Analiza e veprës – Njërën prej veprave më të njohura gjermane të të gjitha kohëve, romanin “Procesi” Kafka e shkroi në vitet 1914 dhe 1915. Romani u botua psthum (pas vdekjes), në vitin 1925. U botua i papërfunduar. Megjithëkëtë, e përmban kapitullin përfundimtar që e çon veprimin deri në fund. Romanin e përgatiti për shtyp shoku i Kafkës, shkrimtari Maks Brod (Maks Brod, Pragë, 1884 – Tel Aviv-Xhafa / Yafo, Izrael, 1968). Ky e bëri sistemimin dhe radhitjen e veprës sipas kapitujve. Vepra përmban dhjetë kapituj.

Me titullin e vet, vepra sugjeron veprimin në qendër të të cilit vihet një proces gjyqësor. Në të vërtetë, vepra është revoltë e Kafkës kundër sistemit dhe burokracisë së kohës. Si i tillë, “Procesi” nënkupton edhe luftën e njeriut të mbetur pa mbështetje, kundër atyre që janë më të mëdhenj se ai.

Gjykata si një instancë e padukshme, por megjithëkëtë ekzistuese, figuron nëpër tërë veprën. Ajo e përndjek individin i cili as që e di se çfarë faji i ngjishet dhe e dënon. Kësisoj, jeta e njeriut reduktohet në model dhe shndërrohet në forma të jetës robotike, ku ligjet dhe sistemi janë mbi jetën. “Procesi” interpretohet edhe si padiskutueshmëri dhe pashmangshmëri e fatit. Këtë e vërejmë edhe në sjelljen e Jozef K-së në fund të romanit, kur ai pa rezistencë i dorëzohet dënimit me vdekje. I tërë koncepti i tjetërsimit të cilin te Kafka e hasim edhe te “Metamorfoza”, është reflektim i përpjekjes së autorit për ta gjetur veten. Si një çifut çek që flet gjermanisht, Kafka gjithmonë ndjehej i huaj, pavarësisht se në çfarë mjedisi ndodhej. Tjetërsimi vërehet më së miri në papërcaktueshmërinë e kohës, të vendit të zhvillimit të veprimit, në numrin e personazheve (të cilët paraqiten një herë ose përnjëherë humbin në mes të veprimit), por edhe në ripërkufizimin e fajit që i ngjishte personazhit kryesor. Megjithëkëtë, në situatën në të cilën ndodhet personazhi kryesor, s’mund të bëjë asgjë, përpos ta pranojë atë, gjë që në fund edhe e bën.

Shumë prej personazheve janë nëpunës të ndryshëm bankarë, gjyqësorë apo policorë. Bie në sy edhe atmosfera e interierit dhe e eksterierit që e pasqyron Kafka në roman. Hapësirat gjyqësore ndodhen në tavane, në pjesët e varfra, periferike të qytetit. Pranë hapësirave gjyqësore kryhen punë të përditshme, si për shembull larja e rrobave. Ndjenjat e ankthit dhe paradoksalizmi i veprimeve krijojnë dimensionin kafkian të romanit dhe reflektojnë dimensionin psikologjik të tij. Më e keqja nga të gjitha është fakti se personazh kryesor mund të jetë cilido njeri në botë. Ai është njeri i zakonshëm dhe kjo vërehet edhe te emri i tij. Ai nuk ka një identitet të plotë, por vetëm emër dhe inicial – Jozef K. Në vend të tij mund të jetë kushdo qoftë. Këtu qëndron edhe kanosja më e madhe e romanit.

Për këtë arsye “procesi” i Kafkës është bërë sinonim i situatave absurde në të cilat ndodhet njeriu, pa fajin e vet. Prej situatave të tilla nuk mund të nxirret me logjikë. Në rrethana të tilla s’i tjetër pos të pranojë gjendjen në të cilën ndodhet.

Është një vepër e madhe dhe e rëndësishme e modernes e cila si asnjë tjetër tregon absurdin e shoqërisë moderne dhe të njeriut të ngatërruar në të.

Elementet letrare

Gjinia letrare: epika; Lloji letrar; roman; Vendi ku zhvillohet veprimi: qytet evropian i papërcaktuar; banesat e zonjës Grubah (dhoma e Jozef K.-së), salla e gjykatës, banesa e avokatit, banka, banesa e piktori Titoreli, gurorja; Koha e zhvillimit të veprimit: shekulli XX; Tema: procesi gjyqësor ndaj një njeriu të fajësuar në mënyrë të pabazuar; Ideja: pasqyrimi i absurdit të shoqërisë dhe individit i cili aty nuk ka mundësi të dëshmojë pafajësinë e vet.

Përmbajtja e shkurtër e veprës

Jozef K. është një nëpunës bankar i cili zgjohet në ditëlindjen e vet të tridhjetë me një trokitje në derë. Në dhomën e tij hyn një i panjohur, ndërsa tjetri e pret në dhomën tjetër. Prezantohen si nëpunës gjyqësorë të cilët kanë ardhur për ta arrestuar. Arsyet nuk duan t’ia tregojnë. Jozef K. mendon se krejt kjo nuk është veçse një shaka e pa kripë e kolegëve të byrosë. Pranon të merret në pyetje nga inspektori i cili i thotë se deri në fillim të gjykimit, është i lirë. Jozef K. e pa të udhës që lidhur me rastin ta njoftonte edhe pronaren e banesës, zonjën Grubah (Grubach), pastaj zonjushën Byrstner (Bürstner), në dhomën e së cilës zyrtarët kishin ndenjur atë mëngjes. Për ta qetësuar, Jozef K. e mbyti me puthje zonjushën Byrstner.

Thirrja telefonike e njofton Jozef K.-në se hetimi i rastit të tij është caktuar për të dielën. Nëpërmjet telefonit nuk ia treguan kohën, por vetëm adresën. Jozef K. supozoi vet se marrja në pyetje fillon në orën nëntë të mëngjesit. U nis vetë. Nuk dëshironte që në krejt këtë ta implikonte as ngasësin e taksisë. Kur mbërriti para ndërtesës, i pengoi fakti se ishte një godinë tejet e madhe me shumë shkallë dhe kate të veçanta. Ai s’e kuptonte se cila ishte banesë e vërtetë. U përcaktua për do shkallë dhe derisa ngjitej, e hidhte syrin në çdo hapësirë për ta gjetur atë që kërkonte. Nuk pa veçse një mori familjesh të varfra të cilëve u thoshte se e kërkon zdrukthëtarin Lanza. Në katin e pestë sheh një grua e cila lante do tesha fëmije. Ajo e udhëzon në një derë. Dalëngadalë mbërrin në një hapësirë që i ngjan sallës së gjyqit. Njeriu për të cilin pandehu se ishte gjyqtar, i tha se është vonuar një orë. Publiku në sallë e përshëndet, herë me duartrokitje, herë me heshtje.

Shpejt gjyqtari kryesor filloi me pyetjet, duke e pyetur ndërmjet tjerash Jozef K.-në në ishte ai piktor. Jozef K. menjëherë ia filloi me arsyetimet, duke e hedhur notesin e gjyqtarit dhe duke e përshkruar arrestimin e tij. Sakaq e nuhati se të gjithë në sallën e gjyqit kanë do karfica, ndaj mendoi se të gjithë ata s’ishin veçse nëpunës fëlliqur. Donte të dalë dhe të shkojë. Për gjestin e tillë gjyqtari ia bëri me dije se i rrezikoi të gjitha përparësitë që do të mund t’i kishte si një njeri i pafajshëm. Doli me vrap, duke lënë pas vetes turmën e njerëzve të cilët filluan ta analizojnë rastin e tij.

Jozef K. vendosi vetë të paraqitet në gjykatë. E priti po ajo grua eë cila lante tesha. Në bisedë e sipër, mësoi se ishte grua e shërbyesit gjyqësor dhe se banonin aty pa kompensim, në shkëmbim të punës që bënin. Bisedën e Jozef K.-së dhe të gruas së re e ndërpreu një student i drejtësisë. Jozef K. i shikoi nga distanca, i pa të putheshin, pa studentin që e mori gruan me vete. Pastaj i vjen burri i cili i ankohet Jozef K.-së për sjelljen gruas dhe të studentit. Por nuk i ankohet kujt nga frika e humbjes së vendit të punës.

Shërbyesi gjyqësor e shoqëron Jozef K.-në nëpër gjykatë. U ngjiten shkallëve të larta, hyjnë në hollin ku presin të akuzuarit. Në të ecur Jozef K. fillon të ndjehet i lodhur. I lutet shërbyesit ta shoqërojë jashtë, por ai refuzon. Jozef K. ndjen marramendje dhe fillon të bërtasë. Britmën e tij e dëgjon një grua në zyrën aty pranë. Ajo i thotë se secili që vjen për herë të parë në gjyq, ndjehet i tillë. I sugjeron zotërisë që punon në zyrën e saj, që ta çojnë Jozefin në ambulancë. Por ai i lut që ta shoqërojnë jashtë. Dy policë e rrokën për krahësh dhe e nxorën Jozef K.-në jashtë. Jozefi K. mendon sesi gjykata, si një ajër i ndotur, ndodhet kudo, ndërsa ky s’e sheh.

Jozef K. tenton të bisedojë me zonjushën Byrstner, por ajo i shmanget. I dërgon edhe letër, por nuk merr përgjigje. Të dielën vëren se në dhomën e saj do të vendoset një banore e re, zonjusha Montag. Më në fund Jozef K. i drejtohet edhe pronares së banesës, zonjës Grubah, me të cilën nuk ka folur me javë të tëra. Episodi në të cilin takon dy nëpunës para të cilëve qëndron rrahësi, i krijon huti akoma më të madhe. Në të vërtetë rrahësi kishte marrë për detyrë t’i rrahë dy zyrtarët për arsye se Jozef K. i ishte ankuar ndaj tyre gjyqtarit. Edhe pse Jozef K. i thotë rrahësit që t’i lëshojë, por ky s’e dëgjon. Jozef K. largohet.

Jozef K.-në e viziton xhaxhai i vet Karli i cili është i brengosur për rastin e Jozef. K.-së. Rasti i tij do ta dëmtonte tërë familjen. I kërkon atij të shkojnë te një mik i tij avokat për ta përfaqësuar ai. E takojnë avokatin dhe habiten se ai ishte i njoftuar për rastin. Madje atje kishte qenë edhe prokurori kryesor. Avokati Huld ishte i sëmurë dhe ndodhej i shtrirë në shtrat. Për të kujdesej Leni. Ajo del me Jozef K.-në dhe që të dy lëshohen në aferë dashurie. Jozef K. u kthye pas disa orëve. Kur u kthye, xhaxhai e qortoi ngase e kishte lënë prokurorin që ta priste. Përveç kësaj, vajza mund të ketë qenë dashnore e avokatit.

Jozef K.-në gjithnjë më tepër e preokupojnë mendimet për rastin e tij. Në punë nuk është në krye të detyrës dhe ku s’i shkon mendja. Të gjithë janë të njoftuar me rastin e tij. Midis tyre edhe një sipërmarrës i cili e sugjeron ta vizitojë piktorin Titoreli. Ai i pikturon portretet e nëpunësve gjyqësorë. Si i tillë ndoshta do të mund t’i ndihmonte. Jozef K. e viziton gjyqtarin i cili jeton në pjesën akoma më të varfër të qytetit se ajo ku ndodhej gjykata. Piktori ia ofron ndihmën e vet nëpërmjet personave të gjykatës që i njihte. I flet për epilogët e mundshëm të rastit të tij. Derisa piktori ia tregonte opsionet e aktgjykimit, Jozef K. përsëri u ndje keq, sikur u ngulfat nga ajri. U largua nga banesa e piktorit, pa i thënë se cilin prej aktgjykimeve e parapëlqen. Piktori e përcjell duke kaluar nëpër një korridor të ngjashëm me hollin ku ndodheshin zyrat e avokatëve ku nuk ishte ndjerë mirë. Jozef K. mban një shami mbi hundë dhe i shoqëruar nga shërbyesi gjyqësor del prej ndërtese.

Jozef K. vendos që rastin ta marrë në duart e veta. Shkon te avokati për t’i thënë se heq dorë nga bashkëpunimi. Avokati ia kthen duke i thënë se nuk është durimtar. Sidoqoftë, Jozef K. i jep fund bashkëpunimit. Punët për Jozef K.-në ndërlikohen. Një ditë i kërkojnë në punë që t’ia tregojë një italiani katedralen. Ndonëse klienti nuk u paraqit, Jozef K. hyn vetë. Aty takon klerikun i cili ia rrëfen parabolën për njeriun nga fshati dhe rojtarin. Kleriku i sugjeron që në procesin e tij mos të bazohet gjithaq në ndihmën e huaj dhe të qëndrojë larg femrave.

Procesi filloi në 30-vje3torin e ditëlindjes së Jozef K.-së dhe përfundon në 31-vjetorin e ditëlindjes së tij. Atij i vijnë dy burra të veshur me rroba të zeza. Jozef K. i pret me gatishmëri të plotë, sikur e dinte se do të vijnë. Ishte i veshur me tesha të zeza. Nuk ofron rezistencë dhe i lejon që ta marrin. E çojnë në gurore. Kokën ia mbështesin mbi një gur. Njëri prej tyre e nxjerr thikën prej kapotës së vet. Luanin me thikën sikur të pritnin që ta merrte ai për ta vrarë veten. Më në fund, njëri prej dy nëpunësve ia nguli Jozef K.-së thikën në zemër dhe e vrau.

Fjalët e fundit të tij ishin: “Sikur një qeni!”

Njëherazi mendonte për turpin që e përshkonte gjithë procesin që do ta mbijetonte.

* * *

Personazhet: Jozef K., zonjusha Byrstner (Bürstner), zonja Grubah (Grubach), zonjusha Montag, nëpunësit gjyqësorë, inspektori, avokati Huld, xhaxhai Karl, vajza Leni, piktori Titoreli, studenti i drejtësisë, shërbyesi gjyqësor…

* * *

Shënime për autorin

Franc Kafka (Pragë, 3 korrik 883 – Kierling, Klostemeuburg, Austri, 3 qershor 1924) është shkrimtar austriak me përkatësi etnike hebraike. Ka lindur në Pragë. Ka lënë gjurmë në letërsi me mënyrën e veçantë të të shkruarit dhe me temat interesante, disi të errëta. Për Kafkën është shkruar shumë. Me veprën dhe personalitetin e tij janë marrë kritikët letrarë më eminentë të botës, filozofët, estetët, psikanalistët, neurologët etj. Vepra dhe personaliteti i tij studiohen edhe sot, njëqind vjet pas vdekjes së tij. Me Kafkën merret çdo brez studiuesish. Figura e tij është ngritur në mit. Konsiderohet kryeidhull i modernizmit. Studiohet në të gjitha universitetet e botës. Për gjendjen psikike të tij kanë lindur shumë teori. Tendenca për të bërë vetëvrasje ishte provë e një çrregullimi psikik të tij. Lindi në një familje të pasur në të cilën mbizotëronte babai Herman Kafka (Hermann Kafka, Osek, Çeki, 1852 – Pragë, 06.06.1931). Profesor Stenli Korngold (Stanley Alan Corngold, 1934- ) babanë e Kafkës e përshkruan si një “person dominues që e njeh mirë natyrën e njeriut”. Nënë e Kafkës ishte Julie Kafka (1856 – Pragë, 1934).

Që të tri motrat e Kafkës – Valli, Elli dhe Otla përfunduan në kampet naziste.

Valerie “Valli” Kafka Pollak lindi në Pragë më 25.09.1890. Vdiq në vitin 1942 në kampin nazist të përqendrimit, Çellmo të Polonisë.

Ottilie “Ottla” Kafka lindi në Pragë më 29.10.1892. Vdiq më 17.10.1943 në kampin nazist të Aushvicit (Auschwitz).

Gabriele “Elli” Kafka lindi në Pragë më 22.09.1889. Vdiq në kampin nazist të përqendrimit në vitin 1944.

Shënim: Stenli Korngold (Stanley Alan Corngold, 1934- ) është studiues letrar amerikan, profesor i gjermanishtes dhe i letërsisë krahasuese (komparative) në Princeton University.

* * *

Në vitet 1889-1893 Kafka u shkollua në Pragë në Shkollën gjermane për djemtë. Pasi kreu shkollën fillore, u regjistrua në gjimnaz. Pas mbarimit të gjimnazit u regjistrua në fakultet për të studiuar kiminë. Pas kimisë kalon në letërsinë gjermane dhe në histori. Pas kësaj regjistrohet në drejtësi. Gjatë jetës krijonte të ardhura duke punuar si jurist, ndonëse gjithmonë dëshironte të bëhej shkrimtar. Në saje të babait, materialisht Kafka ka qenë i siguruar.

E kanë përshkruar si person të cilin gjithmonë e ka munduar epshi. Gjatë jetës, shpesh i ka vizituar bordelet.

Lidhjet intime të Kafkës – Një lidhje të gjatë e ka pasur me Felice Bauer me të cilën takohej kohë pas kohe. Me të komunikonte më së shumti nëpërmjet letrave. Ishte dy herë i fejuar me të. Lidhjet e tjera i ndërpreu në vitin 1917 kur e goditi sëmundja e rëndë e tuberkulozit.

Në vitin 1920 u fejua me Juli Voriçek, një pastruese e varfër e dhomave të hotelit. Duke qenë e fejuar me Felicen, e tradhtonte me çifuten Margarita Bloh, e cila ishte shoqe e Felices e cila jetonte në Berlin dhe sikur ai vetë, ishte çifute. Flitej se me Margarita Bloh, Kafka ka pasur fëmijë për të cilin ky s’kishte ditur. Fëmija paska vdekur shpejt pasi kishte lindur. Por ka studiues që thonë se kjo histori nuk është e vërtetë.

Kryeidhulli i modernizmit, Franc Kafka ka qenë në lidhje edhe me Dora Diamant.

Mbante lidhje dhe letërkëmbim me gazetaren dhe shkrimtaren çeke Milena Jasenska. “Letra Milenës” (Briefe an Milena) botuar në vitin 1952 është një dokument tronditës për përjetimet shpirtërore gjatë miqësisë me Milena Jasenskën në vitet 1920-1923.

Ndonëse kurrë nuk u martua, Kafka e çmonte institucionin e martesës dhe të familjes.

Shënim:

Felice Bauer (Prudnik, Poloni, 18.11.1887 – Rye, Nju-Jork, 15.10.1960);

Juli Voriçek (Julie Wohryzek) lindi në Pragë më 28.02.1891. Vdiq në Polonisë më 26.08.1944, në kampin nazist të përqendrimit Aushvic / Auschwitz;

Margarita Bloh (Margareth Bloch / Grete Bloch) lindi në Berlin më 21 mars 1892. Vdiq në vitin 1944 në kampin nazist të përqendrimit Aushvic / Auschwitz – Brikenau;

Dora Diamant (Pabiance, Poloni, 1900 – Londër, 1952);

Milena Jasenska ka qenë gazetare, shkrimtare, botuese dhe përkthyese çeke. Lindi në Pragë më 10 gusht.1896. Vdiq më 17 maj 1944 në kampin nazist të përqendrimit Ravensbrück në Gjermani.

* * *

Ndikimi i Kafkës në letërsinë bashkëkohore është i jashtëzakonshëm. Ai është një prej autorëve universalë të letërsisë botërore dhe krijues i modeleve poetike më sugjestive të shekullit XX.

Kafka ka shkruar tregime, aforizma, romane dhe letra. Veprat e tij i lidh uniteti shpirtëror. Përkundër faktit se krijonte nën përshtypjet e romantizmit, të traditës evropiane siç e kanë kultivuar shkrimtari gjerman Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang Goethe, 1749-1832), romancieri dhe novelisti rus Fjodor Mihajloviç Dostojevski (1821-1881) dhe romancieri francez Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880), si dhe të doktrinës heteroortodokse çifute, Kafka deri më sot ka mbetur si një prej autorëve që nuk mund të sistemohet në asnjë prej drejtimeve letrare. Megjithëkëtë, përfaqësues të shumë drejtimeve letrare e marrin Kafkën si paraardhës të tyre. Të gjithë romancierët që kanë ardhur pas Kafkës, u referohen veprave si një fillimi të prozës tregimtare moderne.

Veprat e tij e përshkruajnë realitetin e vrazhdët dhe të hirtë në të cilin personazhet kryesisht janë të shtypur në luftën e pandërprerë me sistemin burokratik të ashpër.

Kjo vërehet më së miri në veprat siç janë “Amerika”, “Procesi”, “Kështjella” dhe “Metamorfoza”. Në veprat e Kafkës kemi një atmosferë në të cilën personazhet janë disi të humbur dhe nuk janë në gjendje të komunikojnë me të tjerë.

Kafka hoqi dorë prej pikëpamjeve religjioze dhe iu kthye filozofisë. U shndërrua në një prej shkrimtarëve shpirtërorë më të njohur të shekullit XX.

Në të gjallë, iu botuan dy përmbledhje tregimesh. Do shkrime iu botuan edhe nëpër revista. Sa qe gjallë iu botuan tregimet “Vëzhgimi”, “Mjeku i fshatit”, “Zjarrndezësi”, “”Metamorfoza” dhe “Dënimi”.

Në vitin 1931 dolën nga shtypi tregimet “Gjatë ndërtimit të murit kinez”.

Kafka i kishte lënë porosi shkrimtarit Maks Brod që t’ia digjte romanet “Procesi”, “Kështjella” dhe “Amerika”, por ky porosinë nuk ia çoi në vend. Në vitin 1917 iu paraqit tuberkulozi. Në vitin 1924 gjendja shëndetësore iu përkeqësua. U kthye në Pragë ku kujdesej e motra Otla (Ottla). Vdiq në Kierling, Klostemeuburg, Vjenë më 3 qershor 1024.

Xhelal Zejneli

Kosta Nake/

Si ato retë që shfaqen mbi mal muzg pas muzgu duke paralajmëruar shiun e shumëpritur, edhе Kadare më se një herë kishte premtuar se do ta sillte Doruntinën para lexuesve të vet, fillimisht te përmbledhja eseistike “Autobiografia e popullit tonë në vargje” ku tregoi se sa i ndjeshëm është ndaj këtij thesari të madh popullor, pastaj e paralajmëroi te romani “Ura me tri harqe” dhe sërish te romani “Murgu i perëndive të stepës”.

Balada për Doruntinën është një sintezë e një kohe të largët, e një fati të hidhur, por edhe e një institucioni të veçantë shpirtëror që nuk e gjen te popujt e tjerë – institucioni i besës, ose i mbajtjes së fjalës së dhënë. Kadare guxon t’i hyjë një ndërmarrje jo fort të lehtë – ta rikthejë në magje brumin që ka gatuar legjendën dhe këtë e bën me një nga gjetjet e tij prej gjeniu: e fillon nga vargjet e fundit:

“Hap, moj nënë, derënë,

Jam Doruntin‘ e vetëmë!”

“Me cin’erdhe, moj Doruntinë?”

“Un’ arçë, me Kostandinë.”

“Ç’Kostandin, moj t’arthtë gjëma?

Kostandini i vdekurë,

Ç’bën tre vjet pa treturë?”

Stresi, kapiten për ruajtjen e rendit në krahinë, zgjohet që pa gdhirë nga ndihmësi i tij për ta njoftuar se plaka e Vranajve dhe bija e saj Doruntina janë në gjendje agonie. Autori sjell elementin e parë informues: ngjarja i përket familjes së Vranajve. Siç merret me mend, nëna ka mbetur vetëm, pasi nuset e djemve me fëmijët janë larguar duke shumëfishuar përmasat e gjëmës. Saktësohet se “Lark e lark mërguar/Tre male kaptuar!” është Bohemia. Kufizohet koha kur ka ndodhur tragjedia që mori jetën e nëntë vëllezërve Vranaj – “ditën e Pashkës në drekë”, saktësisht pesë javë pas dasmës madhështore të vajzës së vetme të familjes, por stihisë që “më helmoi djemt e mi”, autori i shton një shkak madhor: ardhjen e një ushtrie normande që bashkë me luftën solli edhe murtajën. Ka një largim nga balada për ardhjen e Doruntinës, jo ditën e Pashkës së madhe, por më 11 tetor, pasi, sipas autorit, ngjarjet më të rëndësishme ndodhin në vjeshtë. Kthimi i pazakontë i Doruntinës duket sikur e fut veprën në hullinë e një romani policor dhe Stresin e kthen në një detektiv, por ky është vetëm imazhi fillestar, sepse ngjarja kthehet në kufijtë e legjendës kur rojtari i varrezave i tregon se ka dëgjuar nënën ta mallkojë të birin mbi varr: “Kostandin, të arthët gjëma”, ku e ke besën që më dhe?

Po pas ardhjes së Doruntinës, u gëzua nëna që i biri ia dëgjoi fjalën që nga nëntoka, apo u pendua që e shqetësoi të vdekurin?

Në baladë “Një në prak e një në derë/Plasnë si qelqe me verë”, kurse autori në vepër ua shtyn vdekjen e menjëhershme për disa orë të tjera, por kjo nuk ndihmon në zbërthimin e enigmës. Pyetja se kush e solli Doruntinën kërkon një përgjigje. Vihet re një plasë te rrasa e varrit të Kostandinit, por kjo nuk mund të jetë një provë. Pa i dhënë mundësi ftohjeje dhe harrese, vajtojcat u fryjnë përmasave të ndodhisë kur e shpjegojnë me ngritjen nga varri. E vërteta duhej të ishte që e ka sjellë dikush tjetër që ka patur dijeni për premtimin e dhënë dhe, pa pritur të zbulohet sjellësi. Befas Kadare fut një element të ri: përfshirjen e kishës në interpretim. Ngritja nga varri ka brenda një herezi sepse na proklamon një Krisht të dytë, prandaj kërkesa që vjen prej saj është gjetja e një sjellësi të gjallë, qoftë edhe duke sajuar një të tillë.

Kush mund të ishte i besueshëm? Një dashnor. Balada shkon edhe përtej kufirit të saj fundor, kur nga Bohemia vijnë të afërmit e burrit të Doruntinës, madje sjellin një datë, 29 shtator, dhe një pusullë që ajo pati lënë për të shoqin në çastin e kthimit, duke përmendur se po ikte me vëllain. Paralelisht me Stresin punon edhe ndihmësi i tij duke studiuar arkivën e familjes dhe zbulon nga letërkëmbimi i zonjës Vranaj me kontin Topia se paska patur shenja të një incesti vëlla-motër.

Duket sikur u gjend zgjidhja – një tregtar ikonash nga Malta merr përsipër autorësinë duke e kthyer ardhjen e Doruntinës në një romancë bujtinash. Po pikërisht në dy kapitujt e fundit të romanit, në trajtën e një traktati filozofik Kadare ia rikthen shkëlqimin baladës: në mbledhjen e madhe në Manastirin e Madh Stresi deklaron se Doruntinën e solli besa, një institucion shpirtëror që ishte ngritur për të mbrojtur ekzistencën e Arbërit. Në këtë përfundim nuk e çoi jo aq vënia e dëshmitarit të rremë në torturë, se sa bisedat me shokët më të afërt të Kostandinit.

Kadare guxon të ngrejë një rrjetë intrigash duke mbajtur në dorë një margaritar dhe nuk i fryn si magjistar për ta tjetërsuar, por si admirues për t’i dhënë atij një përdndritje të re.

(Romani “Kush e solli Doruntinën” i Ismail Kadaresë, Tiranë 1980)

Prof. Begzad Baliu – Dr. Faton Krasniqi/

Beqir Musliu (Gjilan, 1945 – 1996), i takon brezit të krijuesve të gjysmës së dytë të shekullit XX, kryesisht viteve ‘60-’80, i cili në letrat shqipe paraqitet me poezinë, prozën, dramën dhe kritikën letrare, përkatësisht teatrore. Shkrimtari Beqir Musliu, që në vitet ’60 paraqitet me krijimet letrare duke botuar në fund të kësaj dekade njërën prej vëllimeve më të mira me poezi “Bukuria e zezë“ (1968). Me këtë vepër dhe me veprat që do t’i pasvinë deri në fund të viteve ’70 (Rima të shqetësuara“ (1965); “Lulëkuqet e gjakut“ (1966); “Skënderbeu ose shqiponja e maleve“ (1968); “Sezamet“ (1972); “Parabola“ (1976); “Darka e magjisë“ (1978); “Skënderbeu“ (2004) dhe “Orfeiana“ – Shtatë Libra Anatema (2004), Beqir Musliu do të shënojë majat më të larta të poezisë moderne shqipe.

Në vitet ’70 Beqir Musliu iu bashkohet shkrimtarëve të cilët në mënyrë të veçantë do të merren me krijimtarinë romanore, për të vazhduar edhe në vitet ’80, kur krahas romanit shkruante edhe dramën. Kështu, ai gjatë këtyre viteve ka shkruar disa vëllime me tregime dhe romane, por disa nga këto i ka botuar gjatë viteve ’70 e ’80, e pjesën më të madhe në vitet 2000: Vegullia“ (1979); “Mbledhësit e purpurit“ (1982); “Kori i gjelave të vdekur“ (2002); “Makthi“ (2004); “Amullia“ (2004), “Krupa“ (2004), “Skërluta“ (2004) dhe “Ndeshtrasha“ (2004). Në jetën letrare dhe kulturore Beqir Musliu do të veçohet në mënyrë të veçantë me shkrimin e dramave, një gjini letrare jo shumë e arrirë në letrat shqipe në Prishtinë dhe në Tiranë. Kjo sigurisht edhe është arsyeja pse veprat e tij dramatike do të botohen në Prishtinë dhe në Shkup.

Dramat e tij do të botohen veç e veç në revistën letrare të Prishtinës “Jeta e re” dhe në revistën letrare të Shkupit “Jehona”, do të shfaqen në Teatrot e këtyre qyteteve dhe do të realizohen edhe në televizionin e atëhershëm të Prishtinës. Ato gjithashtu do të botohen edhe në dy vëllime të përbashkëta: “Shtrigani i Gjel-Hanit“ – libër-teatër, tetralogji” (Prishtinë, 1989), brenda të cilit ishin janë përfshirë dramat: “Unë Halil Garria” (1989); “Faustiana” (1989); “Ora e Kukuvajkës” (1989); “Panairi i Gjilanit” (1989); si dhe në vëllimin “Rrakullima“, II (teatër – libër, tetraptik) (Shkup, 1990), në të cilin janë përfshirë dramat: “Murana” (1990), “Kori i Korbave” (1990), “Familja e Shenjtë” (1990) dhe “Antifona” (1990). Gjatë gjithë kësaj kohe Beqir Musliu është marrë edhe me kritikën letrare dhe sidomos me kritikën teatrore, të cilat në veprën tonë nuk kanë qenë objekt hulumtimi.

Gjuha e krijimtarisë së tij në poezi dhe në prozë është e pasur në shumë aspekt: në kontekstin gramatikor, leksikor, sintaksor dhe stilistik e semantik. Megjithëse e vjelë nga tri gjini letrare: poezia, proza dhe drama, gjuha e poezisë së tij, struktura leksikore, gramatikore, sintaksore dhe madje stilistike nuk dallon shumë as në planin morfologjik as në rrafshin sintaksor e stilistik.

Në këtë vëllim objekt i kërkimit gjuhësor në krijimtarinë letrare të Beqir Muslit janë bërë veprat letrare të tij (poezia, proza dhe drama) dhe në këtë mënyrë ka mbetur jashtë kritika letrare, kritika teatrore dhe publicistika. Prandaj nga korpusi e veprës së tij janë bërë kërkime të përzgjedhura disa nga njësitë leksikore dhe semantike të tij, por jo edhe tërësia gjuhësore e pasurisë leksikore të tij.

E parë në tërësinë leksikore, semantike dhe kontekstuale kërkimet në veprat letrare të Beqir Musliut reflektojnë gjuhën e veçantë, madje togfjalëshin i veçantë dhe temën e poezisë së referencë më vete. Qëllimi kryesor i kërkimit leksikor në poezinë e Beqir Musliut ishte përshkrimi i sistemit fjalëformues, semantik e stilistik i leksikut të poezisë, prozës dhe dramës së tij. Në kërkimet tona gjuhësore në leksikun e Beqir Musliut, kishim parasysh tre prëbërës themelorë: leksikun dhe strukturën gramatikore të tij, përbërësin semantik dhe atë funksional.

Visar Zhiti/

Rivjen romani i parë shqiptar, për herë të parë mbas botimit të tij të hershëm dhe të harruar para dy shekujsh. “Marcia” i Dom Ndoc Nikajt është një narrativë plot mistikë, ku gërshetohen historikja me fantastiken, kujtesa baladeske, sa jona, po aq dhe ballkanike, me ato hebraike, kapërcimet nga bota reale në atë hyjnore, me personazhe biblikë, varrosjet për së gjalli si dukuri e qendresës së jetës, por dhe e qytetit të tij.

Po ky shkrimtar një vit pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë do të botonte romanin tjetër “Shkodra e rrethueme” në formë ditari, që në Historinë e Letërsisë Shqipe do të njihej si romani i parë shqiptar.

Pse kjo zhvendosje? Apo do të duhej që romani i parë i letrave tona të ishte patjeter me subjekt patriotik, kur vetë gjuha është patriotizmi më i madh. Apo nga që romanicieri ynë i parë vdiq në burg në moshë të thyer, i dënuar nga diktatura e fitimtarëve të pas Luftës II Botërore.

Kompleksi i Edipit të letrave të mëpastajme shqipe, atëvrasja e rëndë e romanit të parë shqiptar dhe autorit të tij, kërkonte një qortim.​ Dhe ora erdhi.​​​​​ ​​

Është shkrimtari i ri Andreas Dushi, i cili u shfaq në letrat shqipe me roman që 18 vjeç, që kryen këtë akt, ai sjell romanin më të vjetër shqiptar duke e shtyrë kështu fillesën e tij një shekull më tej, në të XIX dhe nëpërmjet Botimeve “Onufri” u arrit mrekullia.

Prof. Begzad BALIU/

IN MEMORIAMI I DEKADËS SË PARË

Jemi mbledhur ta kujtojmë një dekadë të ikjes në amshim të babait, mikut, studiuesit, intelektualit, edukatorit dhe personalitetit të shquar të botës shqiptare, Mentor Qukun. Jemi bashkuar sot të kujtojmë ato veçori intelektuale e qytetare, me të cilat ai si rrallë të tjerë ka ditur ta stolis biografinë e tij, kohën e tij, institucionet ku ka punuar, Shkodrën e tij dhe hapësirën etnike, për të cilën është angazhuar shumë me jetën dhe veprën e tij, i nderuari studiuesi ynë Mentor Quku.

Po takohemi sot të kujtojmë mësuesin, intelektualin, studiuesin e përkushtuar në dhjetëvjetorin e vdekjes së tij edhe pse e di, që më parë se, duke kujtuar Mentor Qukun, ne kujtojmë formimin e tij prej edukatori, përkushtimin e tij prej studiuesi, rolin e tij prej organizatori të Seminarit “Shkodra në shekuj”, me të cilën krijoi kolanën më të madhe shkencore të një qyteti të etnisë shqiptare dhe në mënyrë të veçantë studiuesin e pazakonshëm të një shkkrimtari shqiptar, Ndre Mjedës.

Le të thuhet këtu, se këto janë edhe referencat për të cilat jemi njohur dhe për të cilat jemi angazhuar gjatë një periudhe prej rreth dy dekadash dhe për të cilat ende nuk jemi ndarë, sepse jemi njohur duke u angazhuar për bashkimin e studiuesive rreth kolanës “Shkodra në shekuj”, për të cilën unë fillimisht isha vetëm një i ftuar, bashkë me gruan time, pastaj organizator i studiuesve nga Kosova, që do të merrnin pjesë në Seminar dhe së fundi edhe ideator i disa prej temave me interes për Enciklopedinë e Shkodrës.

Sot po e theksoj faktin se ne ende nuk jemi ndarë, pavarësisht se ai është larguar prej një dekade, sepse reflektimi i njohjes sonë është sforcuar gjatë kohës sa kemi vazhduar të punojmë rreth kolanës për Ndre Mjedën, në të cilën unë fillimisht isha vetëm recensent i vëllimeve të para në shtypin ditor e shkencor, pastaj autor i parathënive të vëllimeve në vazhdim, për të vazhduar si hulumtues i teksteve të botuara në shtypin e Prishtinës për Mjedën, plotësues i bibliografisë së Mjedës dhe si fundi ideator i projekteve sintetike për Kolonën e Mjedës, njëri prej të cilëve, për Poezinë, shpresoj të betohet gjatë këtij viti, ndërsa shpresoj se kështu do të veprohet edhe me kritikën e përzgjedhur letrare, në kontekstin historik, krijues dhe publicistik.

I. ‘’TAKOHEMI NË KUFI -KUFIRI MOS QOFTË!’

Me Mentor Qukun jam njohur fillimisht diku në prill të vitit 2000, kur ai erdhi në Institutin Albanologjik të Prishtinës të bënte ftesën për ata që do të merrnin pjesë në Seminarin “Shkodra në Shekuj”. Megjithëse, drejtuesit e Institutit i kishin premtuar pjesëmarrjen e disa studiuesve, në tetor të atij viti, pra në muaj para mbajtjes së Seminarit ai kishte vetëm dy tituj kumtesash, e asnjë më shumë. Në mesin e tetorit të vitit 2000, më vjen një letër nga Profesor Jup Kastrati, i cili më kërkonte të ndihmoja organizimin e studiuesve nga Kosova. Ma kishte dërguar numrin e telefonit të Mentor Qukut, por kushtet e një asistenti të atëhershëm nuk ishin të bisedonte me telefonin e postës së madhe, me një drejtor që telefonin e kishte në tavolinën e pushtetarit, prandaj shpejt komunikimin e kalova përmes internetit. Për dy muaj dërgova 46 kumtesa me 56 autorë e bashkautorë. Studiuesit i organizova me një autobus deri në kufirin Kosovë-Shqipëri, atëherë i kontrolluar nga Kombet e Bashkuara, ndërsa aty na priste autobusi i seminarit. Mbaj mend se si në mesazhin e fundit në internet (sikurisht duke mos pasur kohë për shkak të ngarkesave të mëdha që kishte) më kishte shkruar: Takohemi në kufi ora 9; ndërsa unë duke dashur të kurseja shpenzimet e një asistenti në kafe-internet, i shkruaja: “Takohemi në kufi, kufiri mos qoftë!”

Për herë të dytë e kam njohur kur ai erdhi në Institutin Albanologjik për të përuruar vëllimet e para të botuara për Ndre Mjedën, që në të vërtetë ishin vëllimet ku ishin trajtuar temat për lirinë dhe albanologjinë. Nuk isha në pozitën, që të flas në një institucion kaq të lartë, e megjithatë e kisha pozitën që të shkruaj për revistat shkencore, sidomos për veprën mbi kontributin e Ndre Mjedës për albanologjinë, ndërkohë që unë shkruajta jo vetëm për revistat shkencore të kohës po edhe një sintezë shkencore për pikëpamjet linguistike të Ndre Mjedës, duke u mbëlshtetur edhe në veprën e Mentor Qukut.

Nga viti 2006 e deri në vitin 2014 kam shkruar shumë recensione, artikuj dhe parathënie për veprat e Mentor Qukut kushtuar Mjedës, ndërsa në vitin 2012 kam paralajmëruar vëllimin “Rilindja e Mjedës (Kërkime në kolanën e veprave të Mentor Qukut për Ndre Mjedën), të cilin nuk e kam botuar deri tani, në pritje të përmbylljes së kolanës Mjeda. Këtu po i sjell disa veçori të kësaj vepreje të papërmbyllur.

II. THEMELUESI I MJEDOLOGJISË

Duke shkruar recensionin e vëllimit të parë (Mjeda 1, Rinia: 1866-1888, Tiranë, 2004), të botuar në Kolanën MJEDA të studiuesit Mentor Quku, dhe duke parë projektin e tërësishëm të kësaj Kolane, e cila më tej jo vetëm është zgjeruar, por ka marrë përmasa të tjera kërkimi e vlerësimi, kisha vënë re me kënaqësi se si brenda dijes së albanologjisë po themelohej një disiplinë e re: mjedologjia, në përmasën që dijet e tjera simotra europiane kishin themeluar vite më parë, si: homerologji, shekspirologji etj. Prandaj recensionin tim të parë e kisha quajtur “Nga Ndre Mjeda te mjedologjia”.

Kisha vënë re jo pa dëshpërim se dijen që nuk kishim mundur ta themelonim për bardët e Rilindjes Kombëtare, Jeronim de Radën e Naim Frashërin, për Shkrimtarin nacional Gjergj Fishtën, apo shkrimtarin më të madh të gjysmës së dytë të shekullit XX Ismail Kadarenë, ja po e themelonim për një studiues, për njërin prej poetëve të gjysmës së parë të shekullit XX: Ndre Mjedën. Kështu, për rilindësin e madh Jeronim de Radën, ishin shkruar vëllime të tëra në gjuhën shqipe dhe në gjuhën italiane, e megjithatë një dije a një katedër akademike për studimin e veprës së tij nuk arrihej të ngrihej. Ndonëse për atin e shqiptarizmës, Naim Frashërin, ishin shkruar disa dhjetëra vepra e qindra artikuj shkencorë e publicistikë dhe në emër të tij ishte ngritur ideali i institucioneve shkollore në hapësirën shqiptare, e megjithatë nuk arritëm dot të themelojmë një katedër akademike a një institut nacional në emër të të cilit do të studiohej vepra e tij dhe njëra prej vlerave më të rëndësishme të identitetit nacional: gjuha shqipe. Po kështu mund të thuhet edhe për Gjergj Fishtën, në emrin e jetës dhe veprës së të cilit janë të lidhura shumë bëma në atdheut tonë, e megjithatë nuk kemi arritur ende të ndërtojmë një institucion, i cili do të merrej ekskluzivisht me jetën dhe veprën e tij, si dhe temën e madhe të idealeve të tij: për fe e atme!

Pse mund të flitet këtu për dijen mbi Ndre Mjedën dhe veprën e tij, që po e quajmë disiplinë shkencore: mjedologji, dhe pse për institucionin e saj. Sepse për të themeluar një disiplinë shkencore është e nevojshme të ndërtohet edhe metoda e studimit të saj, e për të institucionalizuar një disiplinë shkencore duhet krijuar institucioni i veçantë i studimit të saj. Këto parime themeluesi të kësaj dijeje i ka përgatitur dhe sistemuar një kohë të gjatë, madje edhe atëherë kur nuk i besonte së nesërmes së tij. Mirëpo shpresa e mbante të bënte qoftë edhe punën e një murgu sepse përpara kishte Yllin e tij polar: Ndre Mjedën dhe misionin e tij. Pra, projekti i studiuesit Mentor Quku në biografinë e Ndre Mjedës i kalon caqet e një kërkimi për jetën dhe veprën e tij dhe kjo është arsyeja pse mund të flitet për një institucionalizim të kësaj dijeje.

Në qendër të ridimensionimit të kërkimeve të tij për Ndre Mjedën, studiuesi Mentor Quku nga aspekti metodologjik ka vënë metodën gjithëpërfshirëse të shtrirë në hapësirën e lëvizjes së tij dhe kronologjinë e moshës së tij, edhe pse nga njëra vepër në tjetrën, sigurisht për shkaqe kohe dhe mundësie financiare, jo gjithmonë ka mundur të ju përmbahet këtyre parimeve: jeta – misioni – shoqëria – (identiteti); fëmijëria – rinia – pleqëria – (identiteti); vepra: alfabeti – poezia – gjuha – letërsia-(identietit).

Në të vërtetë, në studimet historike, përkatësisht albanologjike, e brenda saj historiko-gjuhësore dhe historiko-letrare, asnjëherë nuk kanë munguar veprat me shtrirje përgjithësuese për autorë a vepra letrare, por asnjëherë deri më tash për autorë, vepra dhe perceptime të tyre në përmasën shteruese, si kjo për Ndre Mjedën. Deri më tash jo njëherë janë shkruar vepra për veçantitë e disa prej krijuesve, por asnjëherë për të gjitha të veçantat e një krijuesi, si kjo për Ndre Mjedën.

I gjithë kërkimi i tij për të ndërtuar veprën jetësore dhe mendore të Ndre Mjedës është strukturuar në tri linja a parime dhe në disa referenca themelore: a) kronologjinë e jetës (formimi jetësor); b) përmasën e shtrirjes së aktiviteteve shkencore dhe letrare; dhe c) krijimin e referencës bartëse të kësaj periudhe dhe këtij aktiviteti (albanologu, alfabeti, identiteti, gjuhëtari, Liria, albumi, bashkëkohësit), të cilat me një emër do të mund të quheshin referenca identitare të tij.

Po kështu mund të thuhet edhe për parimet që ka ndjekur autori në institucionalizimin e veprës së tij. Kërkimet e tij nisin me themelimin e dosjeve për gjithë pasurinë materiale e shpirtërore të tij, me prezantimin sintetik të dijes, përkatësisht mendimit shkencor të tij, themelimin e bibliotekës së tij dhe më në fund themelimit të institucionit të tij. Nëse dosje të tilla kemi pasur edhe më parë, ato i kishim në përmasa të shkrimit të një vepre shkencore, po jo edhe në përmasa të kërkimeve shteruese, me synim formimin e një dosjeje unike për personalitete dhe kontribute të tyre në kulturën dhe shkencën nacionale. Dosja e Ndre Mjedës, e përgatitur nga studiuesi Mentor Quku i tejkalon caqet e një kërkimi personal: ajo përfshinë dokumentaritetin e jetës së Ndre Mjedës nga fotografitë dhe dorëshkrimet deri te dëshmitë autentike të bashkëkohësve për bëmat e tij; ajo ndërtohet nga tekstet personale me vlerësime të bashkëkohësve të tij deri te dokumentet institucionale të komunikimit me te; ajo e nxjerr Ndre Mjedën edhe nga përmasa e poetit edhe nga veladoni i priftit kryengritës ashtu sikur jemi mësuar ta njohim për më se një shekull; ajo e nxjerr Ndre Mjedën nga prifti i përkushtuar për hapësirën krishtare dhe e vë në plan të parë intelektualin e përkushtuar për hapësirën etnike shqiptare; ajo i vendos përmasat e humanitetit shpirtëror të meshtarit, përtej rrëfimit biblik dhe e vë në planë të parë përmasën semantike të gjuhëtarit përtej ndjenjës letrare brenda poezisë së tij.

Sado nuk është thënë më parë në mënyrë të prerë në studimet historiko-letrare, Ndre Mjedës edhe më parë i është njohur vlera e mjeshtrit të vargut. Në të vërtetë, në studimet historiko-letrare Ndre Mjedës i njihej vlera letrare e gjuhësore e mjeshtërisë së vargut letrar, por jo në përmasën e shqiptarësisë së gjuhës së Naim Frashërit dhe jo në përmasën epike të gjuhës së Gjergj Fishtës. Studiuesit Mentor Quku i takon merita në këtë drejtim, për shkak se para vlerësimit të mjeshtrit të vargut vuri dijen e tij teorike përkatësisht konceptet e tij për alfabetin, si dhe dijen e tij për etimologjinë dhe semantikën e fjalësit të saj. Duke i njohur këto dy parime teorike dhe historike Mjeda e bëri gjuhën e tij bazë të fuqishme të ndërtimit përkatësisht strukturimit të vargut të tij. Deri më tash parimet e dijes së ndërtimit të vargut letrar të tij ndërtoheshin mbi dijen për vargun klasik greko-romak dhe njohjet e tij për teoritë letrar të kohës. Kështu Mentor Quku këtë koncept e barti nga njohja për letërsinë, si dije e përgjithshme, në njohjen për gjuhën si dije e veçantë.

Në këtë rrjedhë mjeshtri ynë ka bërë disa përmbysje që e zhvendosin vendin e Ndre Mjedës në historinë e qytetërimit letrar. Poeti i mirë dhe prifti kryengritës tash e tutje nuk është më pak i rëndësishëm për alfabetin e gjuhës; për gjuhësinë shqiptare – përkatësisht etimologjinë e saj; për historinë e gjuhës shqipe – përkatësisht vendin e formimit të popullit shqiptar dhe gjuhës së tij; që bashkërisht do të mbulonin dijen mbi mjedologjinë.

Më në fund, a nuk mjafton vetëm ndikimi gjuhësor mbi letërsinë, si një nga parimet e Ndre Mjedës, të identifikohej me mjedologjinë si dije. E kjo tashmë nuk është vetëm në interes të studimit të veprës përgjithësisht apo poezisë veçanërisht të Ndre Mjedës, po edhe studimit të një numri shkrimtarësh pararendës dhe pasardhës të tij. Ndikimet janë parë edhe më parë, por vendosja e tyre në historinë e letrave tona ka munguar.

A nuk mjaftojnë të gjitha këto vlera materiale dhe diturore të bëhen objekt studimi brenda një institucioni, si ky, që tashmë po themelohet nga bardi i tij, studiuesi Mentor Quku.

III. KOLANA E PAPËRMBYLLUR E MJEDËS

Të nderuar të pranishëm, duke e përmbyllur fjalën time, po i rikthehem edhe njëherë njohjes përkatësisht ditëve të fundit të komunikimit me studiuesin Mentor Quku, në kontkest pothuajse gjithnjë të përgatitjes dhe botimit të Kolanës Mjeda, një komunikimim shumë i dendur por, ndryshe nga komunikimi që kisha me, bie fjala, Profesor Jup Kastratin, me letra të gjata deri në 15 faqe, letërkëmbimi me Mentor Qukun nuk ka pasur asnjëherë më shumë se 15 rreshta. Po e shkëputi një nga ato: “Begzad, kam gati librin për Mjedën Albumi. Është një vëllim me fotografi e dokumente. Më duhet një Parathënie e gjatë. Shumë e gjatë. Si di ti.”

Për veprën e parafundit “Përzgjedhje” nuk më njoftoi. Ma dërgoi vetëm veprën e botuar. Nuk më kishte folur asnjëherë për gjendjen shëndetsore. Nuk e prisja. Kishim biseduar për një vëllim me proza dhe një tjetër me poezi. I kisha thënë një ide që do të ishte mirë të botoheshin, një poezi një studim përcjellës dhe për këtë i kisha dhënë shembullin e Profesor Agim Vincës. Por ai kishte frikë se për një vëllim poezish nuk ishte problem të siguroheshin tekstet kritike si përcjellëse të tyre, por ishte problem tëp gjendeshin vlerësime të prozave. Po kështu kishim diskutuar edhe për studimet gjuhësore.

Një vëllim më vete me shumë tekste antologjike e kishim ideuar për Mjedën në syrin e kritikës, ndërsa një vëllim më vete për të cilin “unë nuk mund ta ndihmoja” ishte vëllimi me fjalime politike të Ndre Mjedës, si dhe dokumente në Parlamentin shqiptar, të cilat i kishte përgatitur Ndre Mjeda. Tani që kishim dy vëllime bibliografike: Bibliografinë e studimeve për Ndre Mjedën dhe Bibliografinë e botimeve të Ndre Mjedës, nuk do të kishim shumë vështirësi për gjetjen dhe përgatitjen e teksteve. Vepra e parafundit do të ishte vëllimi i parathënieve, recensioneve dhe vlerësimeve të të gjitha veprave, ndërsa e fundit do të ishte vepra ime “Rilindja e Mjedës (Kërkime në kolanën e veprave të Mentor Qukut për Ndre Mjedën), e cila do të ishte sintezë shkencore e gjithë Kolanës.

Të nderuar të pranishëm!

Desha të them që botimi për Kolanen Mjeda i projektuar nga Mentor Quku, nuk është përmbyllur ende. Desha të them që komunikimi im me Mentor Qukun nuk është përmbyllur, veç se tani bëhet në anë të kundërt, përmes veprës së Mjedës.