shumë kurioz ta di”. Vonë, shumë vonë mësova prej vet shkrimtarit që mëndja e tij gjeniale që herët në moshë, kishte zgjedhur të lexonte jo gjerësisht, por shumë thellë. Prandaj e theksonte që, në BS mësova sesi nuk duhej të shkruaja. “Prilli i thyer”, “Kronikë në gurë”, “Dosja H”, “Pallati i ëndrrave” etj, etj,., erdhën në veprën e tij si një gjerdan vlerash botërore.

Në çdo roman të Kadaresë, referencat nga autorët e vjetër të antikitetit grek e romak, ishin shumë të pranishme. Pas ndryshimit të sistemi shoqëror disa shqiptarë që ranë në kontakt me letërsitë e mëdha arritën të kuptojnë një gjë shumë të rëndësishme se, letërsia që botohet në kohët moderne ringjall dhe ri-dekoron (ri-organizon) idetë e vjetra humaniste, ndryshe nga letërsitë antike greko-romake që vazhdojnë të sugjerojnë dhe të gjallërojnë ide të reja. Shumë kohë më parë më ra në dorë një album që tregonte në oborrin e Tempullit të Apollonit në Greqi një gur të gdhëndur me fjalët “Njih Veten”. Te “Përbindëshi” dhe “Kush e solli Doruntinën” shkrimtari prekte rrënjët e civilizimit perëndimor, themelet emancipuese të shoqërisë njerëzore. Ishte koha që shteti komunist na kishte shpurë në stepat e Siberisë dhe Azinë e largët, sa më larg civilizimit perëndimor i cili kishte në qëndër njeriun. Lënda e letërsisë është njeriu, leximi i saj na ndihmon të njohim veten, shkurt të kuptojmë njeriun.

E kaluara e largët e antikiteti grek e romak ishte rikthyer në tavolinën e kohës moderne nëpërmjet një porte tjetër. Ata që e lexuan dhe e kuptuan romanin ndjenë edhe një herë se leximi i letërsisë mbetet mjeti më i sigurtë për të arritur të jetosh jetën që filozofi antik grek Sokrati e shpalli të vetmen që ia vlen të jetohet, “Jetën e ekzaminuar”. Sokrati në thelb fliste për vet-reflektim, duke egzaminuar personin që jemi, zgjedhjet që bëjmë dhe llojin e jetës që duam të jetojmë. Kam arsye të pyes: po ata që Kadarenë nuk e kanë lexuar dhe sharjen e tij e kanë qëllim të jetës së tyre, apo ata që e kanë lexuar dhe nuk e kanë kuptuar e po ashtu e shajnë, si dhe ai, sëbashku me ata që kanë thënë të pavërteta si ajo e “Jashtëqitjeve të Kombi” a e kanë pyetur ndonjëherë veten se çfarë njeriu janë dhe a e kanë egzaminuar ndonjëherë jetën e jetuar? A kanë mundur ndonjëherë që të zbulojnë brenda vetes Unin që rri fshehur në shpirtin e tyre, a e kuptojnë se janë të zënë në kurthin e konfliktit midis Unit narcisist, personit dhe vetes që ua mpin aftësinë për autogjykim prandaj dhe fajin kërkojnë gjithmonë t’a gjejnë te të tjerët? Pa aftësia e njeriut për të njohur veten, për të egzaminuar jetën që bën e ka bërë një njeri të ditur që të thotë se ritmi me të cilin maturohet njeriu është në proporcion të drejtë me masën e paturpësisë që i toleron vetes.

Ndaj dyshoj se asnjëherë nuk kanë ndjerë brenda veten “Uni-n individual”. Vazhdojnë të jenë mjegull, të ecin si mjegull bashkë me shumë gjëra të tjera brenda saj, të pa dallueshme nga njëra tjetra. Nuk thonë kot që mjegulla e turmave e rrudh individualitetin, ndërsa individualiteti e çliron intelektin.

Për këto gjëra na fliste shkrimtari në kohën kur regjimi diktatorial ëndërronte krijimin e njeriut të ri. Prandaj na solli “Eskili, ky humbës i madh” që të befason me thellësinë e njohjes dhe të interpretimit të tragjedive eskiliane. Mes të tjerash, të lë pa frymë kur pyet mbi një të vërtetë tronditëse: “Si u bë e mundur zhdukja e tragjedive antike? Atë që s’e bëri dot lobi anti-tragjedian në lashtësi, e kreu mesjeta europiane-aziatike. Letërsia e fuqishme antike i bënte konkurencë “Biblës” që feja e kishte shpallur librin e botës. Mirëpo përpara fjalës gjeniale të grekëve të vjetër, “Bibla” nuk qe veçse një libër i rëndomtë. Siç ishte Jezu Krishti përpara heronjve bubullues antik të tipit të Prometeut. Disa tragjedi që kishin mbetur pa djegur në Bibliotekën e Aleksandrisë ishte një tjetër fe që i dogji kësaj here në emër të biblës së vet “Kuranit”. Lënda e tragjedive antike ishte Natyra njerëzore. E drejta e njeriut dhe kundërvënia konfliktit kapital për njeriun e ri”. Letërsia e Kadaresë është interpretim domethënës i shprehjes: Në letërsi mund të gjendet jeta e vërtetë dhe është nën maskën e trillimit që mund të thuash të vërtetën. Me veprën e Kadaresë hipoteka e kulturës shqiptare ka shtuar një pasuri të patundëshme me vlerë për të gjithë njerëzimin. Në atmosferën e suksesit të një artisti të madh pjesa më e vështirë është të përpiqesh të gjesh dikë që është i lumtur për artistin. Përse? Përgjigja është se fama e autorëve të jashtëzakonshëm është plotësisht e pavarur nga shumica e njerëzve të zakonshëm. Besoni se nëse fama e Shekspirit do të varej nga njeriu në rrugë, ajo do të mbijetonte 3-4 javë? Një klasik nuk mbijeton për asnjë arsye etike. Nuk dyshoj se fama e autorëve të mëdhenj fillimisht është bërë dhe ruhet nga disa pasionantë. Shumica, turma mund të bëjë një reputacion, por është shumë e pakujdesshme për ta ruajtur atë. Edhe kur një autor i klasit të parë ka gëzuar sukses të jashtëzakonshëm gjatë jetës së tij, shumica kurrë nuk e kanë vlerësuar atë aq sinqerisht sa kanë vlerësuar krijuesit e klasit të dytë. Pse? Arsyeja është se nuk kanë arritur t’a kuptojnë dhe shijojnë mrekullinë. Pak pasionantë janë që fama e gjeniut mbahet gjallë nga njëri brez në tjetrin, gjithmonë duke rizbuluar gjeniun. Pa atë udhëtim të vazhdueshëm të kujtesës, reputacioni do të binte shpejt në harresë.  Një klasik është një vepër që i jep kënaqësi pakicës, e cila interesohet intensivisht dhe përgjithmonë për letërsinë. Jeton për shkak se pakica, e etur për të ripërtërirë ndjesinë e kënaqësisë, është përjetësisht kurioze dhe për këtë arsye është e angazhuar në një proçes të përjetshëm të rizbulimit. Pasionantët e artit të madh kënaqen me letërsinë ashtu si disa burra i gëzohen pijeve të mira në shoqëri të cigareve të zgjedhura, ashtu si femrat adhurojnë pa pushim bizhutë e parfumet e tyre të preferuara. Përsëritja e kësaj kënaqësie natyrshëm e mban shumë të gjallë interesin e tyre për letërsinë. Një klasik është një i tillë sepse i ka qëndruar provës proverbiale të kohës dhe për ta bërë atë, ka thënë  diçka të thellë për jetën, që na ndihmon të kuptojmë disa të vërteta themelore për njerëzit dhe botën tonë. Shkrimtari Ismail Kadare këtë e bëri si rrallë njerëz në botë. Prandaj Shqipëria dhe shqiptarët nuk janë më të njëjtët.

Kastriot Fetahu/

Nuk do të shkruaja një kronikë për ty, jo se nuk di, por se ti je “KRONIKA” jonë në faqen e universit. E di që ke shkruar edhe “Ku ti kërkoj rrënjët e tua parti,” por nuk harroj se ke shkruar edhe “Pashallarët e kuq.” Mbaj mend që isha i katërti në rradhë për të lexuar “Dimri i vetmisë së madhe” dhe nuk e harroj si brofja nga gëzimi se po afrohej dita ta kisha në dorë atë libër, që i ngjante një “Bible” të kohës së atëherëshme, pasi flitej se ishte “perëndimor” si roman dhe i goditur në mbledhjen e Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve në Tiranë. Edhe për filmin “Ballë për ballë” biletën e gjeta “me mik” dhe gjithmonë emri yt aty. A ka pasur poet si njeriu më antipatik se Sharl Bodler, Franca? Dhe ai është Bodler i Panteonit botëror…

Po John Steinbeck a nuk ka qënë një emër pa tingull në vendin e tij, SHBA? Steinbeck, që shkroi romanin e famshëm “Vilet e zemërimit.” Ezra Pound, një mbështetës i Musolinit, është një gjigand botëror i letërsisë dhe Hemingueji e kishte mikun e tij më të ngushtë. Po kështu edhe Shollohovi apo Majakovski, adhurues të Stalinit dhe komunizmit, por janë shkrimtarë dhe poetë të klasit botëror. Sartre, që refuzoi çmimin Nobel, ishte një simpatizant i hapur i komunizmit sovjetik, gjë që e ndau dhe nga miku i tij më i ngushte, (Kamy) dhe Sartre një francez që jetonte në vendin me lirinë “bastijane,” kurse Kadare mbijetonte në një antipod të Francës.

Cili do të ishte fati i Kadaresë nëse do të ndërronte vendlindjen me Sartre? Mendoni se “Mosha e arsyes” apo “Fjalët,” e vepra të tjera të tij, qëndrojnë më lart se romanet e Kadaresë?

Kadare, ky i pafat, që ishte fati ynë për letërsinë që shkroi nën siglën “Shqiptar”…Ajo që çmoj është se pa atë lloj sjellje taktike inteligjente, nuk do të kishim sot një shqiptar të nominuar 15 herë për “Nobel,” në të njëjtën kohë “Komandant i Legjionit të Nderit” në Francë, “Princ i Asturias” në Spanjë e plot tituj e dekorata të tjera… botuar në 52 gjuhë të botës.

Në “Ftesë në studio” jam “ngritur në këmbë” kur lexova se “Gjuha Serbe është një shërbëtore me ngjyrë e Shqipes.” Një akademi nuk mund ta shprehë dot kështu idenë për vlerat e kombit.

Ndaj je madhështor dhe qiellor…

Kam pyetur veten ndonjëherë se cila është diferenca midis luftës nga një ushtri reale dhe “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” në historinë e kombit tonë nga gjurmët që lenë ato në shpirtin e një populli?

Ne, tokësorët, po bëjmë një gabim tokësor, duke gjykuar një qiellor. Shkrimtarët e këtij kalibri janë vetëm yje që na dhurojnë dritë dhe dihet që yjeve nuk ju shikojmë kurrë gropat në sipërfaqen e tyre.

Ne nuk jemi astronautë…Ezopi është universal dhe gjithmonë në anën tënde.

Në rininë time të krahasoja me William Theker me romanin legjendar “Panairi i kotësive” për nga trajtimi elegant dhe stili i natyrës së personazheve që zgjidhje dhe sa nuk dua “të jem subjekt” i këtij titulli sot…

Edhe pse “Ra ky mort e u pamë,” në Panteon ka dritë dhe paqe…

Artan Nati/

Disa njerëz lindin të prirur për të shkruajtur, lindin si të pushtuar nga kjo ndjenjë, lindin si të thuash me një kruarje që duhet ta gërvishtin.Talenti godet një objektiv që askush tjetër nuk mund ta godasë, ndërsa gjeniu godet një objektiv që askush tjetër nuk mund ta shohë. Sigurisht që është çdo gjë përveç kësaj, por shkrimtarët gjenialë që e lënë talentin e tyre të zhvillohet, të cilët punojnë për të, janë ata që dalin në krye. Janë ata që koha i nxjerr, por që krijojnë kohë edhe vetë. Ndoshta gjithçka përmblidhet në këtë: nëse mund të zhvillosh një audiencë të madhe dhe t’i argëtosh, atëherë je një shkrimtar i shkëlqyer, por nëse mund të zgjosh interesin dhe frikën e elitave diskriminuese, atëherë je një gjeni. “Kohët e errëta sjellin surpriza të pakëndshme, por të bukura”, ka thënë dikur Kadare në një intervistë. “Letërsia shpesh ka prodhuar vepra madhështore në epoka të errëta, sikur të kërkonte të korrigjonte fatkeqësinë e shkaktuar mbi njerëzit,”

Ashtu si Homeri, Dante, Servantesi, Shekspiri dhe Gëte, edhe Kadare prodhoi vepra madhështore duke e rradhitur ndër emrat më të mëdhenj të letërsisë botërore dhe me të drejtë mund ta quajmë atdheun tonë si Shqipëria e Kadaresë, siç thuhet Italia e Dantes, Spanja e Servantesit. Anglia e Shekspirit apo Gjermania e Gëtes. Kadare u frymëzua nga Makbethi i Shekspirit si fëmijë, dhe mbante Danten, Gëten dhe Servantesin, ndër heronjtë e tij. Për ironi, diktatori Hoxha vinte nga i njëjti qytet malor, si për të na treguar se hyjnorja triumfon mbi djallëzoren.

Kadareja, duke qenë mjeshtër i penës, tregoi aftësinë që, duke shkruar dhe punuar në kohën e komunizmit, kaloi përtej standardeve artistike të realizmit socialist. Ai shfaqi një shumëllojshmëri stilesh si modernizëm të lartë, por edhe surrealizëm gjithashtu edhe realizëm magjik duke kritikuar regjimin komunist nëpërmjet miteve, surrealizmit si edhe parabolave në mënyrë të tërthortë . Në këtë këndvështrim, mund ta shohim Kadarenë artistikisht si disident. Statusi i tij si disident është një çështje e diskutueshme në Shqipëri dhe shumë shqiptarë janë shumë kritikë ndaj tij. Ai kishte pushtet dhe privilegj gjatë komunizmit, por, në të njëjtën kohë, u përball me një kontroll dhe ngacmim të konsiderueshëm nga partia. .Kadareja kishte një audiencë relativisht jo shumë të madhe në perëndim, sidomos në botën anglo-saksone, tipike kjo për shkrimtarët elitar, por lexuesit e tij ishin besnike dhe të përkushtuar. Ata vlerësonin sesi Kadareja ndriçonte ndërveprimin midis miteve dhe realitetit dhe e përdorte këtë për të zbuluar marrëdhëniet e pushtetit diktatorial me masat. Kjo mund të jetë njëra nga arsyet e suksesit të tij në lexuesit cilësorë në perëndim dhe në rrethet elitare të shkrimtarëve botërorë. Gjithashtu ekzotizmi i tij nga këndvështrimi perëndimor si edhe talenti i tij i veçantë si rrëfimtar bëri të mundur që figura e tij të krahasohej me Kafkën apo Orwell.

Shumë shkrimtarë shqiptar, xheloz për veprën e tij, por edhe shumë të persekutuar të regjimit, duke mos kuptuar veprën, stilin dhe humorin e tij të zi ndaj regjimit komunist, arritën të krijojnë një perceptim të padrejtë për Kadarenë. Këtë fenomen Kadareja e ka shpjeguar me mjeshtëri te libri i tij Dosja H”, ku disa shqiptarë mashtrohen nga kleri serb, duke sabotuar promovimin e kulturës tonë në botën anglo-saksone.

Si gjithmonë, siç ndodh shpesh në vendin tonë, vetëshkatërrimi pati efekt mbi shumë kritikë letrarë në perëndim, që më parë e lëvdonin Kadarenë, por më vonë filluan ta kritikonin, megjithëse vepra e tij nuk kishte ndryshuar. Mendoj se shumica e tyre nuk e njihnin realitetin brutal të Shqipërisë, me të cilin duhej të përballeshin autorët shqiptarë, ndaj dhe besuan shumë lehtë në thashethemet nga skena letrare e përçarë shqiptare si edhe nga prapambetja e madhe kulturore Shqiptare. Kjo prapambetje e madhe mesjetare, si pasojë e otomanizmit dhe regjimit komunist në Shqipëri, bëri të mundur të krijonte një mjegull ndaj gjeniut të letrave shqipe dhe ta dënonte atë si Sokratin në Greqinë e lashtë(sepse po helmonte mëndjen e të rinjve me mendim kritik), duke i mohuar çmimin nobel. Me komunizmin e Hoxhës, duke qenë një degë e stalinizmit, Shqipëria nuk ishte vendi ku mund të rebelohej vërtet. Shumica e disidentëve ishin ose të vdekur ose të burgosur.

Kadareja vetë është shprehur se i është dashur të bëjë kompromise, siç është rasti i romanit “Dimri i madh”, ku diktatori Hoxha përshkruhet si udhëheqës madhështor dhe diktatorit i pëlqeu shumë portretizimi i tij saqë ai nuk e ndëshkoi autorin për veprat pasardhëse me tone të qarta politike. Kjo edhe për faktin se me eleminimin e Kadaresë, do të zhdukej edhe libri i tij me portretizimin e Hoxhës. Ky libër garantoi mbijetesën fizike të Kadaresë dhe shërbeu si siguracion politik për të.

Kështu romani i tij më i njohur “Pallati i Ëndërrave”, i cili është cilësuar nga disa kritikë si romani i tij më i mirë, mund të konsiderohet një disidencë e hapur artistike. Ky roman u shkruajt si një alegori pë regjimet totalitare, ku autoritetet kontrollojnë gjithë jetën e njerëzve, përfshirë këtu edhe nënndërgjegjen e tyre, nëpërmjet ëndërrave të tyre.

Kadare la një trashëgimi të qëndrueshme që ne e shohim pothuajse çdo ditë Një trashëgimi është diçka që kalohet në breza, që mund të jetë ose e mirë ose e keqe. Kadare la një trashëgimi librash dhe fjalësh dhe famën e të qenit një nga shkrimtarët më të mëdhenj në botë, të paktën në hemisferën perëndimore. Në jetën e tij ai krijoi shumë vepra letrare dhe fjalë që njerëzit i përdorin kudo çdo ditë sot.

Kadare është në qendër të Letërsisë Botërore. Emri i tij lidhet me mendjet më të shkëlqyera në histori. Ai është në vetë historinë e evolucionit të kulturës.

Sigurisht, Kadare pati një efekt pozitiv në Shqipëri, Ballkan dhe në botë, sepse ai ndryshoi krejtësisht mënyrën se si ne e shohim letërsinë. Ai iu përkushtua punës së tij. Ai kishte një talent të tillë për të shkruar, sa mund të thuhet lehtësisht se ishte një gjeni. Ai ishte i njohur gjerësisht për novelat dhe romanet e tij. Romanet e tij vazhdojnë të studiohen në skenë në shkolla anembanë globit. Puna e tij ishte themeli i shumë filmave dhe shfaqjeve televizive. Letërsinë e tij e njohin njerëz nga çdo vend. Ne vazhdojmë të mësojmë dhe studiojmë veprën e tij. Një nga shumë gjëra të tjera që bëri ishte ai krijoi shumë fjalë dhe fraza fjalori që përdoren ende sot e kësaj dite.. Ai pati një ndikim të madh në gjuhën shqipe. Ai na dha mënyra unike të gjalla për të shprehur shpresën dhe dëshpërimin, pikëllimin dhe tërbimin, dashurinë dhe epshin.

Muzeu Historik Kombëtar/

Ai lindi në Janjevë të Kosovës më 12 korrik të vitit 1874. Pasi kreu kolegjin françeskan në Troshan, në vitin 1888 u nis për të ndjekur studimet në Kroaci. Pas përfundimit të studimeve në vitin 1896, u dorëzua prift dhe shërbeu në Pejë, Gomsiqe, Theth, Rubik etj.

Gjeçovi përfaqësonte intelektualin erudit, i cili grumbulloi qindra gojëdhëna, përgatiti monografi shkencore, shkroi artikuj, hartoi tekste mësimore, përktheu nga letërsia botërore, etj. Disa nga librat e tij janë: “Jeta e Shë, Luçis, pajtores s’arkidieçezit të Durrsit” (1904), “Mark Kuli Kryeqitas” (1905), “Agimi i qytetnis” (1910), “Shna Ndou i Padues” (1912), “Atil Reguli” (përkthim i lirë i dramit me tri pamje të Pjetër Metastasit) (1912), “Vajza e Orleans-it ase Joana d’Ark”, (1915), “Atil Reguli” (1912), “Moisi Golemi” dhe “Kanuni i Lekë Dukagjinit” (1933).

Mbi të gjitha, ai do të mbahet mend për punën e jashtëzakonshme që bëri në vitet 1910-1925 për botimin e librit “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Rregullat e kanunit ai i mblodhi nga goja e popullit dhe fillimisht i botoi në revistën “Hylli i Dritës”.

Paralelisht me punën si meshtar, ai mblodhi traditat e Shqipërisë Veriore, rrafshit të Mirditës dhe Alpeve shqiptare, poezinë popullore të malësive, zakonet e së drejtës popullore dhe lëndë etnografike. Po ashtu, ka qenë i pari folklorist shqiptar që ndërmori punë kërkimore në terren sipas kritereve metodologjike të kohës.

Atë Gjeçovin e vranë shovinistët serbë më 14 tetor të vitit 1929 në katundin Zym të Prizrenit, ku shërbente si famullitar.