Kastriot Fetahu/

Askush nuk e di sesi udhëtoj, kur jam i vetëm në makinë. Duket sikur i ngjaj një ushtari të vetmuar që shkon i heshtur në misionin e tij. Diku kam lexuar se një komandant perëndimor i priste ushtarët pas stërvitjes së mëngjesit me një këngë të adhuruar nga unë në kohën e jetës studentore. Këndohej nga “The Animals” dhe titulli i saj është “House Of The Rising Sun,” me tingujt magjikë të kitarës së tyre.

Njëherë kur udhëtoja për në shtetin e Vermont, ju “qepa” këngës greke “Mi Mou Thimonis Matia Mou,” kënduar nga George Dalaras.

Kështu edhe këtë rradhë nuk e tradhëtova veten në udhëtimin për në Stemford (Connecticut), me “Podmoskovnije vjeçera” nga Dmitri Hvostorovsky dhe Anna Netrebko, një këngë ku romanca ruse i thotë të gjitha.

Nën tingujt e saj më kaluan në mendje ruset e qytetit tim, inxhiniere Ina Shahe dhe dizenjatorja Nadjezhda Nasto.

Interesi im prej një fëmije kureshtar, gërshetuar edhe me dëshira të mëtejshme për të njohur vajzat e tyre, buronte nga leximi i librave që na “dhuruan” heronjtë për moshën tonë, si Çuku dhe Geku, apo Atamani kazak nga Zaporozhia e Ukrainës, Taras Bulba me djemtë e tij Andrea dhe Ostapi e libra të tjerë…

Ndërsa më vonë u “dashurova” me Tonja Tumanovën e autorit Nikollai Ostrovskit në romanin e tij “Si u kalit çeliku” edhe pse nuk isha më shumë se një adoleshent.

Vajzat e inxhinieres Ina Shahe, Mariana dhe Ira, më dukeshin jashtëtokësore të paarritshme, thjesht i shikoja si “substanca laboratorike uraniumi” dhe meditoja përtej realitetit tim.

Në këtë “fond të artë vajzash” bënte pjesë edhe Lusia e Nadjezhda Nastos me motrën e saj, Tatiana.

Mariana (e shquar në matematikë) dhe Lusia me flokët bionde, Ira një brune, nuk ja mësova kurrë qeshjen, po ashtu dhe Tatiana dhe të dyja nxënëse që shkëlqenin në mësime, po dyert e universitetit kurrë nuk u hapën për ato…

Engjëll Shahe, një burrë i hijshëm, i heshtur, aristokrat, babai i Marianës dhe Irës, ishte një model që kërkoja të ndiqja. Një ish-debatikas, motra e të cilit bashkëshorte e Teme Sejko, u shëndrrua nga pushteti i kohës në… armikun tonë.

Ata ishin familje e bukur dhe ndoshta më e bukura në qytetin tim, por kjo gjë në diktaturë nuk të jepte resurse pozitive.

Nuk e di pse komunizmi e urren krenarinë, kryelartësinë dhe dinjitetin, nuk e kam kuptuar kurrë armiqësinë e komunizmit me të bukurën.

I kam urryer rusët që rrëzuan Carin Nikollaj, të fundit nga dinastia e Romanovëve dhe shkatarraqja “Aurora” nuk lajmëroi një botë të re e të bukur, por…

Shpesh kam pyetur veten dhe kurrë nuk gjeta dot një përgjigje.

Pse e duan akoma një sistem me standartin më të ulët ekonomik dhe numrin e madh të të vrarëve nga mungesa e lirisë dhe luftës së klasave që mbillte urrejtjen e njeriut ndaj njeriut, krahasuar me Perëndimin?

Kur këmbehesha rrugës me Irën nuk e kisha nën kontroll të plotë mendimin dhe kapërcimet e çastit i ngjanin udhës së Sizifit, i cili nuk arriti kurrë në majën e malit.

Nuk vonoi dhe… Nëna e saj arrestohet, inxhiniere Ina Shahe u akuzua si një spiune.

Sapo kisha lexuar Mata Harin…

E mendoj sot se sa shumë djem janë bashkuar me vajza të huaja dhe jetojnë me shtetësinë shqiptare.

Po sikur të ndodhë e njëjta gjë si me Ina Shahen?

Diktatura është antinjerëzore, por… ngelet vetëm një kujtim i largët, që nuk më lejonte të mendoja për ruset e bukura të qytetit tim.

“Kënga” e tyre ishte si e sirenave të Homerit tek “Odiseu” i tij dhe dylli nuk mjaftonte vetëm për veshët, sepse duhej shpikur edhe dyll për sytë.

Ina Shahe, një grua me personalitet të spikatur, jetonte e lirë, pasi ajo nuk dinte të jetonte ndryshe dhe për këtë gjë ata që “kujdeseshin për lirinë tonë” e trajtuan sikur po ushqenin kobrën.

Ina Shahe ishte një etalon që nxirrte në pah diferencën e lirisë së individit dhe natyrës së tij edhe brenda vendeve të sistemit komunist.

Është shumë domethënës absurditeti dhe puritanizmi i mbështetur në ligësinë për të dërrmuar armikun, tek njerëzit që vendosnin fatet tona.

Radikalizmi i tyre ja kalonte inkuizicionit mesjetar.

Kur bisedova me Marianën përjetova çaste ku tmerri dhe komikja jetonin brënda një historie.

Vëllai i një heroi të popullit ishte prokuror i Ina Shahes dhe i kërkoi asaj të tregonte një barcoletë “të fortë,” sepse anekdotat e Inës ishin popullore, sikur të ishte një “neo Ezop.”

Ajo i tregoi dhe prokurori u rrëzua në kolltuk nga të qeshurit, por e mblodhi shpejt veten se përballë kishte… armikun e popullit…

Inxhiniere Ina, nuk e di pse më kujton Maria Oktober në këtë rast, pranoi që nuk e donte Enver Hoxhën, po kurrë nuk pranoi të ishte një spiune.

Ina, ajo gruaja simpatike, e qeshur dhe e çiltër përtej idesë së kësaj fjale.

A ka spiunë kaq të çiltër?

Pse ne si popull na shoqëron akoma fataliteti që e dënojmë intelektualin, e përjashtojmë atë dhe vendimet e rëndësishme për jetët tona i marrin akoma sozitë e “Meke partizanit?”

Që para afro 2000 vjetësh, gjenerali Maximus Decimus Meridius i kumtoi perandorit filozof Mark Aurelius se pas luftës do të kthehej në fshat të punonte tokën…

Bashkëshortin e Inës ndërkohë e survejonin dhe pritej vetëm çasti…

Engjëll Shahe kishte lënë Tiranën për të ndihmuar sistemin e naftës me njohuritë e tij teknike në shkallë sipërore.

Një ditë një punëtor hypi në një vinxh, në ndërmarjen ku punonte ing.Engjëlli, lidhi një litar, kur të tjerë prisnin që litari të këputej dhe inxhinier Engjëlli… të arrestohej!

Punëtori ja doli dhe kur zbriti ju drejtua atij dhe i tha -Inxhinier, vetëm për ty e bëra këtë.-

Ishte një kohë kur stigmatizohej si mendjemadh, ky ish-debatikas me shtëpinë bazë e luftës çlirimtare, që në sytë e mi e kishin transformuar si ing. Kujtim Shaqirin te “Këneta” i Fatmir Gjatës.

Ashtu si arinjtë polarë hanë këlyshët e vet, ashtu dhe komunizmi bën të njëjtën gjë me bijtë e tij.

Një ditë kur isha në vit të fundit si student, në ‘84, bashkë me një shokun tim dhe të dashurën e tij shkuam në plazhin e Durrësit. Aty pranë po kalonte inxhinier Engjëlli dhe unë iu tregova miqve të mi për të.

Vajza duke qeshur tha -do të dashurohesha me inxhinierin nëse nuk do të ishim bashkë-…

E dëgjoja “Podmoskovnije vjeçera” dhe mendoja Tatianën, vajzën e vogël të Nadjas së bukur e, më kujtohej historia që nuk e bënë komandante shkolle, sepse ishte kontigjent armiqësor!

Edhe Tatiana vajza e Car Nikollajit nuk kishte fat më të mirë se ajo dhe bashkë me Dmitrin, të dashurin e saj, oficer të oborrit të Carit, shpresonin aq shumë tek rusët e bardhë, por ngelën përsëri nën efektin e gënjeshtrave romantike, të cilat i predikonte diktatura e re në emër të popullit memec. Enigma e fundit të jetës së saj endet mes dy “të vërtetave.”

Sa herë i jam rikthyer idesë së fatit të botës nëse do të fitonin rusët e bardhë me në krye Kollçakun dhe Denikinin…

Ina nuk do të ishte burgosur dhe as babai i Lusias, inxhinieri gjeolog Thanas Nasto.

Bota nuk do të kishte luftë klasash dhe urrejtja do të ishte zëvendësuar me dashurinë.

Më brente mendimi se pse dashuria e sfidonte nacionalitetin në sistemin diktatorial por ideologjinë kurrë dhe madje duhet saktësuar se as sektet ideologjike brenda sistemit komunist.

Pse duhet të ketë largësi morale mes jetës faktike në lindjen komuniste dhe demokracitë perëndimore?

A është kënaqësia, mëkatare për ideologjinë komuniste?

Vendosa duart në kokë një çast, mbylla sytë dhe imagjinoja skenografinë e ngjarjes që më tregoi Lusia…

Lusia ishte një vajzë mjaft simpatike dhe flokët e verdhë të saj ishin pjesë e endrrave djaloshare të një qyteti.

U bë tejet serioze dhe filloi…

Kur shkuam tek burgu i Spaçit, (Mauthausen shqiptar), mamin e lamë me babin dhe vetë do të flinim te kasollja. Një grua, punëtore e burgut si pastruese, i thotë mamit që do ti marrë unë vajzat në shtëpi se 15 minuta larg jam me autobuzin e punëtorëve dhe t’i sjell në mëngjes dhe ikëm me të.

Kjo grua vejane kishte tre fëmijë, njeri prej tyre i sëmurë me zemër.

Ishin shumë të varfër dhe shtëpia shumë e pisët me koloni mizash që fluturonin mbi kokat tona.

Fantina e Hygoit me Kozetën qëndronin më lart se “Fantina” që na mori në shtëpi dhe “Kozeta” e saj.

Na gatoi gjellë me qepë të thata, po nuk e prekëm. Na dha fruta më pas.

Dera ishte me një lloz të madh.

Na shtroi çarçafë të bardhë, sikur të ishim miq të veçantë.

Gjatë kësaj kohe erdhi një vajzë, shoqe e saj dhe më la shijen e një rrugaçeje.

Kur iku ajo dhe ne po bëheshim gati të flinim, dëgjoj një trokitje, e zonja e shtëpisë doli dhe po bisedonte me një mashkull.

Kthehet e nuk na tha asgjë.

Në mëngjes na përcjell me dy kokrra mollë.

Unë ndjehesha shumë keq me atë varfëri.

Gjatë rrugës ajo më thotë -E pe atë burrin që erdhi mbrëmë?

-I tregoi shoqja ime për ju- vazhdoi.

-Ai spiuni solli një bidon me mjaltë, që ta lejoja në këmbim të hynte në dhomën tuaj, por unë nuk pranova!-

U shtanga dhe pasi mora veten e falenderova dhe i dhurova lekë, por ajo nuk pranonte.

E bëra fakt të kryer për fëmijët… mbaroi Lusia.

Portat e Ferrit në sytë e mi ishin të hapura dhe engjëjt i shpëtoi momenti i asaj gruaje…

Immanuel Kant -Ekzistenca e Biblës, si një libër për njerëzit, është përfitimi më i madh që ka përjetuar ndonjëherë raca njerëzore. Çdo përpjekje për ta nënçmuar atë është një krim kundër njerëzimit.

Në vemendje më erdhi Ukraina e krizës së urisë në kohën e Stalinit… prindërit therrën fëmijën më të dobët, që po vdiste nga uria, për të ushqyer fëmijët e tjerë.

Kant nuk e njohu komunizmin lindor.

Vetëtimthi mendova se persekutorët e donin mitrën e këtyre grave e vajzave edhe si një “shtëpi publike” edhe si një varrezë dhe për këtë më ndihmon edhe “Vdekja e kalit.”

Vuajtjet e Lusias më sjellin në vemendje Anna Akhmatova, që priste me muaj në portat e burgut të Leningradit për të takuar bashkëshortin e arrestuar nga NKVD e frikëshme e Yagoda-s, Nikolai Punin.

Djajtë nuk janë më të zinj sesa persekutorët e komunizmit.

Dialogova gjatë me ato vajza të bukura të qytetit tim dhe koka më buçiste nga kaq shumë gjëra, ku tmerri ishte si një variabël pa limite…

Nadja e bukur vizonte me të bardha rrugën automobilistike Fier-Lushnje në vapën e gushtit nën rrezikun e jetës nga makinat, vetëm pse ishte ruse dhe gruaja e armikut që u burgos politikisht se u martua me një ruse të shtetësisë së Hrushovit revizionist, luftë egoiste sektesh demagogjike brenda llojit.

O tempora, o mores!

Hvorostovsky me atë zërin magjik bas nuk më shkëputi dot nga errësira e tmerrit të rikthyer si mëngjesi i një dite të ftohtë dimri me shi papushim…

Një film i viteve ‘80, Vizitorë nga kozmosi,” mbaron me një shprehje domethënëse —LIFE IS POSSIBLE.-

Ruset e bukura të qytetit tim e vërtetojnë me stoicizmin, që buron nga koncepti i jetës dhe i lirisë në mendimin e tyre.

Ndërkohë “Podmoskovnije vjeçera” mbaroi dhe në veshët e mi buçiste fjalia e fundit -Mos harroni këtë verë mbrëmjet e Moskës,- sepse dimrin e “dorëzoi” tek unë.

Ndaj më pas nuk munda “të këndoja dot sëbashku me Taylor Swift…”

Ilir Ikonomi/

Sot në Tiranë një juri më nderoi me çmimin prestigjoz Lumo Skëndo për librin “Fan Noli – Apostulli”. Ngjarja organizohej nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit.

Thashë edhe unë ca fjalë për njohjen e Lumo Skëndos (Mid’hat Frashërit) me Fan Nolin në vitin e largët 1921.

Të dy ishin njerëz të ditur, të dy punonin shumë për problemin më të madh të atij viti: zbrazjen e tokave shqiptare nga trupat serbe dhe greke, që nuk po e linin Shqipërinë e ringjallur të merrte frymë.

Mid’hati, 41 vjeç, përfaqësonte Shqipërinë në Paris; Noli, 39 vjeç, në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Mid’hati ishte njohës i shkëlqyer i truallit shqiptar, i çdo fshati, i çdo pëllëmbe tokë. Noli ishte orator dhe artikulues i mirë i kërkesave shqiptare, i zbukuronte fjalimet e tij me shprehje latine, me vargje nga Shekspiri dhe Dantja, ishte i zoti të debatonte me diplomatët grekë dhe serbë në Lidhjen e Kombeve.

Një ditë u takuan në Gjenevë. Ishte fund i gushtit 1921.

Më 1 shtator trokitën të dy në zyrën e Lordit Arthur Balfour, ish-kryeministrit të Britanisë.

-Si mund t’ju ndihmoj? – i pyeti Lordi.

-Ju keni fuqi të madhe, – i thanë ata.

Lordi i priti me dashamirësi, por jo pa një sens ironie këta dy burra të kulturuar, që mbronin me aq pasion trojet e sakatuara të vendit të tyre. Mirëpo nuk ishte e lehtë të depërtoje tek të mëdhenjtë.

Mid’hat Frashëri dhe Fan Noli nuk qëndruan bashkë më shumë se një javë në Gjenevë, por ishin aty në çastin e duhur. Ishin ndoshta të vetmit shqiptarë që kishin realisht aftësinë të mbronin kufijtë e Shqipërisë.

Ja pse ky çmim që mora sot më solli në mendje disa gjëra nga historia. Ishte mjaft kuptimplotë për mua.

Arjeta Ferlushkaj Kotrri

Stamford, 7 prill 2024/

Përshëndetje Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikane, në veçanti grupit organizues të këtij eventi si dhe mediave të pranishme!

Faleminderit që nga koha juaj e ngushtë (siç është për këdo këtu në SHBA), ju zgjodhet t’i kaloni disa orë në shoqërinë e Panairit të Librit Shqip.

Pse është kaq i rëndësishëm ky eveniment, sa herë që bëhet?

I pari u zhvillua në vitin 2009 dhe i dyti në vitin 2010, të dy edicionet u zhvilluan në New York. Ky edicion i tretë na gjen sot bashkë, pas 14 vitesh, në një shtet tjetër, Connecticut.

Po lexoja për zhvillimin e dy panaireve te para dhe, duke qene një diferencë goxha e madhe kohore, menjëherë pata dy ndjesi:

E para ishte krenaria. Me gjithë verejtjet që zakonisht shoqërojnë çdo organizatë dhe çdo aktivitet që bëhet, jo vetëm këtu në komunitetin shqiptar në SHBA, por kudo, gjej rastin të falenderoj të gjithë ata burra të pa lodhur dhe ato gra të sakrificës, që, me gjithë angazhimet personale të një jetë larg vendlindjes, morën përsipër të ngrenë në këmbë një shoqatë për shkrimtaret. Me gjithë ulje-ngritjet e veta, me superlativa apo me vërejtje, kjo shoqate është bërë 23 vjeçe. Secili nga ne MUND dhe DUHET ta ndihmojë SHSHSHA-në që të kërkojë çdo ditë më të mirën nga vetja e saj.

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë nuk ka iniciativa apo anëtarë për të cilët duhet të na vijë turp. Kjo Shoqatë bën një punë për të cilën çdo shqiptar i Amerikës, e jo vetëm, duhet të ndjejë krenari, sepse modelet paraprinjëse krijuese ishin dhe vazhdojnë të jenë frymëzuese: Fan Noli, Faik Konica, si dhe shumë të tjerë. Ky konstatim nuk vjen si anëtare por si një qytetare e diaspores shqiptare në SHBA. Ky është një falenderim e mirënjohje për të gjithë shkrimtarët, që nga themeluesi Gjekë Marinaj e deri tek anëtari më i ri, për kontributin e tyre intelektual dhe njerëzor.

Ndjesia dyte që pata ishte ngutja. Pse do të thoni ju? Në të dy edicionet e para, po lexoja emrat e disa shkrimtarëve dhe autoriteteve institucionale që kishin marrë pjesë. Disa prej tyre, nuk i kemi më mes nesh.

Në aktivitetet që bëhen në komunitet, jo gjithmonë e kemi mundësinë t’i ndjekim dhe vjen një kohë që kuptojmë se kemi humbur shumë nga mosprania. Në panairin e dytë, në vitin 2010, të pranishmit kanë pasur mundësi të takonin Fatos Kongolin. Sot, unë kam mundësinë të takoj një autor shumë të dashur për mua, Visar Zhitin. Mundësi të tilla nuk duhen humbur, qoftë nga shkrimtarët e qoftë nga lexuesit. Sepse, në çdo takim letrar apo panair, ne nuk vijmë të njëjtë.

Prandaj, ejani të bëhemi bashkë, sa herë që kjo shoqatë ju dërgon një ftesë. Ejani të bëhemi bashkë, sa herë që keni një projekt të mirë për ta ndarë. Ejani të bëhemi bashkë që të bëjmë letërsi e kritikë të mirë. Ejani e takoni njëri-tjetrin sepse, pas çdo viti, pas çdo vepre të shkruar a të botuar, ne vijmë ndryshe. Kur vijmë ndryshe, kemi shumë për të thënë, jo vetëm për njëri-tjetrin por edhe për lexuesit tanë.

Panairet e librit shqip nnë Amerikë nuk janë e nuk kanë pse të jenë të njëjtë si ato që bëhen në Shqipëri. Ne kemi të tjera misione shtesë, për të cilët duhet të jemi të qartë që në fillim (ajo që quhet “Utile”), por kjo nuk do të thotë që mund të mos tregojmë vëmendje ndaj literaritetit, pra cilësisë së fjalës si art.

Me këto dy ndjesi personale, unë shpresoj të frymëzoj e të ngacmoj secilin prej jush, sidomos me ngutjen. Nganjëherë mendojmë se kemi kohë mjaftueshëm për t’u takuar, për t’u lexuar mes vedi por mos harroni të nguteni: le të njihemi përtej takimit të parë, përtej librit të parë, përtej panairit të parë. Çdo ditë ne vijmë si një tjetër dhe duhet të vijmë edhe më të mirë.

Ju uroj suksese secilit prej jush dhe frymëzim kur të uleni para letrës së bardhë dhe ftoj lexuesit të gjejnë veten apo ndjesi të bukur përcjellura nga faqet e librave tuaj!

(Fjala e rastit në edicionin e tretë të Panairit të Librit Shqip në SHBA)

KOSTA NAKE/

Mbi varrin e Shekspirit midis të tjerash janë edhe këto dy vargje:
“Bekuar qoftë njeriu që këta gurë i kursen,
Mallkuar qoftë ai që kockat m’i rrëmben.”
Me të njëjtin thelb, por në një kontekst të ndryshëm historik, edhe romani “Shpërngulja e të vdekurve” merret me kockat, jo për të marrë një copëz nga lavdia e dikujt, por për të ruajtur identitetin kombëtar. Përdorimi i toponimeve, viteve dhe inkuadrimi i të vërtetave historike të fut në një grackë nga ku del kur vë re se vendlindja e rrëfimtarit është Suka kurse ajo e shkrimtarit Gërçeci. Kjo gjë përmbys edhe raportin mes reales dhe trillit dhe i bën magjitë dhe legjendat lehtësisht të përtypshme. Duke pasqyruar zhvendosjen e një fshati nga Shkreta e Rekës së Epërme në Sukë shkrimtari jo vetëm ka sjellë fatin e pikëllimtë të një pjese të kombit shqiptar dhe trojeve të tij, por e ka kthyer atë në një thirrje të fuqishme për të rikuperuar gabimet e së shkuarës. Shqiptarët nuk janë endacakë, ata shquhen për lidhjet e forta me rrënjët nga fillon e ushqehet vitaliteti i tyre, ata kanë ruajtur të gjallë një nga gjuhët më të vjetra të Europës, ata janë autoktonët që i mbijetuan përpjekjeve për asimilim ose dëbim. Duke u ndalur edhe pak në këtë kuadër të përgjithshëm historik dhe atdhetar të veprës nuk mund të mos bashkohesh me dhembjen e autorit për Iliridën e humbur prej Mollës së Kuqe te Dibra e Madhe dhe për kryeqytetin e mohuar shqiptar të Shkupit, i cili vetëm pak më shumë se një shekull ishte vendi ku gëlonte shqipja dhe zotëronin shqiptarët. Ndalesa e parë hipotetike: Po sikur të ishte bërë? Do të ishim fatlumë se mund të ishim bashkuar të gjithë shqiptarët në një shtet të vetëm. Por mund të ishim edhe fatkeqë se, duke u pushtuar nga serbët apo bullgarët, mund të ishte fshirë përfundimisht gjuha dhe kombësia shqiptare.
Rrëfimtari sjell historinë e një familjeje në tre breza që ka dhënë ndihmesën e vet në qëndresën ndaj synimeve asimiluese të fqinjve dhe për mbajtjen gjallë të flakës atdhetare. Nuk duket shumë bindës gjyshi që kthehet nga Damasku dhe ndjehet bosh që nuk arriti në kohë për të qenë pjesë e dërgatës shqiptare të Shkupit, por tingëllon natyrshëm qasja atdhetare e babait kur guxon të ngrihet mbi çallmën e hoxhës në vitin 1960, në Duqanxhikun e Shkupit, ku ishin mbledhur hoxhallarët e njohur të Shkupit e Kumanovës për të diskutuar për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi. Hoxhë Dema, duke qenë më shumë atdhetar se klerik, ka guximin të deklarohet kundër shpërnguljes: “Ne merremi me murimin e urës që bashkon bregun e lindjes me atë të vdekjes, por ç’vlen ajo urë nëse brigjet ku do vdesim, nuk do kenë shenjën e bregut ku kemi lindur.” (f.88.) “Ajo urë duhet gozhduar me mbrojtjen e qumështit të nënës dhe të dheut ku ke lindur… Unë jam i gatshëm të mëkatoj, nëse kjo është e vetmja rrugë për të shpëtuar popullin tim.” (f.89) Fill pas kësaj vjen ndërhyrja mbështetëse e hafëz Idrizit: “Feja pa komb dhe kombi pa besimtarë, është si lumi pa ujë.” (po aty). Edhe pse përmendet thjesht si fakt, qëndrimi i Demës një muaj në Kosovë gjatë kohës së luftës që zhvillohej atje, i shërben pasurimit të jetëshkrimit të tij atdhetar.
Atdheu fillon nga familja, ushqehet dhe mbështetet prej saj, rritet në përmasa të reja kur del nga familja e bashkohet me fshatin, del nga fshati e bashkohet me vendlindjen e madhe. Ja pse amaneti i gjyshes për rrëfimtarin është edhe mesazhi i madh që u përcillet me po aq patos edhe gjeneratave të reja sot, pasi lëvizjet demografike kanë marrë përmasa të tilla që, siç shkruan autori: “…shtohet numri i kullave të mbetura shkretë.” (f.149)
Historia shqiptare personifikohet me figurën e gjyshes së rrëfimtarit dhe ka arritur të krijojë modelet shqiptare aq të ngjashëm me Hoze Arkadion, Ursulën dhe fshatin Makondo të Markezit. Duket paradoksale, por është e vërtetë, se gruaja shqiptare ka luajtur një rol përcaktues në fatet e kombit tonë, edhe pse mjedisi shoqëror ishte tepër patriarkal. Sikur të mos mjaftonte gjyshja, autori ka shkuar edhe më tej me një tjetër figurë të spikatur si Fatushja që zbret në Jug deri në Çamëri për të zbuluar thesarin e mbetur atje pas dëbimit të çamëve për të riparuar shtëpinë ku u mblodh Kongresi i Manastirit dhe kullën e Faik Konicës. Reciprokisht nënës së rrëfimtarit i vijnë nga Parga dy breshka që do ndërprisnin magjinë e vdekjeve, plotësuar me breshkat e sjella nga Sanxhaku, pas të cilit përvijohet harta e trojeve ilirike.
Ka një simbol mbi të cilin endet rrjeta e origjinës së lashtë të një fshati: varret e sjella nga Reka e Epërme, qoftë edhe me një pjesë të kockave. Ka dhe një kufi kohor të përafërt kur fillon e lëviz gjithçka: atëherë kur katragjyshja Lefkë të premten pastronte xhaminë, të shtunën kishën, pra atëherë kur pati filluar konvertimi vullnetar ose i sponsorizuar.
Magjia, bestytnia dhe legjenda vërtiten rreth breshkave dhe zhguajve të tyre. Meqë Ilirida nuk kishte dalje në det, bestytnitë trazuar me shkencë i atribuohen breshkave të tokës: gjaku i breshkës, i përzier me çaj prej gjethe ftoi, shuan mallin dhe qetëson shpirtin; zhgualli i breshkës mbron kullën nga magjitë dhe xhindet; për një javë, shtatë herë në ditë, po thithe ajër nga zhgualli i breshkës me rreth jeshil, shërohesh nga astma.
Mjedisi magjik i Sukës vjen si refren me numrin shtatë si pasqyrë e besimit islam. “A nuk e keni parë se si Allahu krijoi shtatë palë qiej (në kate).” (Nuh, 15) Mbreti tha: “Kam parë në ëndërr shtatë lopë të majme dhe shtatë lopë të dobëta… dhe shtatë kallinj të gjelbër e (shtatë) të tjerë të tharë…” (Jusuf, 43) “Ai (xhehenemi) i ka shtatë dyer…” (el Hixhr, 43-44) “Kush i ha shtatë hurme, nuk e godet atë ditë e keqja e as sihri…”
Në inventarin e skenave ku realja shkon në kufijtë e legjendës, vlen të veçohet skena e dasmës së Demës ku kali i nuses kërkon të futet te oborri i kullës së Fatushes, fillimi i këndim-dënesjes së Fatushes dhe hedhja nga çardaku e shamisë së bardhë qëndisur me lule të kuqe dhe e lagur me lotët e saj që mbetet e varur te degët e ftoit, nëna e Demës që shkon e merr dhe futet në valle. Skena tjetër është ajo e varrit të Zenit me shtatë zhguaj të gozhduar me nga një potkua, me nga një pikë të zezë që tregonte në cilën govatë ndodhej gjaku i tyre. Skena e radhës është varrimi i Fatushes në Shkretë të Rekës së Epërme nëpër një shi të rrëpishëm dhe mbledhja e breshkave të gjalla rreth varrit. Skena e fundit lidhet sërish me breshkat, mënyrën e sigurimit të numrit të nevojshëm nga Parga e Çamërisë dhe Pazari i Ri i Sanxhakut ku fiset shqiptare kishin harruar gjuhën e qumështit të nënës.
Ka edhe një veçori markeziane rrëfimi në këtë vepër me rrethanat dhe karakteret që rimerren disa herë duke hedhur dritë mbi hijet e së kaluarës. Është gjyshja me rrëfimin e saj që ngre siparin e veprës, madje i jep edhe emrin e vet kapitullit të parë. Në kapitullin e tretë ajo nuk jeton më, por rrëfimet e saj marrin përmasat e kumtit. Do të rishfaqet në kapitullit e shtatë dhe të fundit, këtë herë në ëndrrat e rrëfimtarit me kërkesën domethënëse për t’u rivarrosur në Rekën e Epërme, si pjesë e “një dukurie thuajse çmendurake që përfshiu të gjithë fshatarët” (f.147), “si pre e magjisë kolektive.” (f.148) Ajo do të bëhet pjesë e kujtimeve të rrëfimtarit i cili kishte fjetur me të edhe natën e fundit duke frymëmarrë grahmën e fundit të saj si simbol të një lidhjeje që nuk mund të ndërpritet kurrë.
Në se gjyshja vjen në vepër si zëdhënëse e historisë, Fatushja plotëson botën magjike të dashurisë së thellë e të pamposhtur. Vrasja e vëllait Zeni, mbështjellë me enigmë nga aparati shtetëror, e çon atë në një vendimmarrje të vështirë: prishjen e fejesës me Demën shumë pak kohë para dasmës. Që pikëllimi i saj të mos mbartet në kullat e tjera ajo kërkon që Samimija, e fejuara e Zenit, të bëhet gruaja e Demës dhe ia del. : “Unë do ta jetoj dhembjen e të gjithëve, Dema e bija jote le të mbjellin lulishte në mes të asaj dhembjeje!” (f.102) Dita e dasmës ishte një dramë për Fatushen që shkon te varri i të vëllait ku gjen shtatë zhguaj breshkash dhe i godet ato me një purtekë thane nën dhomën e gjerdekut. Fillon që këtu një dashuri sysh prej çardakëve të dy kullave që janë pranë dhe do ta ndërpresë vetëm vdekja e Demës, e pasuar shpejt edhe nga vdekja e Fatushes. Këtë lidhje të jashtëzakonshme autori e sjell në trajtë e një ding-dongu dymbëdhjetëorësh: “betimet që ia kishin dhënë njëri-tjetrit, çastet që mbetën në të kaluarën, ankthi i pritjes, shpresat që sjell e nesërmja, pakuptimësia e kohës së jetuar larg vetëm duke shikuar njëri-tjetrin nga çardakët e kullave, takimndarjet e shikimit të tyre, kurora e stolisur me lotderdhje, shpresat se një ditë do të jenë përjetësisht së bashku, malli përvëlues që vazhdonte t’i linte të terura buzët e saj, lutjet e saj për lumturinë e tij, ecja drejt fundit, përjetësia së cilës i besonin të dy.” (f.111)
Brenda këtyre viteve gruarimi dhe burrërimi të mundimshëm të Fatushes ka dy pika kulmore: kryeplaku Lati, i mbetur vejan, i qepet Fatushes, madje e kërcënon “Ti e di se mund t’ia bëj sherrin edhe ndryshe.” (f.115) Këtë e zgjidh Dema duke u veshur si vajzë dhe duke i lënë takim në Pyllin e Vakëfit ku e vret me sëpatë. Të njëjtën gjë bën vetë Fatushja kur mëtues të shtatit të saj bëhen dy aktivistë komunistë, të cilët i fton të shkojnë jashtë fshatit dhe i vret me revole. Ilustrohet kështu ajo që thotë poeti skocez Aleksander Smith: “Rruga e çdo njeriu në jetë shënohet me varret e dëshirave të veta.”
Ngjyrat e rrëfimit të Kim Mehmetit pasurohen me rrafshin politik. Gjyshi merr vendimin e dhimshëm ta largojë nga kulla njërin nga djemtë, Sylën, një ndarje që rimerret disa herë duke sjellë shkaqe të ndryshme: dashuria e tij me një vajzë nga një fshat tjetër që është serbe, por që në origjinë dilte se kishte rrjedhur nga katërgjyshja Lefkë. Gjatë Luftës së Dytë Botërore gjyshi bëri një lojë të zgjuar me dy porta: Demën e dërgoi në veri të bashkohej me gjermanët, kurse Sylën drejt Gjakovës të bashkohej me partizanët, të dy larg vendlindjes që ta kishin më të lehtë për të fshehur bëmat luftarake. Pastaj konkluzioni i hidhur që del edhe jashtë kufijve të një fshati e krahine: “Sukjanët thuajse gjithmonë kishin luftuar në anën e gabuar dhe ishin vrarë nëpër luftrat e të tjerëve, pa bërë asnjë luftë për vetveten.” (f.53) Në Jugosllavinë titiste, duke qenë në anën e fitimtarëve, Syla u vendos në Beograd, u bë komunist dhe pozita e tij politike e shpëtoi Demën nga burgu kur i tejkaloi kufijtë angazhimit fetar. Duke qenë bashkëpunëtor i pushtuesve gjermanë, edhe pse i ndihmoi hebrejtë në kampet e punës, ai e mbajti të fshehtë këtë copëz të jetës.
Në një rrafsh më të gjerë lufta politike zhvillohet te Varret pa Kufoma: forcat serbe duan t’i fshijnë gjurmët e së kaluarës shqiptare duke i lëruar varret. Një popull pa varre është një bashkësi pa kujtesën e domosdoshme. Siç shkruan shkrimtarja amerikane Harriet Beecher Stowe: “Lotët më të hidhur që derdhen mbi varre janë për fjalët që mbetën pa thënë dhe punët që mbetën pa bërë.” Në përmasa të mëdha dhe asgjësuese, duke luajtur me besimin, në vitin 1960 politika serbe filloi dëbimin fetar të shqiptarëve në Turqi.
Në rrafshin e ngushtë vetjak, ka dy deklarata të forta politike të rrëfimtarit që mund të jetë dhe autori: e para, më e guximshmja, që rrallë e dëgjon: “Kam qenë një komunist i devotshëm dhe aq besnik sa nuk rreshta së binduri tim atë që të ketë kujdes e të mos e përdorë fenë për të penguar revolucionin socialist.” (f.73) “Më rrëmbeu vala e vrullshme e ideologjisë komuniste.” (f.76) Deklarata e dytë: Ruaj të gjithë librat fetarë të babait, njësoj si kompletet e veprave të Titos, Enverit dhe Leninit.
Ngjyra e katërt e veprës është ajo religjioze e sendërtuar mbi Kuranin dhe mbrojtjen e tij. Ishte një kopje e shkruar me dorë dhe që ishte sjellë nga Reka e Epërme si dëshmi e rrënjëve të vendlindjes. Për ta mbrojtur nga sekustrimi dhe asgjësimi serb në vitin 1958 hoxhë Dema vjen ilegalisht në Shqipëri dhe ia beson at Nikollës në Elbasan, por edhe këtu ishte një variant i pushtetit komunist, i ftohtë ndaj fesë dhe nuk kishte më asnjë siguri. Lufta kundër fesë depërtoi edhe brenda në familje: “Dy brigje të largëta ku qëndronim unë dhe im atë: bregu im ideologjik, ku valëvitej flamuri i burimit të lumturisë njerëzore; i babait ku kishin bujtinë shpresat për shpërblimin që do të merrnin në botën e pasvdekjes.”
Edhe pse romani ka mjaft nota pikëllimi, ai përshkohet nga mesazhe që të bëjnë të ndalosh, të meditosh dhe të reflektosh: “Jemi bërë të pandjeshëm ndaj mjerimit të fqinjit… Kur më flasin për bëmat e të tjerëve në anët tona, i ndjej të largët e të huaj.” (f.54) Dhembja dhe pikëllimi janë njësitë më të sakta matëse për të përcaktuar dimensionin e saktë të aftësisë sonë për të dalë përtej mjegullës së vuajtjeve. “Ia vlen të mbash gjallë iluzionin se kjo botë një ditë do të ketë shenjë njohëse vetëm mirësinë… duhet mbajtur gjallë besimi se në këtë botë ka një sy që i sheh të gjitha bëmat njerëzore, një vesh që i dëgjon edhe të heshturat e njerëzve,… se është diku një bibliotekë e madhe e padukshme ku ruhen të shënuara të gjitha bëmat e atyre që ishin e nuk janë më.” (f.61)
Mbërrijmë te përmbyllja gogoliane: “Çdo njeri është një guacë e mbyllur, me margaritarin e vockël e të ndritshëm brenda vetes, margaritar i përbërë nga mbeturinat e qindra ëndrrave e dëshirave që i ka shtrydhur dora e pamëshirshme e fatit jetësor, margaritar të ngjeshur nga realja, ajo që kemi përjetuar, por të pjekur në furrën e areales – të asaj që kemi ëndërruar.” (f.161).
(Romani “Shpërngulja e të vdekurve” i Kim Mehmetit, Saras 2015).

Të gjithë ju lexues, dashamirës të librit në shqip apo të çdo gjuhe qoftë, të gjithë ju bashkëkombas të komunitetit shqiptar, ejani festoni bashkë në Panairin e Librit Shqip!

Në veçanti, ju lexuesit e rinj e të vegjël, ejani njihuni nga afër me emra të shquar të letrave shqipe, njihuni me fjalën e tyre artistike shqipe dhe krijoni një kujtim për jetën tuaj!

Bota e larmishme e kulturës shqiptare, larg atdheut, ka nevojë të pasurohet edhe më shumë duke pasur frymën tuaj bashkëkohore dhe energjinë e re në të. Vetëm kështu, duke gërshetuar bashkë mendime e ndjesi, mund ta mbajmë gjallë e ta forcojmë dashurinë për të shkruar e për të lexuar shqip!

Të gjithë ju autorë që lëvroni gjuhën shqipe dhe që sillni tek lexuesi copëza nga botëkuptimi shqiptar, edhe në anglisht, ejani të njiheni edhe më mirë me njëri-tjetrin, përtej një takimi formal, përtej një libri të parë. Le të shkëmbejmë, përveç krijimtarisë, edhe përvoja, gjendje dhe aspirata!

Të gjithë bashkë, për librin dhe me librin!

E diel, 7 prill 2024

Ferguson Library, 1Public Library Plaza, Stamford, CT

Arjeta Ferlushkaj Kotrri