Çerçiz Loloçi/

Në mesvitin e 1999-ës, së bashku me publicistin Agim Neza, botuam në shqip një libër modest “Holokaust – Dosja pa koment për krimet e Millosheviçit” me kopertinë një foto tronditëse: Masakra e Reçakut, mbështetur nga Sadik Llapashtica. Ndoshta ishte ndër të parët libra, pa ndonjë pretendim të madh, që pati gjithsesi një tirazh të konsiderueshëm, disa ribotime të njëpasnjëshme dhe, përpos tyre, u përkthye në gjuhët kryesore të OKB-së e shtegtoi me mënyrën e vet në mjaft kancelari jo vetëm perëndimore.

Përmbledhja e dëshmive barte rrëfimet e kosovarëve, të luftëtarëve të dy krahëve politikë, të militarëve dhe ushtarakëve serbë si dhe të dhëna e dokumente të agjencive euro-atlantike. Pak javë më vonë, nën kujdesin e poetit Besnik Mustafaj dhe me mbështetjen e një fondacioni gjerman, në gazetën “Albania” vazhdoi një rubrikë e përditshme me dëshmi krimesh të makinës shtetërore serbe ndaj popullisë së pafajshme kosovare; një angazhim të tillë pati edhe poetja Elsa Ballauri me shoqatën e saj për mbrojtjen e të drejtave të njeriut; akoma më vonë u botuan edhe libra, almanakë, albume, periodikë dhe broshura të tjera me të njëjtën temë.

Libri shumë shpejt humbi edhe autorësinë për shkak se u ribotua ilegalisht, ju hoqën dhe ju shtuan pjesë të tjera, ju ndryshua titulli dhe kopertina. Në atë periudhë shtypi më i zëshëm perëndimor, agjencitë e lajmeve nga të gjitha skajet e botës e kishin Kosovën lajmin e parë dhe pikërisht në këtë periudhë kemi edhe një angazhim të drejtpërdrejtë të kolosit të letrave tona, Ismail Kadare. Megjithëse autori ka botuar një pjesë fare të vogël të këtyre përpjekjeve, janë të panumërta korrespedencat me personalitetet më të mëdha të skenës euroatlantike, janë disa pjesëmarrje dhe referime në takime ndërkombëtare që investohen për letërsinë dhe paqen, veç intervistave dhe opinioneve në media me ndikim në politikën dhe diplomacinë botërore.

Libri i Kadaresë “Mbi Krimin në Ballkan – Letërkëmbim i zymtë” (Onufri, 2011) është ilustrim i këtyre përpjekjeve. Ai është konceptuar në tri pjesë: korrespodenca e autorit gjatë periudhës 1978 -2011, një intervistë me kryeredaktorin e gazetës “Shqip” dhe pjesa e tretë përmban faqe ditari dhe shkrime të ndryshme. Kadare analizon në këtë libër përshkallëzimin e krimit serb, dilemat e ndërkombëtarëve për të ndërhyrë ushtarakisht apo jo, qëndrimin indiferent të klasës politikë shqiptare. Në këtë libër, Kadare shkruan ndër të tjera se heshtja botërore për krimet serbe ndaj popujve tjerë në Ballkan e ka bërë Beogradin të përfitojë nga kjo heshtje.

Kryeletra e librit është ajo e shkrimtarit Vuk Drashkoviç, drejtuar I.K. në qershor 1987 ku i bëhet thirrje për të dënuar irredentizmin kosovar, krimet historike që gjoja kosovarët u kanë bërë serbëve. Duke analizuar këtë letër, Kadare pohon se ajo është tepër kuptimplote për të kuptuar dramën e Kosovës; ajo dëshmon se si është projektuar krimi, si do të kryhet ai krim, së fundi si do të përmbyset e vërteta, duke e hedhur fajin mbi shqiptarët. Pas kësaj letre vijojnë katër të tjera që Kadare ua drejton presidentëve Bush, Miteran, Havel dhe Papës Gjon Pali II, prej 11 deri me 15 shtator 1991. Prej tyre kuptohet fare lehtë gjendja e shqetësuar e shkrimtarit për fatin e mëtutjeshëm të Kosovës duke apeluar për një veprim më të shpejtë ndërkombëtar në mbrojtje të saj.

Një pesë të rëndësishme të librit e zë intervista e autorit. Në të ai shpjegon se “problemi i krimit vazhdon të jetë në thelbin e historisë së Ballkanit, në dy dhjetëvjeçarët e fundit”. Libri sa ka denoncimin e tij, aq edhe rreket për të bërë pajtimin në Ballkan. Sipas autorit “Bota, ashtu siç njeh krime të mëdha, ashtu njeh edhe pajtime të mëdha. Por këto të fundit, kërkojnë shpesh burrëri më të madhe, se lufta. Unë besoj në mundësinë e pajtimit midis serbëve dhe shqiptarëve”. Interesante janë shpjegimet e Kadarese edhe për marrëdhëniet me intelektualë dhe shkrimtarë të tjerë serbë. Sipas tij “Pas Danilo Kishit, më të madhit shkrimtar të gjallë të Jugosllavisë, që e kam njohur dhe takuar disa herë, ndër shkrimtarët serbë, më i njohuri ka qenë Milorad Paviç, autori i “Fjalorit të Khazarëve”… Më i çuditshmi dhe i ngjajshëm me një personazh të Dostojevskit, ka qenë Miodrag Bulatoviç, nacionalist i shpallur… Një çast, duke m’i ngulur sytë, më tha: tregohu i sinqertë, Kadare dhe pranoje se ka së paku dhjetë vila të fshehta në bjeshkët shqiptare, ku përpunohen planet për shkatërrimin e Serbisë. I thashë se nuk besoja një gjë të tillë, kurse me vete mendova, s’do të ishte keq të kishte qoftë edhe një të vetme, ku të përpunohej strategjia shqiptare…”. Pjesë interesante të intervistës së Kadaresë janë edhe ato që flasin për qëndrimin e shkrimtarëve francezë si Patrick Besson, Bernard Levi, Regis Debrais dhe Julien Gracq në këtë konflikt… Franca kishte zbuluar befas se miti romantik i “djepit serb”, kishte fshehur për një kohë të gjatë, një tjetër të vërtetë të trishtueshme: krimin”. Madje Zhak Shirak në përgjigje të letrës i shkruante Kadaresë “se mund të përdoren armët, që të heshtin armët…”.

Jo më pak të rëndësishme në intervistën e librit janë përgjigjet e Kadresë për ndërhyrjen e tij në konferencën e Rambujesë, për sjelljen ndaj kombit dhe qëndrimin ndaj Nënë Terezës, për harmoninë fetare, për strukjen e intelektualëve shqiptarë etj. Ndërsa për raportin e Dik Martit autori nënvizon ndër të tjera: “Ne kishim dosjet tona ngjethëse, të cilat për turpin tonë, nuk i kemi bërë të ditura. Do të mjaftonte shifra prej 800 foshnjash shqiptare nën pesë vjeç të therur si berrat, një pjesë në sytë e prindërve, që bota të kuptonte se në cilën anë ishte e drejta. Këtë fakt nuk e ka dhënë ndonjë politikan, analist, a filozof shqiptar, por gazetari serb Miroslav Filipoviç. E ka shpallur në shtypin anglez dhe francez në vitin 2000 dhe ka bërë burg për këtë. Ndoshta gabohem, por emrin e këtij gazetari hero nuk e kam ndeshur në shtypin shqiptar. Në qoftë kështu, merret me mend shkaku: ky gazetar e ka vënë në skajim të vështirë ndërgjegjen tonë. Dhe s’është vetëm kjo. Eshtë dosja e të zhdukurve. Eshtë dosja tjetër e rreth 20.000 grave e vajzave të përdhunuara, shpesh herë në sytë e familjarëve, sipas humanistes shqiptare nga Kosova, Veprore Shehu, e cila disa javë përpara, ankohej gjithashtu për heshtjen e turpshme.

Ne s’kishim përse të hutoheshim as nga Carla del Ponte, as nga Dick Marty. Mjaftonte që në peshoren e drejtësisë të viheshin foshnjat e vrara dhe gratë e përdhunuara, që anën tjetër të peshores të mos e trondiste dot asgjë. Por ne s’e kemi bërë këtë sepse, qofshin politikanë apo akademikë, e kemi mendjen, për turpin tonë të pafund, kundër njëri-tjetrit…”.

Kosta Nake/

Preç Zogaj vjen me një roman klasik dhe një batalion personazhesh të rreshtuar në një subjekt linear, me plot ndalesa analitike për të sjellë çdo argument të mundshëm, në përputhje me qasjen e tij të njohur prej analisti, për një temë që, edhe pse është vendosur në një kornizë të përcaktuar kohore, është universale, rrok gjithë hapësirën globale dhe lexuesi me përvojat e veta zbulon zgjatimet e saj edhe tek e tashmja, edhe tek e ardhmja. Vajza dhe gruaja është krijesa e lindur për të qenë e bukur në sytë e djalit dhe të burrit, për të qenë joshëse në atë masë që çon domodoshmërisht në ruajtjen dhe shtimin e racës njerëzore, por natyra ose Zoti nuk e shpërndan bukurinë në masë të barabartë, disa i përzgjedh për të shkëlqyer, pse jo dhe për t’i verbuar ata që nuk e përballojnë dot me shikimin e tyre. Pikërisht këtu fillon problemi që, sipas shumë veprave artistike, ka përcaktuar rrjedhat e historisë botërore duke filluar që Semiramida e Babilonisë dhe Helena e Trojës dhe duke vazhduar me një gjerdan çiftesh të dashuruar që kanë ushqyer me ndjenja të bukura lexuesit nëpër shekuj. Qindrat e kryeveprave dhe mijërat e subjekteve konvergojnë në një hulli: e bukura i përket më të fortit duke kaluar nga forca fizike te forca e pushtetit.

E veçanta e romanit të Zogajt është se edhe një fshat i zakonshëm si Patalana mund t’i japë shoqërisë shqiptare një të Bukur të Dheut si Anjeza Jakaj me tipare fizike të përkryera, por edhe një vajzë krenare me një botë të pasur, e aftë për t’u përballur në tregun e vlerave. Pika e lidhjes së subjektit shënohet me përzgjedhjen e Anjezës për t’i dhënë lule Udhëheqësit komunist që do vizitojë zonën, akt i fiksuar në fotografi që e nxjerr bukuroshen nga mjedisi i ngushtë te një vëmendje më e gjerë publike.

Cilët ishin të fortët e Shqipërisë socialiste që mund ta kthenin Anjezën në pronë erotike të tyre? Ishin fëmijët e pushtetarëve të lartë. Tashmë që avllitë e oborrit sulltanor, të quajtur Bllok, kanë rënë, shumë histori dashurie kanë dalë në shesh. Ky roman është një ilustrim artistik i asaj që prodhonte Blloku apo bota e njerëzve të nomeklaturës.

E etur për të realizuar ëndrrën si aktore, Anjeza humb dashurinë e parë dhe bie në grackën e rrjetës së “bamirësve” që përcaktojnë fituesit e konkurseve. Tragjedia e Anjezës qëndron në faktin se ajo ishte fituese për shkak të përgatitjes së vet, por “bamirësit” investimin e tyre e rimarrin në trajtën e favoreve seksuale që e depersonalizojnë dhe e viktimizojnë fituesen. “Bamirës” të tillë jo vetëm shkelin mbi dashurinë e të tjerëve, në këtë rast mbi lidhjen e David Gjikës me Anjezën, por edhe i zhvendosin dhe i bëjnë të pavlefshme përpjekjet e tyre për qëndresë. Romani fillon si një romancë e bukur duke sfiduar zakonet vendore dhe përfundon si tragjedi për shkak të përdhunimit, akt barbar që mund të sjellë shtazani dhe mëmësi të padëshiruar, prandaj dhe Anjeza, e goditur pa mëshirë në themelet e krenarisë së vet, zgjedh të bjerë në një gjumë barnash për të mos u zgjuar më.

Jeta dhe vdekja e Anjezës, fati dhe destini i saj përcaktohen nga mjedisi shoqëror, prandaj linja e dashurisë dhe ambicjeve artistike ndërthuren natyrshëm me problematikat e jetës së fshatit Patalanë dhe qytetit të Lezhës, duke i dhënë përparësi marrëdhënieve mes të rinjve, si humbja e Marta Ballgjinit dhe misteri i vdekjes së saj, paralelizmi mes Rudinit të Turgenievit dhe David Gjikës, lidhja e Ilirit dhe Maries, virgjëria dhe zhvirgjërimi, nevojat e rinisë për të dalë nga jeta e vakët e fshatit, pengesat e punësimit në sektorin shtetëror dhe kthimi i ikanakëve, kriteri i fortë biografik i përzgjedhjes së njerëzve për arsimin e lartë, shpërndarja e përgjegjësive për dështimet ekonomike, liberalizimi i qeverisjes në fund të viteve ’80, etj.

Është meritë e shkrimtarit që marrëdhëniet erotike i ka parë gjerësisht edhe me sytë e femrës, në një raport të komplikuar midis nevojës dhe rrezikut, midis pëlqimit dhe dashurisë, midis traditës dhe përparimit, midis ndihmës dhe mashtrimit.

Përtej romanit, përzgjedhja dhe përdhunimi është një problem i mprehtë edhe i shoqërisë shqiptare të tranzicionit, madje dy dhjetëvjeçarët e parë pas ndryshimit të sistemit politik, e kthyen prostitucionin në një nga burimet e pasurimit të shpejtë për tregëtarët e seksit me eksportim dhe importim të mishit të bardhë, me drama dhe tragjedi tronditëse. Në ditët e sotme, kur ka shenja të forcimit të shtetit, përzgjedhja dhe përdhunimi ka kaluar në organizime mafioze, por edhe në trajtën e përfitimeve seksuale për shkak të pozitës administrative dhe favoreve që burojnë prej saj.

Tema e zgjedhur e ka vënë autorin para një sfide të vështirë të skenave seksuale dhe erotike me fjalorin përkatës, ai e ka shkelur vijën e kuqe, pa arritur te niveli terminologjik i Edmond Tupes dhe Agron Tufës. Analisti i vetëpërmbajtur i paneleve televizive vjen me po atë kostum sjelljeje edhe si rrëfyes para lexuesve të vet.

Duke qenë se mjedisi i ngjarjeve është kryesisht fshatar, lexuesi shpesh do të shohë se rrëfyesi ndryshon regjistrin duke iu dorëzuar shpirtit poetik kur ndodhet para natyrës.

– “Marcia” e Dom Ndoc Nikajt shtyn kufijtë –

Nga Visar Zhiti

Drita kishte fillue me zbardh e dilli me shndrit… Kështu nis romani i parë shqip, kjo është fjalia e parë e tij, e shkruar në shekullin XIX, kur Shqipëria ishte ende nën Perandorinë Otomane dhe gjuha shqipe kishte qenë e ndaluar në atë perandori dhe shkronjat e saj ishin mallkuar… Po për ç’dritë bëhej fjalë ashtu, për lirinë e pritur me shekuj, ç’po zbardhte, gjuha e letërsisë shqipe, që do të ngrihej e do të bëhej e gjallë, romani shqiptar që do të arrinte majat dhe njohjen botërore?

* * *

Mbas 132 vjetësh harrim, sapo (ri)doli vepra “Marcia” e shkrimtarit Dom Ndoc Nikaj, e shenjuar si romani i parë shqiptar, por i shmangur si i tillë në Historitë e reja të Letërsisë, që hartonte regjimi dhe arësyet kanë qenë vetë romani, përmbajtja e tij kristiano-europiane dhe autori, që megjithëse i quajtur si ati i romanit shqiptar, pati një jetë të trazuar e dramatike, vdiq në burgun e fitimtarëve të pas Luftës II Botërore dhe kështu duheshin harruar si ai dhe vepra dhe Europa…

Pra, shkaku i vërtetë ka qenë pushteti diktatorial i komunistëve shqiptarë, Realizmi Socialist që ata vendosën me forcë si e vetmja metodë letrare, që do t:e duhej të ushtrohej në Shqipërinë e çliruar, por jo të shqiptarëve…

Sjellja e këtij romani shënjues, pra, është një sfidë dhe një vetëqortim emancipues, një ngjarje jo vetëm letrare e kulturore, një akt shoqëror me rëndësi dhe shpresë ecurie.

“PLASJE HAREJE NË SHPIRT”

Qysh herët, për shkrimtarin tjetër themeltar, Ernest Koliqi, (edhe ai me vepër të ndaluar dhe i dënuar me vdekje nga regjimi i dikurshëm), leximi i Dom Ndoc Nikajt do ishte “një plasje hareje në shpirt”.

Me sa poezi është thënë, me ç’duf e ç’pikëllim…

SI NJË MESHË NË KATEDRALE

APO NË LETRAT SHQIPE

Prej kësaj “hareje”, nxitoj të them se romani “Marcia”, më i hershmi dhe më i riu ndërkaq, u përurua këto ditë në qytetin e Dom Ndoc Nikajt, në Bibliotekën “Zoja e Shkodrës” në Katedrale, në ditën e 160 vjetorit të lindjes së tij, duke i ngjarë kështu një meshe të munguar gjatë në letrat shqipe.

Dhe më duhet të ndërmend tani se Katedralja, ku Dom Ndoc Nikaj ka qenë aq shpesh, në fillimet si seminarist, i gjallë dhe i vdekur, si shpirt më pas, nisi të ndërtohej, kur romancieri i parë s’kishte lindur ende dhe mbaroi kur ai do të ishte 6 vjeç dhe, kur do t’i avitej nëpër mendje romani “Marcia”, në Katedrale u vendosën 3 kambanat, që erdhën nga Venecia në vitin 1890.

Dy vjet më pas, kumboi romani i parë në gjuhën shqipe. Dhe krijuesi i tij do të ishte vetëm 28 vjeç. Vepra u shtyp në Shkodër. Shqiptarët e përpinë librin.

Romani i parë – si një katedrale tjetër e re…

* * *

Shtëpia Botuese “Onufri”, e mirënjohur për prurjet në letrat shqipe, sa bashkëkohore po aq dhe klasike e të traditës, është ajo që na solli romanin “Marcia”.

Theksohet në botim se përgatitësi është shkrimtari Andreas Dushi, gjë që duhej veçuar, jo vetëm pse ai e gjurmoi së fundmi romanin “Marcia” të vitit 1892, e gjeti dhe na e solli duke e pajisur me parathënien e tij korrekte e të kursyer, me shpjegimin e fjalëve anakronike të tekstit, tërheqin vëmendjen hulumtimet për zanafillën e romanit, në është përkthim dhe nga ku, kur tashmë ai është një realitet gjuhësor shqip dhe një realitet i ri letrar.

Përveçse një pune që do të duhej të ishte bërë me kohë dhe çuditërisht nuk bëhej, që pritej dhe vononte dëshpërimisht pakuptueshëm, dalja e “Marcia”-s është dhe si një mrekulli, sipas meje.

MREKULLIA…

Rivjen romani i parë shqiptar, për herë të parë mbas botimit të tij të hershëm dhe të harruar para dy shekujsh, – shkruajta unë për kopertinën e botimit.

“Marcia” i Dom Ndoc Nikajt është një narrativë plot mistikë, ku gërshetohen historikja me fantastiken, kujtesa baladeske, sa jona, po aq dhe ballkanike, (fjala është për konstruktin shpirtëror të shkrimtarit tonë,) me ato hebraike, kapërcimet nga bota reale në atë hyjnore, me personazhe biblikë, varrosjet për së gjalli si dukuri e qendresës së jetës, por dhe e qytetit të tij. (Shkodrës si frymë dhe Romës, ku zhvillohen ngjarjet e romanit…).

Po ky shkrimtar një vit pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë (1913) do të botonte romanin tjetër “Shkodra e rrethueme” në formë ditari, që në Historinë e Letërsisë Shqipe do të njihej si romani i parë shqiptar.

Pse kjo zhvendosje? Apo do të duhej që romani i parë i letrave tona të ishte patjeter me subjekt patriotik, kur vetë gjuha është patriotizmi më i madh. Apo nga që romanicieri ynë i parë vdiq në burg në moshë të thyer, i dënuar nga diktatura e fitimtarëve të pas Luftës II Botërore.

Kompleksi i Edipit të letrave të mëpastajme shqipe, atëvrasja e rëndë e romanit të parë shqiptar dhe autorit të tij, kërkonte një qortim. Dhe ora erdhi.

Dhe shënimi im mbyllet, e përsëris:

Është shkrimtari i ri Andreas Dushi, i cili u shfaq në letrat shqipe me roman që 18 vjeç, që kryen këtë akt, ai sjell romanin më të vjetër shqiptar duke e shtyrë kështu fillesën e tij një shekull më tej, në të XIX dhe nëpërmjet Botimeve “Onufri” u arrit mrekullia.

Dua ta vazhdoj se kjo është forcë e mëtejshme e kujtesës kolektive, e kërkimit të rrënjëve, ato lëvizin, – siç e thotë dhe Ernest Koliqi që në titull të një drame të tij, është vizion, në fund të fundit gëzim, po aq sa i përbashkët i njerëzve të letrave, po aq dhe familjar, dua të them se duhet te jetë i çdo familjeje që flet shqip. Siç duket dhe si joshje duke formëzuar kështu më mirë idenë dhe simbolikën, libri i porsadalë ka për redaktore jo rastësisht një pedagoge, Luljeta Dushi, nënën e përgatitësit të botimit.

NË SHTJELLËN E ROMANIT

E përsëris prapë, nisja do të ishte profetike: Drita kishte fillue me zbardh e dilli me shndrit… Ngjajnë me vargjet e eposit fjalët e para të romanit të parë, që unë i lexoj si ogure.

Janë 13 krerë në roman… si 12 apostujt me Krishin në mes si frymë, jo si personazh… Dhe e tillë është dhe fryma e romanit. E parë kjo nga sot, duket si një porosi europianizuese ndaj vendit që lëngonte fundin e një perandorie, që e shkëputi Shqipërinë nga Europa, familja e saj e natyrshme, për 500 vjet. Edhe Naim Frashëri, që do te bëhej poeti kombëtar, kështu shkruante: …o dritë e uruar,/ që lind nga perëndon…

Kur është botuar romani, Naimi ishte gjallë dhe sigurisht do të ketë marrë vesh atje në Stamboll, ku jetonte dhe punonte në drejtoritë perandorake të mbikëqyrjes së kulturës, se edhe ai librat e vet i botonte jashtë, në Bukuresht.

Ngjarjet e romanit të parë në shqip zgjodhën të jenë në Romë, besoj jo rastësisht dhe si kohë zgjodhën, me qëllim patjetër, atë të paskryeqëzimit të Krishtit, kur mbartësit dhe përhapësit e një besimi të ri dhe ideve të reja, që do të ndryshonin botën përndiqeshin, persekutoheshin rëndë, dënoheshin me vdekje mizore.

Protagonistja e romanit, Marcia, një vajzë pagane, që shërbente në tempull, është e detyruar të ikë, se përndiqej i vëllai i saj, përndjekja në fis do të shtohej më pas hatashëm në diktaturat e Lindjes, dhe kështu Marcia nis një jetë prej të përndjekure, të fshehtë, të nëndheshme, me vuajtje, që mua më kujton nëntokën e galerave të burgjeve tona, të Spaçit e të Qafë-Barit.

Marcia dënohet me varrosje për së gjalli në një shpellë, në terrin e katakombeve, ku e shpëtojnë miqtë, gjithmonë fshehurazi. Edhe atëherë kishte shumë që të braktisnin, por do të shtoheshin vonshëm, duke patur dhe një doktrinë mbrapsht, “politika në plan të parë”.

Dhe kështu Marcia e gjen veten mes të krishterëve klandestinë, që e kthejnë dhe atë në të krishtere, me besimin te një Krijues i vetëm, me birin e Zotit, Krishtin, dhënë njerëzve me Biblën e Re, atë të dashurisë. Marcian e pagëzon fshehurazi papa i fshehur Klementi.

Mbi të gjitha kjo është një thirrje humane “për dashni t’madhe për njerz” (fq. 50). “Beso, duj dhe shpresó” (fq. 53). Dhe më pas:

“Nji gjak i dlir e i kullúm do t’a lajn kët tok t’përlyeme me gjith far t’zezash për para se t’temelohet kjo bina e ré” (fq. 55)

Kreu i mëpastajmë është “Dy popujt”. Autori na thotë se ka dy Roma, ajo perandorakja, zyrtarja, sunduesja dhe një tjetër “t’asaj Rome… jo me shpat sikurse deri at her por me gjýq e me dashtuni” (fq. 58) Me gjyq: kupto drejtësinë e munguar. Dhe: “Dashtnija shkonte tuj i’u shtue n’zemër e féja tuj ngul rráj për dit e ma fort” (fq. 58.)

Por do të vinin kohëra të djallit, që do të sillnin urrejtjen në qendër dhe luftën e klasave, pra mes njerëzve, Luftë civile në kohë paqeje, e kam quajtur.

Marcia me shoqe do të jenë murgeshat e para, motrat e mëshirës, “Nënë Terezat” e bamirësië.

Në fund të romanit ato shkojnë t’u shërbejnë të burgosurve dhe Marcia në burg gjen befas të vëllanë, Severin, i dënuar si misionar i Krishtit. Teksa e torturonin, e motra i gjendet, i mjekon plagët dhe kur e pyesin se cila ishte: “Jam motra e martirit”, – thotë dhe ajo përfundon keq, e hedhin mes luanëve në Koloseun e famshëm, atje ku sot vijnë turistë nga e gjithë bota, e vizitojnë dhe bëjnë foto të lumtur.

“Marcia o kshtenimi n’filles t’vet” mund të quhet dhe romani i martirëve. Në parathënien e tij Andreas Dushi shpjegon: “E gjithë vepra në vetvete përcjell frymën e gëzimit të martirëve dhe dëshirën e të krishterëve për ta pasur atë hir: vdekjen për fenë e tyre. Ky është mesazhi që Nikaj synon të tejçojë edhe në Shqipëri, çka si një lloj profecie, ndodh të jetëzohet me martirët shqiptarë gjysëm shekulli më vonë.”

Mes tyre, martir, do të jetë dhe Dom Ndoc Nikaj. Në atë lloj burgu, ku Marcia gjeti të vëllanë, Shqipëria diktatoriale dhe e pafe, do të mbyllte Shkrimtarin e saj të romanit të parë për ta humbur përgjithmonë.

Kreu i fundit i romanit është “Luftimi i mbamë”, pra ka dhe një luftë të fundit me harresën, të harrimit të padrejtësive, të së keqes.

Kjo na takon neve, të gjallëve të sotshëm, për të nxjerrë Dom Ndoc Nikajn nga dhëmbët dhe kthetrat diktatoriale të harresës së qëllimtë dhe hungërimave të Realizmi socialist, që po e shqyenin. Ai ishte i mbuluar me gjakun e romaneve të tij.

* * *

Do desha të them se romani “Marcia” lexohet me ëndje dhe të trondit, me skena mbresëlënëse, ku përzihet masivja me vetanaken dhe bota e brendshme me qytetin, aq shumë Romë, në ndryshueshmërinë e tij thelbësore si ndryshime të botëkuptimit dhe të kuptimit të botës, po dhe me copëza Shkodre, kështu më duket, si me copëza të theyra pasqyre a gdhendje në dru, me një florë si humane, me personazhe spikatës, silueta dramash, që flasin shkurt dhe zgjedhshëm, e folmja shkodrane kumbon shpirtërisht, me shfletimet biblike, edhe pse ka shumë turqizma, që ndoshta në një botim të mëpastajmë mund të zevendësohen, gjithmonë me gjuhën e autorit dhe te qytetit të tij. Krerët si “Deka” apo “T’ngjallmet”, “Hapsi” (Burgu), etj, më kanë lënë mbresa të pashlyeshme dhe në tërësi i shoh si faqe të shkëlqyera të letërsisë tonë të traditës.

Rëndësia e këtij romani është e pa zhbëshme më, me një estetikë shembullore, e ardhur nga larg

KARTELA DOM NDOC NIKAJ

Në vazhdim të atyre që e kujtonin, të përpjekjeve për ta risjellë të plotë dhe me madhështi shkrimtarin tonë Dom Ndoc Nikaj, edhe unë u jam bashkuar, aq sa mundej, për ta trajtuar në shkrimet e mia, në sprovën “Panteoni i nëndheshëm”, (2010) dhe më tej në “Kartela të Realizmit të denuar” (2020).

Po risjell nga kartela e tij në plotësim të shkrimit tim:

Dom Ndoc Nikaj

(1864 -1951)

Shkrimtari plak, ai që kishte shkruar romanin e parë të letërsisë shqipe, kur gjuha shqipe ishte ende e ndaluar nga qeveria e pushtuesit turk, që do të mbyllte sytë në burg. E arrestuan në moshën 82-vjeçare, më 1946, me akuzën se donte të përmbyste me dhunë pushtetin e porsavendosur të komunistëve.

Ndoc Nikaj mësimet e para i mori te franceskanët në vendlindje, në Shkodër, pastaj në Kolegjin e Jezuitëve dhe u bë meshtar. Fare i ri nisi të shkruante letërsi, vepra fetare, shkencore, histori e politikë e kushtrime lirie. Iu përkushtua çlirimit kombëtar, bashkëpunoi me Konicën, shkroi libra shkollorë, madje dhe e arrestuan, por bëri 46 ditë burg dhe prapë vazhdoi misionin që i kishte caktuar Zoti.

[…]

Babai i romanit shqiptar, Ndoc Nikaj, ka dhe 7 romane të tjera të pabotuara, edhe drama etj. Ai është pararendësi i Mihal Gramenos, Foqion Postolit, Mit’hat Frashërit, Ernest Koliqit, “Balzaku ynë” e kanë quajtur… dhe guxuan dhe e arrestuan atin, në pleqërinë e tij të bardhë. Të zezë, thuaj. Plaku-perëndi, më duket! Vunë prangat mbi ato duar që duhej t’i puthnin. Sikur donin të dënonin ashtu së paku dhe ata 500 vjet punë të klerit katolik shqiptar. Ai, martir në qeli. E kishte menduar varrin, por jo burgun nga bijtë e tij. I pa, i duroi dhe 5 vjet. Teksa shekulli kaloi mesin e vet, Ai kaloi në botën e të vdekurve.

Dhe krijimtaria që la, është e begatë, por ende e pabotuar, mund të jenë dhe nja 30 tituj të tjerë që presin. Po ku janë rrugët dhe sheshet me statujën e tij? Qelia ku e mbyllën, të bëhet muzé. Pse kanë druajtje t’i afrohen ikonës së tij supreme? Ngaqë një atdhe ka dënuar atin e romanit të vet?…

Ndoc Nikaj është i pavarr, por edhe vepra e tij.

KOMPLEKSI I EDIPIT NË LETRAT SHQIPE

– në vend të mbylljes –

Shpesh janë goditur dhe shembur pararendësit në letrat shqipe, themeltarët, është vrarë tradita identitare, etj.

“Meshari” i Gjon Buzukut apo “Kanuni” i Lek Dukagjinit apo dhe poemat pranë tyre janë parë si antikitete, vlera muzeale, edhe si vjetërsira dhe jo si “rrënjë që lëvizin”, burime jete, që arrijnë të sotmen duke e shenjuar për të ardhmen tonë.

Nëse poetit kombëtar, Naim Frashëri, i shmangej një pjesë e krijimtarisë, ajo mistike dhe fetare, madje dhe erotike, si me “kufizime ideore”, ndërsa poetit tjetër Kombëtar, At’ Gjergj Fishta, i ndalohej vepra e tërë, madje dhe eshtrat e tij hidheshin në lumin Drin, si në përndjekjet që u bëheshin të krishterëve, të treguara në romanin “Marcia”, Shqipëria diktatoriale gjithmonë ka denuar prijëtarët apo themeluesit, Ernest Koliqi i ikur ishte dënuar me vdekje, shkrimtari Mitrush Kuteli, nderkoh:e dhe autori i parë të një libri me kritika, u burgos, shkrimtarë nga Kleri, sidomos atij katolik, u pushkatuan dhe u burgosën, gazetarë, poete, Profesor Arshi Pipa, drejtori i parë Radio-Tiranës, shkrimtari dhe përkthyesi Gjergj Bubani, ndërrohej opera e parë shqiptare me një tjetër, romani i parë me nj;e titull tjetër, etj..

Në burg vdiq tragjediani i parë shqiptar, Et’hem Haxhaidemi ashtu si dhe Dom Ndoc Nikaj.

Kompleksi i Edipit i letrave shqipe, jo në letrat shqipe, atëvrasja është një dukuri e rëndë dhe prej kësaj frike, është kaluar dhe në të kundër, në birvrasje. Janë vrarë bijtë si poetët Trifon Xhagjika, Vilson Blloshme e Genc Leka, është varur Havzi Nelaj, varja e fundit në të gjithë Europën Lindore.

Ndërkaq është ndjerë dhe dukuria e ringjalljes në letrat shqipe, jo të menjëhershme, erdhi një “letërsi tjetër” nga ajo e ndaluara apo nga mërgimi i detyruar si Konica apo Martin Camaj dhe pari një prurje të dëshpërimisht të begatë nga burgjet dhe internimet.

Meritojnë studime të veçanta dhe të posaçme.

Riardhja e parë pas 132 vjetësh botim të “Marcia”-s sjell një ndryshim me rëndësi, besim në tejkalimin e Kompleksit të Edipit të letërsisë tonë, ndërkaq, siç e thamë, jo vetëm e shtyn romanin e parë në Historinë e Letërsisë Shqipe një shekull më tej, – dhe kjo u arrit me romancierin më të ri, simbolikë dhe shpresë e re, – por tregon që në zanafillën e tij romani shqiptar është me rrënjë në kulturën perëndimore, me atë frymë kristiane, të shenjtë e humane – kolonë kryesore në formimin e ndërgjegjes së Europës së Bashkuar, pra letrat shqipe kështu do të ishin letërsi Europiane, me dramën e tyre, po aq dhe universale.

KOSTA NAKE/

Duke lexuar poezitë e këtij vëllimi lexuesi mund të kuptojë se viti 1992 ka qenë një nga periudhat më të vështira në jetën e poetit dhe me sytë e mendjes mund të shohë një pikëllim të thellë që bie në heshtje nga streha e zhgënjimit, me dhembje më tepër se në çdo vëllim tjetër poetik. Dy metafora në ballin e librit organizojnë gjithë strukturën e veprës dhe filozofinë e jetës: peligrini dhe karvani. Përmendja e peligrinit që në poezinë e parë të bën të kthehesh pas në kohë, në Anglinë e shekullit XVII dhe të kuptosh se zgjedhjet që bëjmë në jetë mund të na detyrojnë të bëjmë një ndarje të dhimbshme nga vatra ku u ndez zjarri i parë. Peligrinazhi në fjalë u bë në rrugë detare, kurse futja e karvanit në këtë kontekst na zbret në tokë dhe na sjell në realitetin shqiptar.

“Jam ndarë pa dashur nga karvani im…/ Karvani që e ka ndërruar drejtimin me kohë.” (Pelegrini, f.5)

Ky ndërrim i drejtimit është ndryshimi i sistemit politik që rezultoi se nuk ishte veçse fillimi i një rruge të re e të gjatë me shpresën e madhe se do preknim te kthesa e parë lirinë e munguar dhe mirëqenien e dëshiruar. Sfida e parë ishte zëvendësimi i luftës së klasave me grupimet humbës-fitues që e zhvlerësuan shpejt shprehjen “bashkëvuajtës”.

Ja dhe deklarimi i pelegrinit të udhëve qiellore: “Ah, sikur me këtë avion si patë/ Të degdisesha diku në Tanganikë,/ Të martohesha me një negre a mulate/ Se m’u mërzitën të gjithë!” (Para avionit, f.34)

Lajtmotivi i vëllimit jepet si esencë në poezinë “Pasqyrimi” ku poeti sheh fytyrën e vet në fletën e një plepi “një mjeran i cfilitur/ Me torb të mbushur plot brengë e zhgënjime.” (f.49)

Në një rrafsh të gjerë shoqëror njeriu i ri i shoqërisë socialiste dhe heronjtë që zunë topin italian nga gryka, sot dynden te ndihmat italiane pa vënë fare në peshore dinjitetin. (Varfëria f.

Po ç’u bënë heronjtë?

“S’ka heronj, heronjtë i përzumë…//S’ka heronj, tani ka pehlivanë!” (Malli për heronjtë, f.24)

Një pjesë e madhe e poezive ndalen në rrafshin vetjak:

“Po iki me trishtim i zgjënjyer nga miqtë…” (Trishtimi, f.6)

“…hesht prej kohësh një vjershë. /E shkreta grua tregon me mërzi për pazarë.” (Vjersha e vrarë, f.9)

“Unë jam tharë si trari në hijen e murit,/ Jam tharë në hijen e trishtimit…” (Tharja, f.15)

Në vetëm katër vargje të poezisë “Përulja e madhe” (f.90) poeti konstaton me trishtim se në ditët tona njeriu i ndershëm pret ndihmë e shpresë nga maskarenjtë.

Përmasat e dhimbjes kulmojnë me poezinë “Mos ma kujto!” ndërtuar me distikë ku 16 herë përdoret epifora “mos ma kujto”: me duar të lidhura, të pirë, të rrahur, në disfatë, duke qarë, në shtrat pa u bërë burrë. (f.16)

Pas kësaj deklarata e njohur ndër poetët, por edhe mes njerëzve të zakonshëm:

“Sot pasdite dua të vdes//Askush mos mbajë fjalim në varreza,/ Mos qajnë e mos lavdërojnë të ligjtë.” (Sot pasdite, f.57)

Poezia “Kujdes me fjalën!” shërben si parashikim i hidhur për histerinë e sulmeve verbale që u kthye në një mjet spekulativ goditjeje jo vetëm ndaj poetit, por ndaj çdo kundërshtari politik. Dy vargje përsëriten në të pesta strofat e poezisë, “Kujdes me fjalën, zonjëz me çantë,/ Kujdes me fjalën dhe ti, zotëri!” Pse? Sepse “fjala gatuan male dhe kakërdhi, pikojnë çezma me helm të zi”, nga fjala humbën strategë e mbretër. (f.65)

Ka një antitezë në largësi në marrëdhëniet e autorit me njerëzit: “S’kam përmbysur sofrën ku kam ngrënë…” (Për trimërinë dhe frikën, f.28) dhe të njerëzve me të, mendim filozofik i sjellë vetëm në katër vargje me motiv oriental: “Djaloshit ia mësova fshehtësinë/Të shtinte me shigjeta si fajkua;/ Ai mësoi aq bukur, sa një ditë/ E ngriti harkun e qëlloi mbi mua.” (Shpërblimi, f.67)

Gjendja e rënduar shpirtërore shoqërohet edhe me plakjen fizike:

“Dora në tryezë më dridhet mbi letër.” (E shoh se po plakem, f.55)

“M’u shtrembërua fytyra, u bëra plak i shëmtuar,/ U bëra për dreq!” (Fytyra, f.58)

Në rrafshin filozofik me dy paralelizma figurativë vjen starti i tranzicionit:

“Gjysma e qiellit me re dhe gjysma tjetër e kaltër/…/Gjysma e shpirtit e ngrirë dhe gjysma tjetër e vakët.” (Pritja, f.10)

“Gërmadhë në rrugë e gërmadhë në shpirt.” (Në gërmadhë, f.12)

Poeti ka pjekurinë e jetës për të mos u rrëmbyer nga entuziazmi i çastit, por të shohë të vërtetën e trishtë:

“Ikin lejlekët larg në arrati/…/Pikojnë strehët melankoli/…/Gazeta hapet me tituj gri.” (Gri, f.11)

Ka shumë njerëz që mendojnë se historinë e shkruajnë fitimtarët. Tranzicioni ynë 34-vjeçar e riprovoi këtë dhe, sapo një historian provon ta shkruajë me gjuhën e dokumentave, sakaq hidhen taboret e fanatikëve për ta linçuar e për ta zhbërë studimin e tij. Sipas poetit, u sulën për copa kurnacët, grykësit, batakçijtë, pehlivanët. (Sofra e historisë, f.26)

Diku pelegrini ia lë vendin kalit dhe ngjan me një farë reflektimi për zgjedhjen e vështirë në udhëkryqet e jetës, që dikur diku mund të të nxjerrë në një shteg ku do të ndjehesh i braktisur:

“Nga vinte ky kalë e ç’donte ky kalë/ I ndarë nga kuajt e tjerë?/ Mos donte prehje të gjente vallë/ Larg nga karrocat e botës së mjerë?” (Një kalë i bardhë f.17)

Jeta nën diktaturë me liri të kufizuar e të kontrolluar jepet drejtpërdrejt te poezitë e mëposhtme:

“Më lodhi mundimi në shpirt tërë jetën/Ta them lakuriq të vërtetën. Po s’munda ta them ngaherë të plotë,/ Se ishte zuskë kjo botë…” (Vështrim pas gjurmëve, f.23)

“Dhe vërtet një pemë e re kam qenë,/ Që s’më shkulën dot, s’më mbollën gjetkë…// Veçse më krasitën me sëpatë/ Dhe s’më lanë të kem shumë degë…” (Pema, f.82)

Sistemi ateist i diktaturës së proletariatit goditi rëndë besimin e njerëzve dhe ky akt i shoqëruar jo vetëm me propogandë, por edhe me vandalizëm, mund të jetë një nga shkaqet që mohimi ruajti përmasa të frikshme edhe në sistemin demokratik. I shembën kishat e xhamitë, po në gërmadhat e tyre tymonte shpirti i pavdekur që thonte se gurët do të jenë më të rëndë kur t’i ringremë. (Kishat e shembura, f.25)

Pas shiut të pikëllimit që sapo përcolla, po sjellë pak diell, ashtu si ndodh rëndom në pranverë, me ca vargje që e ndryshojnë krejtësisht motin politik.

Ç’është kjo lemzë natën? Ndofta një udhëtar i vonuar qëndron te gurët e shtëpisë dhe thotë: “Ka nxjerrë një poet kjo gërmadhë e bekuar!” (Lemza, f.80)

Ja strofa e parë dhe e tretë e poezisë së mrekullueshme “Pas ndarjes” (f.84):

“Ajo më la përngaherë atë natë/ Dhe unë i mundur si një kalorës/ Me plagë kthehesha rrugës së gjatë,/ Kur shkrinte fundi i dëborës.//Në ahur çukisnin brirët e qeve/ Dhe hundët rëndonin erën me vlagë;/ Në qiellin e turbullt leckat e reve/ E lidhnin hënën si plagë.”

Së fundi, poezia “Dëshira” me një shkarkim stresi që ta jep vetëm dashuria:

“Lermë t’i shoh plantacionet e trupit tënd,/…/Dy buzët, qershitë me lëng,/…/Dy kodrat e gjoksit që të lënë pa mend,/Luginën mahnitëse mes kofshëve të bardha./ /Fushëzën joshëse nën këmishë,/ Në mesin e fushës cipëz argjend, gropkën kërthizë.” (f.14)

(Vëllimi poetik “Pelegrini i vonuar” i Dritëro Agollit, Tiranë 1993)

E megjithatë ai iku, iku për të mbetur këtu shumë më shumë se çfarë do të mund të marrë me vete në këtë ikje. Iku pa e përmbushur misionin e tij. Por sa qëndroi, nejti si burrat. Nuk ju dresht asnjë përleshjeje, siç nuk i dredhoi asnjë prite. Luftoi me zë, me zemër e me shpirt, për të fituar, Agim Doçin dhe përjetësinë. Dhe nuk ishte pak ajo çfarë ai arriti, çfarë ai bëri, çfarë ai deshi. Ndoshta la ndonjë gjë pa përfunduar, por ato që ai bëri, i bëri si deshti, duke bërë më të mirën dhe duke u shpërblyer, jo dhe aq me lavdi dhe merita, se sa me përmbushje të shpirtit.

Agim Doçi ndërroi rrugë, ju dha një shtegu që e çon shpirtin e tij prej drite dhe llave, kah përjetësia. Shkoi shpejt. Nxitoi për të ikur larg. Shkoi i lodhur dhe i lënduar prej një të tashmeje, të cilën u përpoq ta ftillonte, por pa i’a dalë dot. Iku në paqe ai shpirt i temperuar në kudhrën e një bote trazimtare. Iku me poetin dhe polemistin, me zërin e potershëm dhe ironinë therëse, fabulën e thellë dhe cinizmin shpues. Na bëri të qeshnim dhe të mendonim, ta donim dhe urrenim. Na tregoi se të jesh intelektual me integritet në një kohë të sunduar nga poshtërsia dhe mbrapshtia, ishte njëjtë si të merrje në shpinë dhe në shpirt barrën e rëndë të apostullit. Ndoshta ai nuk kishte një doktrinë për të shpërndarë, por fjalën dhe qëndrimin e bëri tempull. Nuk zbriti nga Kryqi si një shenjtor, por nuk la kryq pa hypur e gozhdë pa provuar. Bëri dishepullin dhe provoi ndëshkimet si heretik. Kishte flakë fjalën dhe zjarr qëndrimin, ishte një Ante në një truall që dridhej dhe përpëlitej.

Në ikje, Agim Doçi la çfarë do t’i mungojë studiove televizive, zërave të tendosur dhe qëndrimeve shkundullitëse. Ikja e tij do të lërë një vend bosh në tempullin e poezisë dhe këngës, në lartësimin ku ai e çoi fjalën.

Agim Doçi do të jetë përgjithmonë në kujtesën tonë, po aq sa poet dhe polemist, antikonformist dhe kontributor vlerash intelektuale. Zëri dhe mendimet e tij ishin gjithnjë të potershme, sepse vetëm kësisoj do të ishte e mundur të dëgjohej intelektuali dhe veprimtari i vlerave, ai që e donte me mish e me shpirt këtë vend, anipse në një mënyrë që të shumtë ishin ata që nuk e kuptuan, por jo të paktë ata që e patën “halë në sy”.

Ai duhej të dëgjohej me sesbën dhe e meritonte këtë, sepse kishte gjithnjë diçka për të thënë. Nga një media në tjetrën, nga një televizion në tjetrin, ai ishte qendra dhe gjithë projektorët e vëmendjes ishin gjithnjë drejt tij. Me atë tipin gjithnjë të befasishëm dhe shpërthyes, solli përmasat e një modeli origjinal.

Erdhi dhe iku për të mbetur një fenomen poetik dhe mediatik, një përmasë e patëdytë dhe e ndryshtë e qasjes për të komunikuar dhe reaguar. Ku kishte tym, ai ishte zjarri, dhe diti të dritte dhe të digjte, si pakkush.

Agim Doçi nuk kishte një model krahasues, sepse ishte vetë identiteti i tij unik, ajo çfarë përfaqësoi dhe ngulmueshëm kërkoi të ishte aty, aty ku ai guxoi gjithnjë të ndeshej. Ndoshta në këtë beteja, ai ishte më donkishotesk se vetë Don Kishoti i Servantes, i një periudhe kalorësiake që vinte në një kohë të pakohë, për të mbajtur qëndrime, për të shprehur rezerva, për të ngritur zërin kundër, e pse jo, për të patur gjithnjë të drejtë.

Sot që ai i përket përjetësisë, secili gëzon legjitimitetin të jetë prezent në këtë ditë morte, të përfshihet emocionalisht dhe formalisht në një ngjarje. Dhe vërtetë ndërrimi jetë i Agim Doçit është dhe duhet të jetë ngjarje, pavarësisht se si ai ka mbetur te njeri apo ç’përshtypje ka lënë tek tjetri. Ndoshta, sa ishte në këtë jetë, nuk e vrau mendjen dhe aq së çfarë do të thuhej për të, ndërsa çfarë kishte mbetur për në banesën e fundit, ishte çfarë ai nuk ishte. Sepse çfarë ai ishte, do të mbetet përgjithnjë, një zë i zemërimshëm që zëshëm kumbon, një shpirt i paepur që rend odisedave për të gjetur Itakën e prehjes së përgjithmonshme.

Po të kishte të drejtë fjalë, Agim Doçi, me patjetër edhe sot do të kishte diçka për të thënë, ndoshta jo për gjithë këtë shtirje dhe kortezh maskash, se sa për mënyrën se si ai do të duhej të ikte, si i mundur në një betejë me vdekjen. Ndoshta do të thoshte, se vdekja ishte zemëruar me të më shumë se sa ata që ai la pa gjumë, apo ata që ai i futi në pështjellime njëjtë si në mendime, me fjalën e tij të urtë dhe humorin e tij pikant.

Albert Vataj