KOSTA NAKE/

Mustafa Nano është gazetari më sfidant dhe më antikonformist i ditëve tona, me ca fjalë e gjeste që nuk guxon t’i bëjë kushdo: një panel televiziv ku shkon me xhinse gjunjëçjerra, një përballje spektakolare me shikuesit “One man show”, dy emisione televizive si vazhdimësi “Provokacija” dhe “Turkmenistan”, botimi i librave polemizues “Unë jam gegë” (2013), “Pax Albanica” (2014), “Sandwich, a është mirë me qenë shqiptar?” (2017), etj. Dhe ja ku vjen me romanin “Një javë në Manastir” (2020) për të vazhduar debatet e hapura, por duke ua deleguar qasjet e veta personazheve që shpesh kamuflojnë figura historike të vërteta.
Në rrafshin sipërfaqësor kemi një vepër artistike me heroin Robert Bolton që jo vetëm zbulon se vuan nga një sëmundje vdekjeprurëse, por, më shumë se kaq, vihet në dyshim qenia baba, pasi Besa mund të mos jetë bija e tij, por mund ta ketë lindur nga marrëdhënia jo shumë e qartë e Matildës me Fred Potterin. Kjo shtysë e fortë dhe tronditëse nuk e lë Robertin të lëngojë në shtrat, por me torbën e udhëtimit ku kishte gjasë të mbartte vdekjen e vet, udhëton nga Anglia në Manastir për ta sqaruar enigmën, ndoshta edhe për t’u hakmarrë ndaj Fredit, udhëtim që përkon me mbajtjen e Kongresit të Alfabetit pikërisht në Manastir. Udhëtimi kthehet në zbulimin e mjedisit shqiptar i cili i kishte shkuar paraprakisht i deformuar. Është një dukuri që vazhdon të përsëritet edhe në ditët tona, shqiptarët kanë njerëzillëkun që mund të mungojë ose nuk arrin të demonstrohet te popuj të tjerë. Ky njerëzillëk, pavarësisht nga prapashtesa ~llëk, dëshmon vjetërsinë, maturinë, qëndresën, aftësinë për t’u përballuar me të tjerët duke treguar skutat më me dritë të shpirtmadhësisë. Gjithçka tjetër janë detaje artistike që aredojnë strukturën e nevojshme të çdo vepre.
Në një rrafsh paralel me të parin kemi një trajtesë të gjerë që mëton të jetë edhe shkencore, pasi u jep përgjigje fillesave të gjuhës, pengesave dhe akteve asgjësuese ndaj gjuhës shqipe, me një fokusim më të madh te Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij.
Në rrafshin e nëndheshëm, ose “nën rrogoz”, kemi një leksion të gjatë për shqiptarin dhe shqiptarizmën, për fenë dhe qeverisjen, për kolonializmin dhe sovranitetin, për vendin dhe rolin e gruas në shoqëri dhe aneksin tabu të seksit. Për këto problematika që mbajnë peshën kryesore të kësaj vepre, autori ka thirrur në skenë një numër dëshmitarësh që orientohen dhe përmbushin më së miri porositë e autorit, fshehur diku si sufleri i shfaqjeve dramatike.
*
Pjesa e parë “Treni mbërrin në Ters Dünya” dhe pjesa e dytë “Jeta e Grigor Toskës” janë si dy tufa paralele eventesh që nisen njëkohësisht nga stacioni i trenit dhe udhëtojnë drejt Manastirit; tufa e parë vështrohet me sytë e një udhëtari të huaj, tufa e dytë me sytë e një shqiptari, protagonist në çështjen shqiptare. Udhëtari i huaj Robert dhe shqiptari Grigor janë në të njëjtin grup udhëtarësh, prandaj disa prej eventeve përsëriten në të dyja pjesët.
Fillon si roman historik sepse ka një datë historike, një saktësim të ditës, një qytet të njohur të perandorisë, do të pasohet nga identifikimi i shtëpisë së Zavalanëve që shërbeu si sallë e Kongresit. Para se të hapet goja e narratorit vëzhgues, ndjehet dora e gazetarit polemizues, toni deklarativ i veprave të mëparshme ia lë vendin qasjes meditative. Vjen zbulimi i parë i udhëtarit të huaj: ato që shikonte me sy nuk përputheshin me ato që kishte dëgjuar.
Përplasja e parë shqiptaro-serbe vjen si përballje e moshës së një instrumenti muzikor që shqiptarët e quajnë lahutë dhe serbët gulsë. Autori gjen rastin të sjellë dy argumenta: udhëtarët e huaj zbuluan më parë Serbinë, serbët kishin filluar të shkruanin para shqiptarëve. (f.37) Ngarkesa ka zbritur edhe në gjuhë me përdorimet “shiptar” dhe “albanac” nga njëra anë dhe “shkja” e “serb” nga ana tjetër krahasuar me termat përbuzës magjar, nemce, magjyp, arap, çifut, etj. (f.294) Kjo nuk e pengon autorin ta vlerësojë Shën Savën si personazh historik, themelues i Hilandrit dhe kishës autoqefale serbe, nga ana tjetër të argumentojë se ndeshja me serbët e bën Fotin njëqind përqind shqiptar. (f.297, 311) Përplasja shqiptare-serbe, edhe pse në këtë roman kalohet tangent, bëhet edhe për Heroin tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotin, sepse ati Gjon dhe vëllai Reposh u serbizuan dhe varret i kanë në Hilander të Athosit. (f.272, f.306) Si lanë një besë e morën një tjetër? “Ndëjei ata, sepse nukë dinë seç bënjënë.” (f.274) Ky raport i vështirë mbyllet me grotesk, serbët e kanë devijuar lutjen e famshme të të krishterëve: “Kosovën që na takon jepna sot e na çliro nga shiptari, më i ligu i të ligjve.” (f.300) Si në një ndeshje sportive, ku dy skuadrat kanë tifozët e tyre, edhe këtu ndodh njëlloj: anglezja Matilda Bolton (kujto Edith Durhamin) dhe irlandezja Flora Royan, “njëra është e marrosur pas shqiptarëve, tjetra të hidhet në fyt për serbët.” (f.216) Matilda, edhe pse mungon fizikisht në roman, është e pranishme fund e krye veprës. “Shqiptarët iu fanepsën në jetën e vet në një kohë që ajo jetë ishte në pikën më të ulët, e zbrazët, e mjerë, plot zhgënjime. Ata ishin dega ku ajo u kap për të shpëtuar veten.” (f.230)
Dashurinë e deklaruar më parë te libri “Unë jam gegë” autori e rikonfirmon edhe këtu duke veçuar format arkaike të jetës që u ruajtën më mirë në Gegëri dhe i ilustron me shprehjet: ‘për këtë dhe’, ‘për këtë bukë’, ‘për këtë gur’. (f.38) “Armët janë për gegët. Për toskët janë librat. (f.92-93) Konvertimi fetar i shqiptarëve në myslimanë u bë për të fituar status, pasuri, jetesë të kollajtë, por ka dhe një konvertim kulturor që lidhet me kulturën që të pëlqen. (f.103-104) Kur flasim për organizimin kombëtar të shqiptarëve duhet të mbajmë parasysh se masa më e madhe e ortodoksëve ishin grekofonë ose grekofilë. Myslimanët ndiheshin turq dhe donin shkronjat arabe se ishte gjuha e Kuranit. Ajka e vendit që shkonin pas qerreve të të huajve (f.128) dhe nuk e kishin për gjë as të shiteshin e të bliheshin, as të kacafyteshin me sho-shoqin për pak ndikim, status a pushtet. (f.129) Nuk kishin ideale, ose i shisnin si xhingla-mingla. Ishin të gjithë të korruptuar ose të korruptueshëm. (f.132) Edhe vetë të krishterët shqiptarë ishin ndarë me dy kisha, katolike dhe ortodokse dhe, kur u zgjuan në mes të shekullit XIX, nuk e dinin çfarë ishin. (f.302-303) Pasi krahason katolikët e Shkodrës me myslimanët dhe ortodoksët e Toskërisë (f.59 – 60), vjen ngritja në piedestal: “Po qe se katolikët nuk do të ekzistonin, as vetë shqiptarët nuk do të kujtoheshin se ishin një komb.” Kështu, krejt lirshëm, vjen mesazhi i parë i veprës: “Duhet të kthehemi në fenë e të parëve. Me pahir.” (f.61)
Konstatimi i dytë: shqiptarët kishin admirim bestyt te Perëndimi. (f.68)
Që në pjesën e parë paraqiten dy alfabetet që do jenë thelbi i punës së kongresit: Alfabeti latin i shqipes do të ishte i pari për një komb pjesërisht mysliman, por kishte një pengesë të çuditshme ekonomike: gërmat dyshe të alfabetit latin zinin një të pestën e tekstit çka nënkuptonte që një vepër kërkonte më shumë faqe se sa po të shtypej me alfabetin shqip të Stambollit, domethënë kosto më të lartë botimi. (f.71)
Mesazhi i dytë dhe më i rëndësishme që lidhej me alfabetin, vjen në pjesën e dytë: “Nuk kemi ardhur të fitojmë unë e ti, kemi ardhur të fitojmë të gjithë. Nëse nuk fitojmë të gjithë, askush nuk ka fituar.” (f.91)
Pjesa e parë mbyllet me një diskutim fetar e filozofik për vdekjen, kurse pjesa e dytë, sikurse u përmend më sipër, rifillon si narrativë nga stacioni i trenit për të hedhur dritë mbi karakterin e dytë – Grigor Toska, që portretizohet si atdhetari i orientuar drejt progresit. Në antitezë me të dhe me popullin, shfaqen etërit tekanjozë të kombit: nga njëra anë Bato Kosina i cili nuk do të vinte në kongres, po të mos zgjidhej kryetar. (f.65) nga ana tjetër Adam Kosturi (nënkupto Faik Konica) që njoftohet me vonesë që të mos mundë të marrë pjesë dhe të mos bëheshin dy gjela majë plehut.
Para se të lexoja romanin, isha njohur me sfidën e Faik Konicës për Kongresin e Manastirit dhe nuk është vështirë të zbulohet qejfmbetje nga që një ftesë e dërguar me vonesë, është mënjanim nga diskutimet e atjeshme. “Ku u dëgjua që një kongres letrar të jetë si një kurvëtore: Kush të dojë le të vijë! Nuk ka këtu njerës të xgjedhur me arësye dhe të ftuar, s’ka një progamë pune…” (F.K. Vepra 4, Dudaj 2001, f.161) Mohimi i tij shkon në ekstrem kur shkruan: “…përparimi i Shqipërisë është lidhur në mos të njohur të këtij kongresi.” (po aty, f.162) Në vazhdën e këtij qëndrimi, në letrën e datës 9 nëntor 1908 ai qëndron i palëkundur në qëndrimin e vet: “Një kongres për abenë do të mblidhet, mos kini frikë. Po “the right Congress, by the right men, in the right ime, at the right place.” (po aty, f.165)
Në kapitullin e veçantë që pason dy pjesët e para përmenden nominalisht edhe ata që s’morën pjesë në Kongresin e Manastirit përveç Konicës: Noli, Asdreni, Koleja, Vruhu, (f.151) por identifikohet onturazhi i Bato Kosinës si për të mbështetur qëndrimin e Adam Kosturit: Mane Polena që më shumë bërtiste se sa fliste, Kukudhi (Rrumaduci), T’ëmën e s’ëmës, ata dy që u mbaron emri me “o” (Shasho e Kajo).
Vlen të veçohet paralajmërimi i falltares Meme për konsullin rus: “Zoti konsull, shqiptari i egër ta ha mutin, por shqiptari i butë ta ha kokën.” (f.97) Vrasja ndodhi dhe më vjen mirë që autori ka identifikuar emrin e shqiptarit, ai ishte Halim Bleta nga Bitincka dhe një studiues nga shqiptarët e Maqedonisë, erdhi posaçërisht nga Turqia për ta konfirmuar ngjarjen, madje gjeti edhe një këngë kushtuar njeriut që nuk e përtypi fyerjen e konsullit.
Autori çel një dritare për të hedhur një sy në kopshtin filozofik ku gjen turmën dhe pafuqinë e njeriut për t’iu kundërvënë asaj, (f.101) nga ana tjetër mohimi nuk është absolut sepse sjell Ibsenin dhe “Armikun i popullit” me idenë e kundërt se edhe një i vetëm mund t’i kundërvihej turmës. (f.103)
Duke treguar interesimin e Foti Kostrecit për gjuhën shqipe, autori hap një trinë në fushën gjuhësisë duke folur për gërmat, kombin dhe Kuranin (f.107) dhe e ilustron me fjalorin që kishte hartuar me fjalë shqipe duke zëvendësuar ato turke: anësi – tarafllëk, lajm – haber, arsye – hak, vleftë – kimet, ngjyrë – bojë, dobi – qar, e metë – kusur, e zbrazët – bosh, theror – kurban. Deklarohet pëlqyeshmëria e tij për një alfabet latin pa shenja diakritike, njëkohësisht të ruheshin dyshkronjëshet gj, nj, rr, ll për të ruajtur traditën e shkrimtarëve katolikë, sepse “gjuha nuk është vetëm thjeshtësi dhe ekonomi, por edhe emocion, histori, traditë.” (f.116-17)
Martesa e parë e Grigorit me një serbe që u sëmur dhe u largua, është ekzemplar i vetëm, por kaq mjafton për të shkuar te deklarimi: “Një arnaut e një shkja nuk mund të rrojnë nën një tra.” (f.121-122) Në antitezë me të është Nusha – nusja gege nga Malësia e Madhe, femra mendjehapur që pasohet nga deklarimi i nënës Frosinë: “Vdekjen e dija, po që gega të bëhej toskë kaq shpejt, nuk e dija.” (f.123)
Pjesa e dytë mbyllet me sfidën ndaj tabusë mbi fjalët e seksit. Kënga e Bregut të Lumit (f.141-44), e kënduar nga Mane Polena dhe e shoqëruar nga burrat e çartallosur, i paraprin sfidës tjetër me përmasa më të mëdha te romani “Ngjizja e papërlyeme” e Agron Tufës. Ja vlerësimi befasues: “Mane Polenën e mora zët për shkak se ishte gojëprishur dhe ja tani, po për shkak të fjalëve të pista që nxirrte nga goja, më hyri në zemër.”(f.158)
*
Pas dy pjesëve të para, vjen kapitulli kapriçioz “E shtunë, dita e parë e vjeshtës së tretë” ku sfidanti Muç Nano, shkruan sipas alfabetit të propozuar nga Grigor Toska ku janë bërë zëvendësimet “ë” me “ə”, “gj” me “gh”, “nj” me “nh”, “ç” me “ch”.
Vështirësive të organizimit të kongresit, u shtohet edhe karakterizimi si kongres i qylafëve dhe mustaqeve, (f.146) pastaj vjen shpërthimi kundër Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e cila hapi një shteg ku qëllimet nuk ishin mëmëdhetare, por, fatmirësisht u korrektua me pasojat. Ka ca të dhëna që nuk janë thënë ose sikur janë harruar të thuhen: Nuk pati orthodoksë, nuk pati as toskë, përveç Abdyl Frashërit. (f.147)
Paragrafë plot dritë janë ata që portretizojnë Ado Benën – gruan shqiptare të civilizuar, të parën grua që del zbuluar para burrave, të vetmen grua që dinte të shkruante shqip, të parën grua që merr pjesë në jetën publike. (f.154-55)
Pjesa e tretë “Në ditën e “Shën Fredit” autori rimerr problemet e gjuhësisë: Roberti mban shënim emrat e disa ushqimeve në gjuhën shqipe duke i transkriptuar: sopher, pastirmà, pourshesh, japrack, boureck, petoulla (f.164) dhe krijohet një mjedis pozitiv ku është pikërisht vendi ku zbulon misionin e shkrimtarit si mësues i lexuesve për një përdorim të bukur të gjuhës amëtare, (f.165) që shqiptarët të shpalosen para botës me atë gjatësi vale si folës të shkëqyer të gjuhëve të huaja. (f.167) Pas disa tezave të shtruara për debat, gjuhësia kthehet me rrethanorët e kohës në marrëdhëniet e punës: pastaj, qëparë, më vonë, paradite, padite, nesër. (f.180)
Nëpërmjet portretizimit të murgut Foti autori shfrytëzon mundësinë për t’u shprehur pozitivisht për krishtërimin që ka rëndësi si traditë, histori, qytetërim e jo si logos, si një e mirë e pazëvendësueshme për njerëzimin. Prej aty ngrihet në një lartësi të re qiellore, te Zoti si një tërësi ritualesh, rrëfimesh, fabulash, urdhërimesh, rregullash e normash etiko-morale të cilave njeriu duhej t’u bindej, ndryshe njerëzimi do të humbte drejtpeshimin. (f.173) Duke folur për kanakarët e Zotit, si vdekatarë të zakonshëm: Moisiu bari, Jezusi zdrukthëtar, Muhameti bari e karvanar, (f.253) autori duket sikur guxon shumë për t’u futur në ca katakombe nga mund të shpërthejnë blasfemitë. Përflitet edhe profeti Muhamet që mbante 13 gra, më e vogla 9 vjeç. (f.275) Raporti mes pushtetit dhe fesë te krishtërimi tregohet me shprehjen e Jezu Krishtit: “Paguani dhe ato që janë të Qesaritë, nde Qesari, e ato që janë të Perëndisë, nde Perëndija.” (f.278) Kjo nuk thuhet në Kuran ku pushteti dhe feja shkrihen në një. (f.279) Në islam hyn e s’del dot. (f.281) Shkrimtari autorizon personazhet e tij të gjykojnë për preferencat e Zotit, marrëdhëniet me njerëz me shpirt e zemër të kristaltë dhe jo me mendjet e mëdha, sepse donte të pushtonte shpirtin, jo mendjet e njerëzve. (f.255) Autori e vuan atë që ndodhi me ne shqiptarët – myslimanë në vendin e gabuar, në mes të të krishterëve. (f.171-72) Kurse serbët, ndryshe nga shqiptarët, me të cilët duket sikur janë të një biçimi, kanë një histori të krishterë pas shpine. (f.230)
Murgu Foti i jep mundësi autorit që ta shohë kolonializmin si një gjë të mirë, sepse pas tij zbulon kombet e përparuara që u bëhen krah kombeve të prapambetura. Kombet e vegjël kanë nevojë të vihen nën kontrollin e të mëdhenjve (f.176) dhe kjo gjë, për koincidencë, duket sikur ilustrohet me qëndrimin e sotëm të qeverisë Kurti në konfliktin me Serbinë. Po këtu mund të shtohet problemi i qeverisjes. “Doket, ojtnitë, qytetërimi në përgjithësi nuk janë lesh e mëndafsh që eksportohen. Modeli i qeverisjes duhet ta marrë legjitimitetin nga traditat, zakonet e mendësitë lokale.” (f.179) Duke diskutuar për kolonializmin, mund të bëjmë një degëzim pyetës: A rrinë dot shqiptarët pa pushtues mbi kokë? Bato Kosina ka një përgjigje që tingëllon aktuale: “Në vend të osmanëve do kesh një fuqi tjetër mbi kokë.” (f.199)
*
Pjesa e katërt “Prej manastirit në Manastir” është pjesa përmbyllëse e cila duhet të sigurojë gjithë dyert dhe dritaret para se të niset me pushime. Murgu Foti është me origjinë arumune nga i ati dhe këtu autori gjen rastin të nënvizojë se rumunët shkonin mirë me të gjithë, por me shqiptarët shkonin shumë më mirë. (f.251) Robertit piktor i takon të deklarohet si profesionist dhe ai bën krahasimin e pikturave europiane që të trazojnë me bukurinë, dhe atyre bizantine që janë të thjeshta e të japin paqe e qetësi në shpirt. (f.258) Arsyetimi shkon më tej me konstatimin se njerëzit janë zemërgjerë e kanë mirëkuptim për krijimet e së shkuarës, por janë të pafuqishëm për t’u bërë një me të ardhmen e për të kuptuar veprat e saj. Pra nuk ka një shije universale. (f.261)
Leksioni për gjuhësinë vazhdon me traditën e vënies së emrave të njerëzve në Shqipëri dhe merr ngarkesë shkencore kur përpiqet të hedhë dritë mbi etnonimin “shqiptar” (f.264), trajta e shkruar e të cilit nga të huajt shfaqet larushore: schipetars, schkipetares, skipatars, shkypetares, shkipetars, skipetars, schipettari. (f.265). Hidhet një vështrim gjuhësor për fjalën rrënjë, momentin zero, modifikimin dhe evoluimin e aparatit të të folurit, shqiptimin e fjalës së parë. (f.285-87) Jepet dhe një segment kohor i zbulimit të etnonimit, vitin 1741, (f.266) flitet për dokumenta të zhdukura (f.268) sepse pas reklamimit të vrasjes së Fred Potterit për çështje nderi, fshihet thelbi politik që Ndre Mjeda, një nga delegatët me emër real, deklaron se Kongresi ashtu si Rozafati, e mori flinë e vet, (f.234) çka nënkupton se ai kishte dijeni për dokumenta të rëndësishme që lidheshin me gjuhën shqipe dhe historinë e shqiptarëve.
Kapitulli “E dielë, dita e tetë, e vjeshtës së tretë” i rikthehet vështrimit gjuhësor me ngritjen në normë të alfabetit latin duke i bërë lëshim alfabetit të Stambollit te shkronja “ç” dhe një nderim arbëreshëve te shkronja “ë”. (f.325) Intriga e vrasjes dyshohet se i ishte besuar një shqiptari pa atdhe nga Janina, për t’i qëndruar idesë se kombit shqiptar shumë të këqia i kanë ardhur nga brenda. (f.326)
Romani ul siparin me versionin përfundimtar të vizitës së Robertit. “Kish erdhur atyre anëvet i nxiturë nga një tekë në një moment të pikëlluarë, dhe e gjitha i ishte kthyejturë në një rysni të madhe.” Pastaj, me të vënë këmbë në dheun e Arbrit, vetëm në harkun kohor të një jave, bën deklarimin prekës që vazhdojmë ta dëgjojmë edhe sot nga sa e sa udhëtarë të huaj: “Unë kurrë nuk do ta harronj këtë udhëtim, është më i bukuri i jetës sime.” (f.331)

(Romani “Një javë në Manastir” i Mustafa Nanos, Tiranë 2020)

Kryevepër unike

Kanavacës i derdh nuanca, tone…

po ti prapë, as e qeshur, as e trishtuar,

je kaq etruske, kaq mistike,

ma shton etjen për të të deshifruar!

Buzëqeshjen davinçiane si ta pikturoj

kur s’gjendet as në simbolet antike?!

Mona Lisa në ç’mënyrë mund të tregojë

për buzëqeshjen e saj enigmatike!

Derdh gjithë të verdhën e Van Gogh-ut

të zezën pështjelluese të Kafkës mbi flokë,

por nga ajo që duhet, janë larg vite drite,

vallë hyjnoren lart në qiell e kërkoj në tokë?!

E hutuar tentoj sërish një retushim,

punoj plazmimin, linjave formë u jap

dhe pse më tundon je kaq e pamundur

ndaj natyrisht, e prish prapëseprapë!

Në studio ecejaket e mia çmenden,

të pikturoj mrekullinë s’mundem dot,

unë veç ëndërroj buzëqeshen tënde,

ti mbete kryevepër unike në botë!

Përfundimisht e ëndërrt mbete…

Më pëlqen mënyra si i lidh flokët

edhe pse tashmë i ke krejt të bardhë,

më pëlqen mënyra si më vështron,

edhe pse mungon i dikurshmi zjarr!

Prej shekujsh dashuruar, s’jemi më të rinj

dhe ecjet i bejmë me çapa të vegjël,

pse krahët kur ti më përqafon

më shëmbëllejnë ende me engjëj?!

Vazhdoj të të vështroj me dashuri,

dhe pse rrudhat janë shtuar mbi ballë…

Luledeles ti s’ia heq më petalet: më do,

s’më do. As yjet s’m’i qep më në shall.

Borë-mëndafshtën, që derdhet gjithkund,

unë romantiku, s’ta pres dot fustan,

sumbullat e vesës s’ti bëj dot parfum,

s’ta shkruaj më as emrin mbi xham!

Megjithatë më rrëmben si muzë poeti,

e ndjej, tani të dua më shumë,

më pëlqen kur të shoh buzëqeshur

fëmijënore mes ëndrrave flë gjumë!

Përfundimisht, e ëndërrt mbete tek unë!

Në shtëpinë e prindërve

Koha këtu e ka ndalur udhëtimin,

akrepat e orës së murit kanë vdekur!

Dy sy më flasin nga portreti i nënës,

lodrat e dikurshme rrinë mbështetur!

Dhomat përmbytur nga heshtja që flet,

ngado shoh gjurmë, asgjë nuk vdes;

në tavolinën e bukës trokitje gotash

dhe heshtin bisedat e lëna në mes!

Në aneks më fanitet imazhi i nënës

tek qep fustanet tona me dorë,

poltroni, ku lexonte gazetën babai,

çadra e tij si gjithmonë në korridor.

Hapat tona ndihen në krejt shtëpinë

dhe të qeshurat e vëllezërve në oborr,

në degën e kumbullës fëmijëria ime,

kolovitet në shilarës, ma bën me dorë!

U çmalla e fola me prindërit e vdekur,

ecëm tok si dikur në udhët e diejve,

në muzg ata zgjasin kokat në dritare

dhe ikin si dritë fushës së përtejme.

E kam shumë të çmuar këtë shtëpi,

e bëjnë kaq të dashur kujtimet,

aty fle dhe zgjohet e imja fëmijëri,

veshur me diell nga ëndërrimet!

See insights and ads

Create Ad

All reactions:

11

Revista prestigjioze për Letërsinë Ndërkombëtare, “Mundus Artium”, i jep zotit
VLASHI FILI çmimin: “2024 MUNDUS ARTIUM PRIZE FOR LITERATURE”.

                 Duket paksa absurde, e kotë një thënie, si në titullin e shkrimit tillë. Shumë bashkatdhetarë e kanë dëgjuar si emër, një pjesë e mirë e tyre e njohin dhe e dinë se ka qënë për 20 vite sekretar i Shoqatës Mbarëshqiptare Patriotike e Social -Kulturore “Bijtë e Shqipes”, pra që nga dita e parë e jetës së saj, pasi ai është edhe një nga themeluesit e kësaj shoqate. Punoi ashtu heshturazi, por me këmbëngulje dhe seriozitet, thuajse për çdo ditë të javës të këtyre 20 viteve duke lënë trashëgim një pasuri atdhedashurie, serioziteti, duke dokumentuar çdo hap të jetës së shoqatës. Sado mik ta kishe, ai nuk të falte për detyrat që merrje përsipër, për shoqatën. Këtë më mirë se të gjithë e di unë që kam qenë dhe jam afër tij edhe pas 20 viteve të shërbimit të tij si sekretar. Nuk ka hequr dorë edhe pasi e dorëzoi detyrën e sekretarit të shoqatës, nga angazhimi i përditshëm në jetën e “Bijëve të Shqipes”. Ja, po u përmend, një shëmbull: Shkolla Shqipe “Gjuha Jonë” e kësaj shoqate, këtë vit feston 20 vjetorin e jetës së saj. Janë botuar tre libra deri tani për 10, 15 dhe 20 vjetorin e Shoqatës. Në dy të parët ai është bashkautor, kurse librin e tretë për 20 vjetorin e përgatiti vet. Si mund të rrinte indiferent për 20 vjetorin e shkollës, që përbën një nga krenaritë më të mëdha të shoqatës dhe të gjithë komunitetit shqiptar në Filadelfia dhe më gjerë?! Kështu që një mëngjes u ngrit me dëshirën dhe pyetjen: “Po sikur të përgatisim një album fotografik për këtë jubile? Dhe nisëm nga puna, që nuk ishte as e vogël dhe as e lehtë. Unë, për veten time, do të zgjidhja përsëri përgatitjen e një libri, me kujtime dhe mbresa, jo të pakta nga jeta e kësaj shkolle. Shkurt u vendos përgatitja e albumit fotografik, për të cilin ai mbajti përsëri peshën kryesore. Dhe e kryem edhe këtë punë. Tani albumi është gati për botim.

      Ja pra kush është Vlashi Fili. Por e gjithë kjo është vetëm një pjesë e veprimtarisë së tij, e jetës së tij, bile do të thosha, pa mëdyshje, se është një pjesë e vogël e jetës dhe veprimtarisë së tij si atdhetar i devotshëm, si veprimtar shoqëror, si intelktual klasi, si shkencëtar dhe si krijues, si shkrimtar.

            Për të gjitha këto, gjithë jetën e tij ka qenë i nderuar dhe i respektuar. Këtë nderim dhe respekt brigadat e shpimit e tregonin duke e thirrur atë sa herë kishin nevojë në përballimin e veshtirësive gjatë shpimit të puseve, e tregon edhe propozimi që iu bë në Qershor të 1980, nga kolektivi dhe drejtuesit e Sektorit Shkencor të Shpimit, ku ai jepte kontributin e tij, për t’u vlerësuar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor.
            U munduan ta thyenin atë duke e detyruar të merrte pjesë në një “Kurs Pasuniversitar” për disa vjet, si e quan ai periudhën që u detyrua të vuaj në disa burgje të kohës. E quan drejt atë periudhë ashtu, sepse mësoi shumë në atë kohë, aq shumë sa nuk mund të mësonte në një kurs të vërtetë pasuniveritar. Por edhe në ato vite megjithëse drejtuesit i thërrisnin “i dënuar” apo “i burgosur”, bashkëvuatësit e tij i thërrisnin “Inxhinier”. Asnjë nuk i thërriste me emër. Ndoshta mund të ketë patur shumë nga vashkëvuajtësit e tij që me të vërtetë nuk ia dinin emrin e saktë dhe vazhdonin ta thërrisnin “Inxhinier”. Rrallë tregon ai për këtë periudhë por më e rëndësishmja është se fjala e tij, toni me të cilin flet, asnjë herë nuk ka nota hakmarëse dhe kjo është virtyt i njeriut tolerant, të zgjuar dhe me mend. Edhe në emigracion për të gjitha vitet që ka kaluar apo edhe për librat që ka botuar të gjithë e respektojnë për vërtetësinë dhe saktësinë e ngjarjeve që ai trajton

      Jam i sigurtë se edhe ata që janë shok të afërt të tij, nuk i dinë të gjitha. Nuk e dinë se deri më sot ai ka botuar 26 libra, si autor. Janë të fushave të ndryshme, histori, publicistikë, prozë e shkurtër, roman, poezi… Pra, më shumë se një botim në vit, për të gjithë periudhën kohore që jeton në Amerikë. Ka në përfundim apo ka përfunduar edhe nje vëllim poetik, një roman,…..

     Pasi i hodha në letër keto fakte, më shkrepi një pyetje e çuditshme në kokë: Sa orë ka dita për Vlashi Filin? Po java, muaji dhe viti nga sa ditë kanë? Është sekreti i tij: dita ka aq orë dhe java, muaji dhe viti aq ditë sa u japim ne me punën tonë, me jetën tonë. 

     Por të gjitha këto janë thuajse fakte “të thata”. Vlera, e fshehta është në faqet e librave që ka botuar deri më tani. Në prozën e tij ka jetë, ka dashuri për njëriun e thjeshte të punës, në poezi ka ndjenjë të pastër për nënën, motrën, atin, shokët… dashuri për jetën, ka art, letërsi. Proza e Vlashit është e mbushur me njërëz të punës, të cilët sakrificën, bile edhe heroizmin e veshin me rrobat e punës së përditshme dhe shkojnë më tej. Gjuha që përdor Vlashi, nuk ështe e nxjerrë nga librat, por nga jeta, ndaj ajo ka aromën e bukës se thekur, të djersës së derdhur, të naftës dhe zjarrit përvëlues, të dashurisë dhe sakrificës për njëri-tjetrin. Kur lexon prozën e tij e merr me mend se çfarë do të gjesh në të, fjalën e bukur edhe ndjenjën e bukur për jetën, punën, për prindërit e sakrificave të mëdha dhe të dashurive pa fund. As proza, as poezia e Vlashit nuk bërtasin, por kanë kaq shumë jetë sa ti harron që je në faqet e librit. Edhe dashuria edhe dhimbja nuk bërtasin, ato vijnë thjesht si copza të jetës dhe ne na pëlqejnë që i takuam.

        Ҫfarë të të them o Vlashi Fili, veçse të të përqafoj edhe një herë si atë ditë të 13 prillit, ku morrëm lajmit e mirë nga revista emërmadhe për letërsinë ndërkombëtare “Artium Mundus”, për dhënien e atij çmimi. Ti e meriton plotësisht! Sukseset të ndjekshin!

    LLAZAR VERO

Filadelfia, më 16 Prill 2024

Prof. Thanas Gjika/

(Mbi studimin etnokulturor: “Toponimia e Gollobordës: Diskursi i Dygjuhësisë dhe Derivati i Origjinës“)

Fatmir Terziu është sot një ndër krijuesit e studiuesit më të suksesshëm shqiptarë me botimin e mbi 50 librave me studime, romane, drama, përmbledhje poezish, tregimesh e monografi të ndryshme në disa gjuhë, sidomos në shqip dhe anglisht. Para disa javësh pasi pashë tek portali “www.fjalaelire.com” se libri i tij “Toponimia e Gollobordës: Diskursi i Dygjuhësisë dhe Derivati i Origjinës ” ishte botuar që në vitin 2020, dhe ndodhet tashmë në shitje globale në „Amazon“ dhe disa hapësira të tjera, ia kërkova miqësisht që të ma dërgonte për ta lexuar në formatin Pdf.

Studimi më tërhoqi, më ndihmoi të shtoja njohuritë e mia historike dhe kulturore mbi popullsinë dygjuhësore shqiptare të asaj zone, për të cilën kisha lexuar shumë pak. Kështu vendosa të shkruaj këtë vlerësim për këtë libër studimor, i cili e shpërndan mjegullën që ka sunduar mbi të vërtetën e krahinës dhe të banorëve të Gollobordës së Dibrës.

Golloborda është një zonë malore-kodrinore, që sot përfshin 24 fshatra, nga të cilat 18 fshatra, që ndodhen në të majtë të rrjedhës së lumit Drin i Zi, i përkasin Shqipërisë, kurse 6 fshatra, që ndodhen në të djathtë të rrjedhës së lumit Drin i Zi, i përkasin Maqedonisë së Veriut. Keto fshatra përbejnë një zonë që shtrihet brenda territorit shqipfolës, që shtrihet prej kohëve të lashta iliro-arbërore e deri sot që nga Deti Adriatik në Perëndim, deri në qytetet Preshevë, Kumanovë, Shkup e Prilep në Lindje. Deri në vitet 1912-1913, kur u ndanë kufijtë, popullsia e kësaj zone ka pasur një karakterisitkë gjuhësore të ndryshme nga popullsia shqiptare që e rrethonte, tipar që e ka ruajtur deri në ditët tona, kohë kur shumica e zonave malore po shpopullohet me shpejtësi. Pjesa mashkullore e gollobordasve zotëronte dygjuhësinë, fliste dhe flet ende një dialekt arkaik të bullgarishtes si dhe shqipen, kurse pjesa femërore fliste dialektin bullgar e shumë pak shqip. Burrat e Gollobordës, ashtu si shumica e burrave të fshatrave të krahinës së Dibrës kanë si veshje karakteristike veshjen e krahinave gege të Shqipërisë me qeleshe të bardhë, xhamadan, etj. Mbi të gjitha ata kanë qenë dhe janë ustallarë të talentuar. Në mbarë Maqedoninë e Veriut (Ohër, Manastir, Strugë, Dibër, Tetovë, Gostivar, Shkup, etj) dhe në Shqipërinë e Veriut (Librazhd, Elbasan, Tiranë, Durrës, Lexhë, Shkodër, Kukës, etj) njihen punimet me gurë e drurë të gdhendur bukur, të cilat studiuesi Zija Shkodra i quante punime të “Shkollës Dibrane të Ndërtimit”. Kjo shkollë ka konkuruar gjatë shekujve për përdorimin e gurit e të drurit me “Shkollën Kolonjare dhe Oparake e Ndërtimit”, e cila e shtrinte aktivitetin e vet në mbarë Shqipërinë e Jugut deri në Berat, Vlorë, Gjinokastër, Kostur, Konicë, Janinë e Çamëri. Mjeshtëria e gurit dhe e drurit, ku dibranët, kolonjarët dhe oparakët shfaqën talentin e tyre krijues, jo vetëm i mbajti gjallë, por i bëri të shquar, prandaj kërkoheshin në mbanë botën shqiptare dhe përtej, ku kanë lënë monumente të duarve të tyre të arta. Po aq duararta janë dhe gratë gollobordase të cilat janë shquar për përpunimin e leshit për krijimin e veshjeve shumëngjyrshe e të shumëllojshme për femrat e të gjitha moshave. Këto veshje janë të ndryshme nga veshjet karakteristike të grave shqiptare të të gjitha krahinave.

Në vitin 1913, kur Komisioni Ndërkombëtar i kufijve kaloi në brigjet e lumit Drin i Zi, për të ndarë kufijtë midis Shqipërisë dhe Serbisë, banorët e Gollobordës, burra e gra, i kërkuan këtij komisioni që të bënin pjesë në territorin e shetit të ri shqiptar, sepse e ndjenin veten shqiptarë, ishin myslimanë si shqiptarët e mbarë krahinës së Dibrës, edhe pse flisnin në shtëpi një dialekt sllav. Ushtria serbe i kishte vrarë e djegur pa mëshirë, prandaj nuk donin të bënin pjesë në shtetin serb. Komisioni Ndërkombëtar i Kufijve i ra shkurt punës dhe caktoi rrjedhën e lumit Drin i Zi si kufi ndarës për zonën e Gollobordës. Këtë parim ndoqi komisioni dhe pak më në veri, ku në të djathtë të lumit Drin i Zi ndodhej qyteti thjesht shqiptar i Dibrës, të cilin ia dha Serbisë, sepse nuk i rezistoi dot presioneve të përfaqësusesit të Rusisë Cariste dhe atij të Serbisë.

Studiuesi Fatmir Terziu, e ka ngritur zërin kundër pushtetarëve shqiptarë të tranzicionit, pra deputetëve dhe politikanëve të viteve të fundit, të cilët shpallën me ligje nëntë minoritete kombëtare midis popullit shqiptar. Ai i kritikon me guxim si intelektual dhe atdhetar këta politikanë që nuk kanë koncepte shtetformuese. Politikanët tanë të kësaj periudhe përveç minoritetit grek të njohur historikisht që vitet 20-të të shek. XX-të dhe të minoritetit maqedon të njohur mbas vitit 1945, shpallën e i mbrojnë me ligje si minotirete kombëtare dhe gollobordasit, aromunët/ vllehtë, ciganët, evgjitët, goranët, etj, të cilët kanë qenë e janë komunitete kulturore brenda arealit shqiptar. Ky veprim, sqaron autori, i largon këto komunitete kulturore nga bashkësia e popullit shqiptar, i detyron të tjetërsohen nga gjendja që kanë sot.

Gjatë shek. XIX-të, kur në Ballkan u zhvilluan lëvizjet kombëtare të popujve këto grupe banorësh nuk zhvilluan lëvizjet e tyre kombëtare, nuk e shkruan gjuhën e tyre, nuk e mblodhën folklorin, nuk shpallën lidhje gjaku me asnjë komb të Ballkanit, nuk krijuan flamur e as hymn kombëtar, sepse e ndjenin veten shqiptarë pavarësisht se brenda shtëpive të tyre flisnin dialekte arkaike të gjuhëve të huaja (gollobordasit e Dibrës flisnin dialekt bullgar; goranët e Kukësit flisnin dialekt serb; aromunët/ vllehtë flisnin gjuhën “rëmëneshti” që nuk ishte dialekt i gjuhës rumune/ vllahe, por ishte një e folme që ka brenda saj dallime dialektore, trashëguar prej regjimenteve të ushtrisë romake që u vendosën për të mbrojtur Rrugën Egnatia e degët e saj e për të furnizuar atë ushtri me mish, bulmetra e prodhime leshi. Ciganët nga ana e tyre flisnin një dialekt të gjuhës së Kashmirit prej nga kishin ardhur shumë shekuj më parë. Kurse evgjitët/ jevgjit ishin asimiluar, ata kishin humbur veshjen karakteristike dhe gjuhën arabe që flisnin në Egjypt, prej nga i kishin sjellë ushtritë osmane si ustallarë të përpunimit të hekurit (kovaçë) dhe sazexhinj ahengjesh me def dhe cyrle. Asnjë nga këto grupe popullore deri në vitin 1992 nuk e shkruante gjuhën që fliste në familje. Në gjithë shtetet e Europës këto pakica kulturore shkollimin e merrnin në gjuhën zyrtare të shtetit ku jetonin. Kështu edhe në Shqipëri deri në vitin 1992 këto grupe kulturore shkollimin e kishin marrë në gjuhën shqipe, ashtu si arbërorët e Greqisë /avanitasit, megjithëse përbënin mbi 30% të popullsisë së Greqisë dhe kishin luajtur rol të rëndësishëm për çlirimin kombëtar të shtetit grek nga zgjedha turke, nuk njiheshin e nuk njihen si pakicë kombëtare edhe pse dialektin arbërisht/ arvanitika e patën shkruar me alfabet grek që në vitet 1878-1879 në revistën “I foni tis Alvanias“ (shqip: Zëri i Shqipërisë) prej Panajot Kupitorit, etj, dhe vijojnë ta shkruajnë ende tek revista “MPESA“ (BESA). Po kështu nuk u njohën si minoritet kombëtar shqiptar edhe arbëreshët e Italisë, të cilët u hodhën në Itali mbas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut, ndonëse luajtën rol në luftën për bashkimin kombëtar të Italisë me Garibaldin dhe e shkruan gjuhën që nga shek. XVI-të me Lek Matrëngën dhe vijuan ta shkruanin me Jeronim De Radën, Gavril Darën, Zef Skiroin, etj dhe e shkruajnë edhe sot. Arbëreshët e Italisë sot kanë të drejtë t’i shkruajnë në dy gjuhë emrat e qytezave dhe të rrugëve brenda tyre në italisht dhe arbërisht, si komunitet kulturor arbëresh. Këtë rrugë që ka ndjekur Italia demokratike me arbëreshët shqiptarë, duhej të kishin ndjekur edhe deputetët e politikanët tanë me banorët e fshatrave të pakicave kulturore bullgare, serbe, aromune, cigane, etj, por jo t’i shpallnin pakica kombëtare.

Këta banorë të Shqipërisë duke mos e ndjerë veten pakicë kombëtare, si i shpalli qeveria shqiptare mbas vitit 1992, sot vrapojnë nëpër ambasadat e shteteve të ndryshme për të marrë pasaporta të ndryshme. Mjaft gollobërdas vijojnë të quhen shqiptarë, por shumë të tjerë kërkojnë të njihen për bullgarë, disa për maqedonë. Po ashtu ka mjaft aromunë/ vlleh që vijojnë të quhen shqiptarë, por ka dhe shumë të tjerë që kërkojnë të njihen për rumunë e disa për grekë e disa për italianë. Po ashtu disa banorë të anës perëndimore të liqenit të Prespës, pra të anës shqiptare, kërkojnë të njihen për maqedonë e disa për bullgarë; etj.

Duke e njohur në thellësi mentalitetin e popullit të zonës së Gollobordës studiuesi Terziu përqendrohet në shpalosjen dhe interpretimin e toponimeve dhe të traditave gojore të trashëguara nga prindërit dhe gjyshërit. Si zonë e banuar prej popullit shqiptar që së lashti (ilirëve, si e dëshmon ura romake mbi lumin Drin i Zi dhe rënojat e një kështjelle antike pranë fshatit Trebisht) shumë emra vendesh, janë vendosur gjatë historisë pasi ka ndodhur një ngjarje e shënuar, ose ka dhënë jetën një banor i shquar. E shumë nga këto ngjarje dhe nga këta persona të shquar i kanë përkitur botës arbërore, madje dhe vetë kënga popullore “Rosa rosit vo arbanoshka zemja (shqip: Vesa veson në tokën Arbërore”) tregon se popullsia e kësaj zone, ku ka ende dy fshatra në anën Perëndimore që flasin vetëm shqip, i ka rrënjët në botën arbërore-shqiptare. Këtë mendim e ka shprehur dhe studiuesi Agim Çadri, në studimin e tij (2014).

Terziu e vlerëson toponiminë (emrat e vendeve) si një dukuri që zgjon memorien. Memoriet stabilizojnë lidhjen midis individualizmave tanë dhe kolektivitetit tonë të së shkuarës. E shkuara ecën me ne, është gjithnjë mes nesh dhe e përcakton të sotmen tonë, rri pezull mbi heshtjet dhe shpejgon se si ne u bëmë vetvetja. Për të dhënë një interpretim sa më të thellë të toponimisë së asaj zone, studiuesi ka mbledhur e interpretuar të dhëna nga disa krijime folklorike, legjenda, rituale, botëkuptimi i banorëve, kujtime baballarësh dhe gjyshërish; të dhëna nga testamenti i Gjon Kastriotit, babait të Gjergj Kastiotit ku përmendet se ky princ shqiptar i dhuroi Manastirit të Hilandarit në Athos fshatrat Radostushë dhe Trebisht; Defteri Osman i vitit 1467, ku figurojnë gjithsej 48 fshatra në atë zonë, midis të cilave dhe disa fshatra me emra shqip si Shullani, Plepa, Fushë Studna, Manastireci, etj. Të gjitha këto të dhëna autori i ka kaluar në një sitë analizash logjike dhe arrin të japë për herë të parë interpretimin e kësaj dukurie për vendin dhe njerëzit me ndikime të shumanshme nga kulturat e pushtuesve dhe të banorvve ardhacakë.

Prania e disa gollave/ishujve me popullsi që flet një dialekt bullgar arkaik është dukuri ballkanike, të tilla si zona e Gollobordës, sqaron autori, ka dhe në Maqedoninë e Veriut dhe në Kosovë. Këta ishuj janë krijuar gjatë shekujve, kur mbi popullsinë vendase arbërore u vendos prej pushtuesve bullgarë gjatë shek. XI-XII (koha e Perandorisë Bullgare) një sasi familjesh bullgare me detyra të ndryshme, dhe pastaj mbi këtë përzierje gjatë shekujve pasardhës u mbivendosën dhe familje rëmëne (aromune), turke, jevgjish, shqiptarësh, etj, të cilat lanë gjurmë në gjuhë dhe në tradita të ndryshme gatimesh e profesionesh. Popullsia e Gollobordës, konkludon studiuesi Terziu, nuk ka qenë dhe nuk është e pastër si nga përbërja etnike dhe ajo gjuhësore, si e tillë ajo nuk mund të konsiderohet nga ana etnike pakicë kombëtare bullgare, sepse nuk është identike me popullin bullgar për shkak të nënshtresës arbërore dhe mbishtresave rëmëne, turke, jevge e shqiptare.

Fatmir Terziu ka të drejtë të mburret se kjo zonë ka pasur mësues të gjuhës shqipe që në vitin 1902, ka pasur delegatin e vet në Kongresin e Manastirit (1908) e mbi të gjitha gjaku i tij, Ali Kapllan Terziu, kishte marrë pjesë në ngritjen e flamurit në Vlorë më 28 Nëntor 1912 dhe bashkë me dy ustallarët e tjerë, Nuredinin dhe Hasanin, e shpunë flamurin në Gollobordë ku e ngritën te xhamia e fshatit Trebisht-Bala.

Analizat shkencore në mjaft faqe ua lenë vendin disa rrëfenjave tërheqëse dhe prekëse të krijuara prej poppullit të zonës, ku përmes ngjarjeve zbulohet pse i është vënë ky apo ai emër një vendi të caktuar. Të tilla janë “Vajtimi i kukumjaçkave”, “Guri i lotit”, “Tre lisat”, “Dardha e bekuar”, Zogu i jargavanit”, “Guri i Xhemos”, Ara Raven”, “Radec”, “Kodra e Shutecit”, “Krasta”, “Smilen”, “Kallogjeri”, Dragolicë”, “Turku i Bellovodës”, etj; të cilat nuk po i ritregoj për ta mbajtur gjallë kuriozitetin e lexuesve, me qëllim që ta blejnë e lexojnë librin.

Pasi ka sqaruar karakterin e gadishullit ballkanik si një urë lidhëse midis kulturave të Europës (përfaqësuar që herët nga iliro-arbërorët dhe grekët) dhe Azisë (përfaqësuar prej popujve sllavë dhe turq që erdhën gjatë Mesjetës e më vonë), autori ndalet tek zbërthimi i valles “Pajtushka”, të cilën e luajnë sot të gjithë popujt e Ballkanit. Kjo valle e luajtur prej një trupe artistike të Kosovës nën drejtimin e mjeshtres shqiptare Sevime Gashi, rrëmbeu zemrat e publikut në Festivalin Folklorik Ndërkombëtar të Londrës. Kjo valle, shton autori, përmes artit ka bashkuar gjatë shekujve brezat e kombeve të ndryshëm. Ajo është luajtur prej personaliteteve të artit dhe politikës si Lord Bajroni, Princesha e Maleve Shqiptare Edith Durham, Sekretarja e ShBA-ve Madalenë Ollbrajt, Presidenti Bill Klinton, Kryeministri i Britanisë së Madhe Toni Bler, etj. Për mendimin tim (Th. Gj.) shtrirja e kësaj valleje në mbarë popujt e Ballkanit, tregon se ajo e ka zanafillën tek fiset pellazgo-ilire, që banonin në mbarë gadishullin tonë. Vetë emri “Pajtushka” ka në rrënjën e vet kuptimin e fjalëve iliro-shqiptare “pajtoj, pajtues”.

E dhimshme është përmbajtja e këngës “Sedumdeset i dva dena“ (shqip: Shtatëdhjet e dy ditë), që këndohet në ceremoni dasmash me alternim të strofave në shqip e në gjuhën e përzierë të zonës. Kjo këngë është krijuar prej një anonimi, që mesa duket i ka përkitur kohës gjatë pushtimit osman në ato kohë në Gollobordë, përderisa vetëm aty këndohet. Sundimtari turk kishte vënë një rregull të pashkruar: “çdo nuse para se të flinte me burrin, duhej të flinte 72 ditë me sundimtarin, pastaj mund të kalonte tek shtëpia e bashkëshortit. Fëmija i parë, po të ishte djalë, kishte të drejtë trashëgimie nga pronat e sundimtarit”. Vargjet e fundit të kësaj kënga, që i këndon nusja, shpalosin mospajtimin e saj ndaj gjendjes poshtëruese e shkaktuar jo për faj të saj:

“Ka një plagë në zemrën time

Nuk është plagë nga sëmundja

Tashmë është plagë dhe pikëllimë

Merre pushkën dhe më vrit,

pastaj thuaj se s’të dua!”

Fakti që këtë këngë, ose variante të saj e këndojnë në disa zona edhe popuj të tjerë si malazestë, boshnjakët, hungarezët, serbët e bullgarët, do të thotë se këtë zakon poshtërues pushtuesi osman ua kishte imponuar jo vetëm banoreve të Gollobërdës, por edhe banorëve të tjerë të disa zonave të ndryshme të Perandorisë Osmane.

Me interes janë dhe studimet dhe incizimet që kanë bërë studiuesit bullgarë e rusë për folklorin e zonës së Gollobordës, përmendur himtësisht në këtë studim. Po ashtu interes paraqitin edhe materialet e sjella këtu prej arkivave britanike që nga koha e fundit e pushtimit turk dhe gjatë vitit 1914, ku pasqyrohen shkrime dhe fotografi mbi masakrat që kryen ushtarët serbë në fshatrat e Gollobordës.

Përveç analizave tërheqëse janë dhe shumë kuriozitete të këndshme që e bëjnë lexuesin të mos e lëshojë nga dota librin deri në fund. Mund të përmend këtu disa shënime të arkivave britanike ku sqarohet se babai i Musatafa Kemal Ataturkut, quhej Ali Riza Efendi, i cili ishte shqiptar nga fshati Pirush afër fshatit Steblevë të Dibrës jo shumë larg nga Librazhdi, që sot bën pjesë në zonën e Gollobordës. Kurse nëna e tij, Zyberja, ishte bijë e një familjeje korçare që jetonte në Selanik. Mustafa Kemali mbeti jetim nga babai që në moshën 7-vjeçe dhe u shkollua në gjuhën turke, prandaj e humbi gjuhën shqipe si gjuhë aktive.

Osmanisti Myqerem Janina, i cili kishte jetuar e ishte shkilluar gjithë jetën në Stamboll, në vitin 1945 shkoi në Shqipëri për të mbledhur taksat e pronave të veta, por u burgos prej regjimit komunist që kishte ardhur në pushtet. Mbasi kreu dënimin e parë ai punoi disa vjet si përkthyes i osmanishtes pranë Institutit të Historisë. Në atë kohë unë, autori i këtyre radhëve, punoja në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, që ishte në një godinë me Institutin e Historisë tek Rruga Naim Frashëri. Gjatë një pushimi kur po rrija në oborrin e përbashkët të këtyre dy instituteve, Myqerem Janina më tregoi se gjatë vitit 1938 i kishte bërë vizitë për t’i uruar shëndet Musatafa Kemal Ataturkut të sëmurë bashkë me një shokun e tij shqiptar, kushëri i Mustafa Kemalit. Kur ky kushëri i kishte thënë: “Lum ti Ataturk që e shpëtove popullin turk nga tregtarët grekë dhe e ktheve Turqinë në Republikë. Populli do të të dojë gjithë jetën.” Ataturku i ishte përgjigjur: “Nuk bëra gjënë më të rëndësishme: e lashë popullin turk në familjen e popujve të Azisë, duhej ta kisha pagëzuar në të krishter, që t’ia kisha ngjitur Europës”.

Unë që e dëgjova pas më shumë se 35 vjetësh këtë thënie të Mustafa Qemalit nuk e besova dhe i thashë Myqerem Janinës se ai ndoshta po shprehte një dëshirë të tij. Myqeremi u betua se nuk më gënjeu, por më riprodhoi shqip fjalët që Mustafa Kemal Ataturkut kishte thënë në turqisht i shtrirë në divanin e tij, ku pas disa muajsh dha shpirt. Myqeremi më sqaroi se ia kishte thënë edhe studiuesit Ferdinand Leka, por edhe ai kishte shprehur dyshim. Nuk e kundërshtova më tej, por, sot jam penduar që nuk i kërkova t’i shkruante kujtimet e jetës së tij e ta theksonte kete fakt. Nuk kaluan as tre vjet, Myqerem Janinën e arrestuan dhe e burgosën për të dytën herë, kësaj radhe “për agjitacion e propagandë” në moshën e thyer mbi 80-vjeçare. Kur ai vuante dënimin e dytë në burg, gjatë një takimi me Prof. F. Lekën e hapa bisedën për dëshminë e Myqeremit lidhur me idenë vizionare të Ataturkut dhe ai ma konfirmoi se ia kishte thënë dhe atij, por as unë as ai nuk bëmë gjë për ta popullarizuar këtë kujtim me vlerë…

Për nga rëndësia dhe gjerësia e shtrirjes së problemit studimi i F. Terziut hyn në radhën e studimeve shumëdimensionale që quhen studime jete, sepse kërkojnë përveç përgatitjes së gjerë profesionale dhe vite të shumta studimi, si dhe shtrirje në disa fusha. Duke menduar se autori do t’i kthehet këtij studimi për ta plotësuar edhe më i sugjeroj që në të ardhmen të kapë edhe fushën e onomastikës (emrat dhe mbiemrat) e banorëve, ku mund të gjenden dhe mjaft emra e mbiemra që kënë kuptim në gjuhën shqipe dhe turke si vetë mbiemri Terziu (rrobaqepës), Çadri, Drinziu, etj, që hasen aty këtu dhe në faqet e këtij studimi dhe që nuk kanë lidhje me gjuhën bullgare. Gjithashtu me interes mendoj se do të jetë sjellja këtu e disa bisedave me rrotulla, karakteristike për krahinën e Dibrës, që dëshmojnë për zgjuarësi e shqiptarisi të banorëve të atyre anëve, pra dhe të zonës së Gollobordës. Si zonë ku ka mbizotëruar zanati i muratorëve, mendoj se dhe ustallarët gollobordas duhet të kenë përdorur midis tyre një zhargon profesional, për të mos u marrë vesh prej të zotëve të shtëpive që ata ndërtonin. Në këtë zhargon profesional ka mundësi të ketë disa deformime kuptimore të disa fjalëve të gjuhës shqipe, turke e greke dhe asaj bullgare, dukuri që duhet studiuar dhe që po të mos bëhet sot, askush nuk mund ta bëjë në të ardhmen, sepse personat që mund ta dijnv këtë zhargon po rrallohen me shpejtësi…

Kosta Nake/

Vepra është futur brenda një kornize kohore të përvijuar përpikërisht: 18 qershor 1999 – 16 tetor 2000 dhe është mbështjellë me një vel sarkastik, jo vetëm në paraqitjen e karaktereve e mëdyshta, por edhe kur përmend figura reale të jetës politike dhe artistike të kombit si, Anton Pashku tek i cili gjuha që nuk përputhej me përmbajtjen, Azem Shkreli me heroin lirik si fshatar refleksiv, Martin Camaj me nostalgjinë gjuhësore të emigrantit, Faik Konica dhe marrëdhëniet erotike me Apolinerin, Ali Podrimja që nuk kuptonte edhe vetë se ç’shkruante, Ibrahim Rugova si alturist në politikë me qimen e ujkut nën lëkurë, Malo Gami i vdekur, Naxhije Deva dhe Istref Begolli me projektin filmik; poetët me mbiemrat Berisha, Gashi, e Krasniqi që përpiqen të bëhen heronj pas lufte, etj.

Ka një galeri portretesh që pozojnë, por nuk veprojnë; ata qëndrojnë bashkë vetëm sepse shfaqen në udhën e shkrimtarit ose ndanë saj; një ndarje e dëshirës për një botë ireale e krijuesit me reporterin që pengohet në botën reale. Veprimet janë sporadike dhe pa ndikim te njëri-tjetri: ca të rinj me uniformë e zhveshin shkrimtarin lakuriq dhe pastaj njëri prej tyre rishfaqet si kamerier; një plakë serbe vritet në apartamentin ku banon e vetmuar sikur paralajmërohet revanshizmi; përkthyesja Flora tregon se seksi miksohet me çdo sistem e situatë. Galerisë i bashkëngjitet katërshja e misionit të OKB: Tomashi polak i Ukrainës, shefi i tij Gonzalo nga Kili, gjermani Ryker dhe ndihmësi indian Rau për të ilustruar një saldim të paqëndrueshëm që sot rezulton i ndryshkur. Ata do të pasohen nga Bernard Kushner që dukej si gjel i stilizuar dhe pas tij nënkuptohet Franca që e kishte për zemër Jugosllavinë dhe e la hapur çështjen e Mitrovicës. (f.141) Kur dukej sikur shfaqja e misionarëve të huaj do të mbyllej me zotin Daxner, shef i departamentit të arsimit dhe shkencës për KFOR-in, në aeroportin e Prishtinës shfaqet koloneli rus Igor, Rusia dhe NATO në kufirin e tyre kritik, rusi të cilit “Kosova i ngjante me një arkëmort të ngushtë, në të cilin as rrotulloheshe dot, as i shtrije dot këmbët.” (f.261).

Ka një gjetje interesante në paraqitjen e karaktereve: “Mund ta ketë emrin” Besim ose Besnik”, “ta zëmë”, ky burri i hajthëm mund ta kishte emrin Ahmet”, “mund ta kishte emrin Ahmet ose diçka e tillë, vinte i shkurtër dhe i mbushur nga trupi, si brumbull, dhe kokën e shogët e kishte në formë trapezi.” (f.136). Siç duket në këtë rast, emri thuhet në mëdyshje, pastaj menjëherë shoqërohet me portretin. “Burri i moshuar mund të quhej Qamil, Ismet ose Shani. Shani mund të ishte emër më i përshtatshëm.” (f.142) Mund të ndodhë dhe anasjelltas, jepet një portret sintetik dhe pastaj si mund të quhet: “u duk një burrë i gjatë me syze…Kishte veshur një pardesy të përhimët dhe mbante mustaqe të holla. A m’u duk a ishte Mahmuti? Po, Mahmuti, dora vetë.” (f.139)

Mustafa analfabet është personazhi me më shumë kontakte me shkrimtarin, ai ka një djalë emigrant në Gjermani jo vetëm në një ndarje pa kthim, por edhe me një komunikim epistolar të pamundur.

Këta karaktere u ngjajnë atyre qytetarëve që duket sikur po presin te dritarja postjerin që kalon në udhën e vet për t’i dhënë mesazhin e përgatitur që ta futë në sirtarët e librit që po formësohet. Ajo që ka ndodhur nën sundimin serb vjen me pikatore, por me një koncentrat të fortë, një ulërimë dhimbjeje që lë gjurmë të pashlyeshme: Pranë shkrimtarit në paraburgim është një burrë i traumatizuar sepse të atin ia kishin futur shkijet në gropën e gëlqeres, gruan Hanife ia kishin dhunuar, i kujtohen thirrjet e së bijës 6-vjeçare Ardita që serbët e mbytën në bunar: “Shkoj me marrë ujë, ajo m’thrret, o babë, o babë, prej fundit pusit, shkoj n’pozllam, babë, dal te megja, o babë, kthehem n’shpi, o babë, o babë, hapi nji derë, hapi nji tjetër, o babë, o babë, bie me fjetë, e mbuloj kryet me batanije, o babë, o babë, kurrë pa ia da, as ditë, as natë.” (f.81)

Shpërnguljet e detyruara nga Mitrovica identifikohen me Muharrem Qenën, shkrimtar dhe këngëtar, i lindur në Mitrovicë. Ai donte të shkonte në qytetin e lindjes, por nga një plak mëson: “Asgja nuk ka ma atje, krejt i ka marrë Serbia.” (f.206) Nuk është as kafja e Sylës, as furra e Orhanit, as Lagjja e Boshnjakëve.

Ardita e përmendur me familjen e saj, plotësohet me një dëshmi të ngjashme, me Jetën 16-vjeçare të cilën një grup paramilitarësh serbë e kishte nxjerrë nga kolona e njerëzve që shkonin drejt Malit të Zi dhe e kishte përdhunuar në një kasolle barinjsh, etj.

Cila është panorama njerëzore e qytetit të Prishtinës pas çlirimit?

Një kamerier nuk arrin dot të bëjë një kafe sepse dritat ikin e vijnë duke na kujtuar të njëjtin fenomen shqiptar nga ku mezi kemi dalë pas më shumë se njëzet vitesh edhe në Shqipëri.

Fati i pianistes Teuta tregon një yll në perëndim që duhet të paguajë harraç për burrin e saj që kishte punuar me policinë e fshehtë. Një fat të ngjashëm ka Muradija, e shoqja e profesorit të çmendur të fizikës. Të dyja kanë guximin të deklarojnë se jeta duhet të vazhdojë edhe pas vdekjes së tyre, për t’ia mjelë jetës edhe qumështin e fundit.

Shani bëhet shprehës i krizës morale të kosovarëve që nuk orientohen dot në realitetin e ri: “Ne jemi të vdekur trefish… Një herë jemi të vdekur se sepse ka vdekë komunizmi, masandej jemi të vdekun se ka vdekë Jugosllavia dhe për të tretën herë jemi të vdekun sepse prostata nuk na e mban ma shurrën.” (f.143)

*

Një kup i vendosur në fund të rreshtit të tretë që në kreun e parë nuk di pse më krijoi perceptimin se mjedisi i ndotur natyror patjetër do të pasohej nga mjedisi i ndotur shoqëror dhe do të përforcohej edhe nga mjedisi i ndotur gjuhësor. A është kjo dukuri fryt i një Kosove të traumatizuar?

Jashtëqitjet njerëzore do t’i ndeshim gjithandej në faqet e romanit për të theksuar atë antitezën e munguar me kujdesin që do të duhej të tregonim, pasi një Kosovë e çliruar për herë të parë, do të duhej të këqyrej si hyrje në një shtëpi të re; në kreun e dytë do të shohim pamjen e neveritshme të plakës serbe të mbytur në vaskë; në kreun e tetë ka një bufe në zyrat e redaksisë së gazetës që mban erë nevojtore; në kreun e njëmbëdhjetë mësohet se është vrarë Selimi, ish punonjës i policisë së fshehtë dhe është mirë të mos dihet ku është varrosur që të mos i bëjnë ndonjë kup sipër; në kreun e nëntëmbëdhjetë narratori dhe një gazetare nguten të bëjnë seks në një kthinë me duhmë të rëndë lagështie dhe minjsh të ngordhur; në kreun e njëzetë “një vit dhe pak pas çlirimit, Prishtina përnjëherësh mori një pamje si të ndryshkur e të vjetëruar.” (f.260)

Ndotja shoqërore vjen nga fakti që çlirimi i Kosovës nuk u shoqërua me frymën e bashkimit, në rrugë nuk sheh turma entuziaste, të gjithë spiunët e së kaluarës janë bartur në një kohë të re, nxitojnë të vetëshpallen heronj dhe të mbajnë ose të rimarrin pozicionet e humbura në aparatin shtetëror-administrativ, njerëzit janë zhgënjyer me lirinë që në vitin e parë të ardhjes së saj. Kosovarët janë të pakënaqur jo vetëm mes vedi, por edhe me forcat e OKB-së sepse ua marrin gratë e reja “Teutat, Besat, ato që e kanë trupin si ngjalë, që u vjen aromë e këndshme” dhe u kanë lënë “Qefseret, Sanijet, ato që pjerdhin si mushka dhe u vjen era bajgë dhe djersë,… me bythë të mëdha dhe me lafshë të dhjamosur.” (f.62) Shembulli klasik i spiunëve vjen nëpërmjet Agimit: “A kemi spiunuar? Nëse na është kërkuar, po. A ju kemi persekutuar? Nëse e deshi puna, po… Po a na bren ndërgjegjja? Asnjëherë!” (f.112-13) Nga e njëjta vathë janë edhe Korabi dhe Tomori të cilët, jo vetëm kanë ruajtur pozitat e tyre, por vazhdojnë të sillen harbutçe; Ahmeti që bënte martesa me autoritetin e partisë; Besniku pinjoll i një familjeje komunistësh që nuk nguron të aplikojë eutanazinë për të moshuarit që kujtojnë gjëra që duhen fshehur, gazetari Zeka që tradhëtoi minatorët e Trepçes të futur në grevë urie. Qasja ndaj spiunëve kulmon në kreun e pesëmbëdhjetë, kur vdes spiuni Brahim, i urryer prej shkrimtarit, por të tjerë, me maskë të akullt hipokrizie, i kërkojnë të marrë pjesë në varrim si përfaqësues i lagjes, madje të mbajë edhe një fjalim reabilitues.

Ç’ndodhi me gratë e përdhunuara të Kosovës pas çlirimit? Shkurtuan fundet, hapën dekoltetë, kakarisnin me zë të lartë. Po burrat? U veshën pa shije, me atlete dhe kapardiseshin. Në kreun e njëzetenjëtë nga Mustafa mësojmë se kanë dalë gra që u bëjnë aborte dashnoreve të luftëtarëve të UÇK-së.

Së fundmi, ndotja shoqërore vjen edhe nga grupimi i nostalgjikëve që nuk janë ndarë as nga lidhja e komunistëve jugosllavë, as nga trashëgimia enveriste shqiptare dhe kjo vjen me grotesk në faqet e fundit të romanit nëpërmjet figurës së Petritit.

Ndotja gjuhësore, e treta në ndotjen gjithëhapsinore, vjen, nga njëra anë në derdhjen pa dorashka të sharjeve e mallkimeve, në shpërfilljen e fjalëve tabu, dhe nga ana tjetër në vëmendjen e shtuar ndaj artikulimit tingullor të karaktereve. Një djalë me uniformën e UÇK-së shan: “Ngoni këndej, ju spiuna t’mutit! … Për ju nuk asht dasht me e derdhë asnjë pikë shurrë, jo më gjak!” (f.54) Poetja Qefsere deklaron: “Unë u plaka tue pritë që ju t’ju ngehet!” (f.65)

Edhe pse ato nuk kanë për qëllim ndonjë klasifikim gjuhësor, ka një rimarrje këmbëngulëse të zanoreve dhe bashkëtingëlloreve që dalin nga gojë të ndryshme në përmasa që nuk e kam ndeshur te asnjë autor tjetër: “Zanoret e Jusufit me maja të thepisura fishkëllenin nëpër dhëmbë dhe i shponin fjalët si tullumbace… bashkëtingëlloret afrikate tërhiqeshin zvarrë midis dhëmbëve prej paladori dhe krijonin ndjesinë e mbytjes.” (f.122) “Janë po ata personazhe që flasin me zanoret kumbuese, të huajtura nga serbishtja vulgare.” (f.133) Shaniu fliste “me një të folme grykore, sikur t’i villte fjalët nga gabzherri”. (f.145) Sahiti foli me një lehtësi të çuditshme, “sikur fjalët i binin nga goja jo për shkak të kuptimit, po për shkak të gravitetit. (f.170) …u përpoq të thoshte diçka, por nxori vetëm ca zanore që nuk lidheshin dot mes veti, iii-aaa-i-uuu-ooo-u, tingujt u ngatërruan me ca bashkëtingëllore pështymore.” (f.256) Poeti Berisha “fliste me rrokje të ndara, së pari i shpërbënte fjalët dhe ca pjesë të tyre i gëlltiste pastaj.” (f.185) Në zërin e Muradijes zanoret ishin mbështjellë me një butësi të qullët, … sikur fjalët e saj ngjiteshin deri te tavani dhe që andej rridhnin si jargë qerosje.” (f.307) Syla arriti të nxirte ca tinguj grykorë dhe ca zanore të zgropuara përbrenda, aaa-ooo-uuu. (f.314)

Duke u ndalur edhe pak te ndotja gjuhësore, kam ndjesinë se ka një lloj irritimi të autorit kur përmend toskërishten, mbase një qejfmbetje që nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972. Sot ka më shumë njerëz që besojnë se gegërishtja është ashti i gjuhës shqipe dhe toskërishtja tuli i saj. “Toskërishtja e Korabit dhe Tomorit ishte e sforcuar dhe vende vende, marksiste-leniniste.” Petriti “fliste një toskërishte ideologjike, me ato gjysmëzanoret e dhunshme dhe blegëruese. (f.319)

Kompozicioni i veprës ngrihet mbi një linjë lineare, shkrimtari dhe narratori e ndan misionin me gazetarin, rrjedhimisht ka zgjedhur vetën e parë, për të kaluar nga një skenë te tjetra, nga një karakter te tjetri duke përdorur perifrazime të tilla si: “që kuadri të plotësohet, tani më duhet të them se…”, “edhe pak çaste duhet të qëndrojmë në Aeroportin e Prishtinës,” “edhe për pak çaste do të mbesim në bordin e po atij avioni” (f.268) për të na njohur me gazetarin greko-flaman Prekas i cili mendon se “ndërhyrja ndërkombëtare në këtë vend kishte qenë një marrëzi politike, me pasoja të paparashikueshme për rendin botëror.” (f.269)

Dy kapitujet e fundit janë ekuivalentë të një epilogu. Pasi ka radhitur karakteret në vargun e 16 muajve, shkrimtari ulet në panelin e analistit: “Në Kosovë nuk do të ketë më luftë për liri, as luftë për ideale, porse do të kishte luftë për më shumë pushtet dhe për më shumë para.” (f.229) “Kosova është bërë si një leckë e hedhur skaj rrugës” (f.230), “vlerat e demokracisë në Kosovë po manipulohen rëndë” (f.231).