Nga Albert Vataj/

Në ndërmendjen e përvjetorit të lindjes së poetit, tuj kumtu mirënjohje për krejtçfarë ai e shkroi me gjak mbrojti me kalvar, ngucemi tash me rijetu copëza të atij mundimi të pashoq hekash dhe lëngimesh që gjaset me i gatu vetëm havani i terrtë i kobit të kuq. I vetmi krim që ky za kushtrues kishte ba, dhe për të cilën ai shkoi në litar 10 gushtin e vitit 1988, ishte vullnesa për me ia kushtu veten mish e shpirt shërbesës së fjalës së lirë, kumtit krijues, me të cilin ai këndoi dhe u ndesh me një prej bishave më të zezonta.

I pamposhturi i kushtrimit të lirisë, i kumtit ngadhnjyes të poetit, i zanit të paepur të një shpirti që s’diti të jepej, ishte ai, Havzi Nela. Varra e mbrame e bishës në agoni. Zemra e thyeme e një shtati të drobitun. Zani gjëmues i një shpirti ngjadhnjimtar. Poeti që luftoi komunizmin me penë dhe guxim. Ishte ndër ata intelektualë, që parapriu një lufte, përleshjesh të shpirtshme me fjalë dhe vargje, të cilën besonin idealistët dhe prej së cilës komunizmi druhej më shumë se djalli nga temjani. Ai ishte poet po kaq sa mësues, besonte te idealet njëjt sa te liria dhe nuk mund të kuptosh këtë epje vetëflijuese pa atë lartësim dhe fisnikërim shenjtërimi që ai mëkoi deri në natën kobzezë të litarit. Ai u ngjit në trekëmbëshin e vdekjes si në kryqin e përjetësisë së Hyut, për të qenë ndër martirët e dritës dhe dijes, poezisë dhe gjëmimit të shpirtit.

Më 20 shkurt të vitit 1934 një e qarë fëmije do të këndellte një tjetërqysh kreaturë jetësimi në qiellin e rrëzuar mbi pullazet e majeve në Kollovozin të Kukësit. Një shkulm flakadani do të gjëmonte në oxhakun e asaj votre, tuj ysht një të shtënë lumnie që theri përmes terrin e asaj nate kumtimi dlirësie. Rrokullima e viteve do të derdhej në shtatin e një shuguruesi, si një dritë që lëshohet nadjve tuj përla me jetësim tançka rrok pamja. Një kapërthim përjetimi të stuhishëm do t’i kridhej në hov kësaj zemre flakatare. E në të mbramë të trishtë do ta kishte t’fikumen e frymës. Nata kobzezë e 10 gushtit të motit 1988 e thuri me mraz mantelin e trishtimit, që do të lëshohej mbi qytetin verior, si një qefin morti bashmë me terrin e qorruem. Në yje i’u shndërrue grahmat e fundit atij shpirti ngadhnjyes. Me dritën që lindtte s’kish mbetun kurrçka gjallnuese në të, veç kurmit hekakeq të martirit, që derdhej në plisin e përpushun lëngimesh në trekëndësh. Në kup të qiellit kuja i’a lëshoi në atë zgjim tragjik të atij qyteti që strukej nën peshën e heshtjes. Sy e zemra u qorrën në këtë manifestim frike dhe paniku që mbillte kjo varrë mesjetare që rrëmihte të shkumen, të tashmen e të gjithmonshmen e vetëdijes së njerzisë, kësoane e gjithsekund. Në atë prehje trishtane që kalli tmerr shtati i shterrun hekash i poetit që tuj ken “armik i popullit dhe partisë” ishte bzamja ma kushtrues që ajo ndërkohje kishte mujt me e lëshu potershëm. Klithmë, e cili theri si dhimbë shgjetare atëditë e sot. Kësohere dritëlëshuesi i dijes e kumtuesi i kremtes së lirisë, kish da mendjen me ik, jo si më heret “zemërplasun” por zëkallun e oshëtues në ndërkohje.

As tokë nuk i dhan në pushimin e pasosun, Havzi Nelës. Deri në njat cak kishte mujt me mbërri makabriteti i lëshuem në duar të zellshme gjakatarësh, mbi të cilët nderej i friguem ajo bishë e plagosun. E derdhën mish e kocka, poetin në vrimën e një shtylle, mes ferrave. Me gurë dhe mrryl e mbuluen atë grumbull të mbetun prej së gjalli. Pa varr e lanë, pa kuja, pa lot e degdisën në tjetër botë. Kaq mundi me gadit zelli i përbinshëm i një regjimi. Vetëm kaq, me diftu, i’a behu mendja djallzore e dora e gjakut të prishun.

Lirinë kishte krejtçka Havzi Nela në të gjallë e në amshim pati si armë, të cilën nuk e lëshoj prej dore kurrnji dekik. Poezinë kishte pishtar e nuk ndali së lëshumi tmerr dhe dritë gjithkah kamba e tij shkeli e zemra e tij kalli. Përkundër asnjë godi nuk mësoi të hesht ai zë gjëmimtar. Qeli, pranga, tortura, e farkëtuan atë shpirt lirie, atë shkrepëtim që ndrit udhën shtegtarit atëditë e sot.

Havzi Nela, do të mbamendet si shembulli më vetanak i mizorisë së kuqe në agoni, është dëshmia më ngjethëse që ka lënë diktatura atëhershme. Si djalli nga temjani u përndoq ky korife i mendimit të lirë, kjo pëshpërimë gjëmimtare e ngulmit për të dëshmuar në një kohë të mraztë vitalitetin e një vullnese të dlirë.

Golgota e mundimeve të këtij Prometeu të dijes u dogj më flakën e dritës që kalli vargjet e tij të zëshme liberatore. Fatkobi i poetit tek ai nuk preku ndonjëherë ngjashmëri të tjetera, të njimendta në atëhohje. Tehu i gjakimit të së keqes duke e shpuar tejpërtej ndër rrufe përgjimesh kobzeza, ishte derdhur mbi të pamëshirshëm dhe nuk iu shkoq deri në të mbramë të frymës në konop. Përdnjekja e kalli këtë zë liri e në flakët e ferrit të kuq me të cilat u ndesh dhëmb për dhëmb. Si Ante qëndroi ai mbi zemëratën e shtërzishme të motmotit. Nëpër shkulmet e këtij marazi ai mrujti apogjeun e shpirtit. Krejtçfarë është thënë për këtë shpirt rebel, dhe ka bërë me pasion të shenjtë ky ngulm lirie është një vullnesë e dlirë, një shëmbëllim që ngucat. Përkundër tançka ka ndërzy atë bishë të përbinshme komuniste, nuk e ka tut, nuk e ka ndal, nuk e ka step atë yrysh tokësor, më u ndesh me forcat më të errta të Hadit komunist. Ai qëndroi në kambë, në të gjallë e në të vdekun. Mundimet e këtij shpirti sakrificash, e këtij kushtrimi të zëshëm të lirisë, nuk kanë shoq.

Kush ishte ky gjëmim

Havzi Nela lindi më 20 shkurt 1934 në fshatin Kollovoz të rrethit të Kukësit. Ndoshta fëmijëria e tij e asaj ndërkohje s’do të kishte shumë më tepër gjana për të kumtu, ngase ai i tha me za e me vepëri në të gjallët e tij. Të themeltë e kish në vete shpirtin e kryengritjes, vullnesën e jetësimit deri në të mbrame të frymës që kishte. Tuj met jetim qysh në moshën 9-vjeçare, atij i’u lëshu në shpinën e njomë torba e randë e shtegtarit. U kalit në mundime dhe heka ky kurm që gjaku e shndrroi në pishtar.

Individi i kolektivizuar më shumë se një absurd që shakadahej në batakun e reales surreale, ishte për Havzi Nelën një ngadhnjim kryerendës, një domosdo për të reaguar që në krye të herës. Rebelimi kundër së keqes ishte gjaku dhe mishi që veshi, jetësoi ky bir nane.

Golgota e dijenxënies dhe e mësuesit

Edhe vetë kalvari i dijenxënies është jo më pak rrëfimtar i kacafytjes që kalli mbi këtë kurm drite paradoksi i asokohshëm. Ai mbaroi shkollën fillore dhe të mesme, ndërsa jetojnë në varfëri ekstreme. Krejt rrëfimtaria e tij jetësore është një rrugëtim nëpër natë nën qiellin e gërmushin vetëtimash. Zgjaton lëngueshëm ai kortezh i të gjallëve të mësuesit dhe poetit, individit që ngiste nëpër teh të rrezikut me kap fillin e dritimit të perëndishëm, të njeriut me ëndrra qiejsh të kjart.

Duke kqyr turraz nëpër faqet e të shkumes mundena me kumtu se Havzi Nela gurëthemelin e dijes e hodhi në qytetin e Shkodrës, prejku u dëbua si element destruktiv. Pas do vitesh i jepet mësuesisë në shkollën fillore të Planit të Bardhë, një fshat në rrethin e Matit. As këtu nuk i zan kambët dhe këti ngulmi zjarmtar. Te e vona ai i kthehet sërish Shkodrës me i përmbyll studimet, kësohere me korrespondencë. Kruma, Lojmja, Shishtaveci, Topojan janë këto toponimet e dijedhënies së poetit. Përgjatë gjithë këtij rrugëtimi dritëlëshues, një pal sy ferri do të qepeshin përmbas, ngado. Golgota e mundimeve do të lëshonte britmën. Ai nis të marrjet hera-herash në paraburgim.

Kalvari i martirit

Dhe vjen dekiku i përballjes dhëmb për dhëmb. “Shko dallëndyshe” të Filip Shiroka, bahet “Lamtumira zemërplasun” e Havzi Nelës dhe bashkëshortes së tij, Lavdie. Ai arratiset për me sos në Kosovë, më 26 prill 1967. Një gërmushje ndjellakeqe e pret me “pushkë për faqe”. Ndalohet dhe merret në pyetje në një hotel në Prizren. Më 6 maj të po atij viti burrë e grua këmbehen në Morinë me shqiptarë të Kosovës, të cilët i dorëzohen UDB-së famëkeqe nga pala shqiptare.

Kalvari i trishtë nëpër të cilën rendi ky liberator, zgjaton që nga Elbasani, Vlora, Spaçi, Burreli, Ballshi, Qafë Bari. Nëpër zgafellat më makabre të diktaturës i kaploi 20 vitet e jetës së tij. Nëpër tmerrin më të mraztë e gërmëzoi gjithkohjen e kushtrimit të tij, poeti martir. Tinëz e thuri qiellin shkrepimtar të poetit, Havzi Nela në qeli. Në fletushka nëpër terrin e frikës dhë përgjimit e ngriti varg pas vargu e metaforë pas metaforë zjarmin e lirikës.

Havzi Nela, dhe kjo ndërmendje në përvjetorin e lindjes, behin kushtrues në të tashmen e një demokracie që hiqet zvarrë si një shtazë e plagume. Edhe të rrokte të gjallët e tij, të mraztë do ta kishte poeti paqen nën peshën e të pamundunes, që mruhet në maxhën e zhgënjimit. Të trishtë do ta ndjente të tashmën e zorshme të vlerave të përmbysta, kurmi i lënguem i atij shtati që sfidoi me qëndresën në kalvarët e terratisë. Rrno ndër ne Havzi Nela, në trajtën e një kujtese ngjethëse, një dlirësie shuguruese, një gjithëkohje kushtruese, rrno me dëshmu me mbamendjen tande të ngjyme në gjak lirie.

Hamid Alaj/

Populli i trevës së Krajës dhe asaj të Shestanit, si në të gjitha fushat e jetës së vet, edhe në art ka treguar talent dhe aftësi krijuese. Vlerat artistike që ka krijuar ky popull ndër shekuj në përgjithësi janë të shumëllojshme, ku ndërmjet tyre gjejmë edhe shumë këngë, valle, tregime popullore, lojra popullore, gjëza, proverba etj., e që në literaturën shkencore njihen me emrin folklor. Pra folklori është një pjesë e rëndësishme e krijimtarisë artistike të popullit që e krijon atë, të çfarëdo krahine, rethi apo treve qoftë ai. Prandaj ato mësohen nga shumë kush dhe ngjallin kënaqësi kudo: në punë, në shtëpi, në shkollë, në rrugë, në ndeja, në pushime etj., gjë që bën që populli i kësaj treve ta dojë artin folklorik.

Këngët folklorike nga treva Krajë – Shestan janë mjaft të vjetra dhe këndohen prej kohësh në këtë trevë. Janë të vjetra aqë sa vetë lashtësia e kësaj treve etnike shqiptare. Ato janë të shumta dhe të pasura nga vetë lloji i këngës. Si nga pikpamja ritmike po ashtu edhe nga pikpamja melodike, këngët folklorike nga treva Krajë – Shestan , paraqiten shumë të larmishme. Ato shquhen për nga bukuria, për nga madhështia si dhe për nga roli i tyre që kanë. Ato zënë një vend të rëndësishëm në përgjithësi, në kulturën e kesaj treve, por edhe më gjërë, si në tërësinë e kulturës sonë kombëtare. Populli i kësaj treve, këto këngë i këndon në variante të ndryshme, dhe dallojnë për nga ritmi i këndimit nga lloji i vetë këngës.

Populli i kësaj treve i ka çmuar shumë këngët e dashurisë dhe u ka dhënë një rëndësi të veçantë duke i pagëzuar me llojë-llojë fjalesh si: “moj e mira”, “moj e bukura”, “këngë dashurie”, “këngë jaranishte”, “këngë çobanash”, “këngë ashike”, etj. etj., që le të kuptohet se çdo emërim e ka kuptimin e vet simbolik.

Unë si bir i lindur dhe i rritur në këtë trevë dëshiroj të vë në dukje se gjatë punës sime mjaft serioze, por as pa mundime dhe me një kujdes të posaçëm, pa marr parasysh kohëzgjatjen e grumbullimit të këtyre këngëve, hasa në disa vështirësi të ndryshme, kur informatorët, pra treguesit e këngës, ndryshonin brendin e këngës, ndoshta nga harresa e saj apo nga frika se mos të preket dikush, sidomos tek këngët e dashurisë, të cilat pengesa, jo rallë më dukeshin të pakapërcyeshme. Mirëpo, duke e parë këtë pengesë, me aqë sa unë kam vërejtur gjatë grumbullimit të këtyre këngëve, mendoj se brendia e këngës fletë vetë. Megjithatë, këngët e botuara në këtë punim janë këngë të traditës gojore, të mbledhura kryesisht në terren nga subjekte të ndryshme, këngë të cilat mund të ndërrojnë ritmin e të kënduarit gjatë interpretimit të tyre, por kjo nuk do të thotë se është aqë me rëndësi sepse nuk mund ta ndryshojnë thelbin e tyre të burimsisë.

Kam besim se vetë lexuesi do të jetë i kënaqur me këtë material të grumbulluar në këtë punim aq me vlerë për ruajtjen e këngës folklorike të trevës së Krajës dhe të Shestanit. Gjthashtu kam besim se lexuesi do të më kuptojë nëse në këtë libër, apo koleksionim të këtyre këngëve, nuk kam arritur që t’i grumbulloj të gjitha këngët që i përkasin trevës në fjalë. Arsyet janë të shumta. Lexuesi duhet të jetë në dijeni se njiherit kjo çka u grumbullua në këtë punim, lindi si dëshirë e imja ndaj trevës sonë me qëllim të ruajtjes së vlerave kulturore të trevës.

Atëherë le të jetë një fillim i mbarë që në të ardhmen, dikush të vazhdojë në këtë rrugë të nisur, për të plotësuar këtë tempull, nëse më lejohet ta quaj kështu, të shenjtë e të bukur, të quajtur “KËNGËT FOLKLORIKE NGA TREVA KRAJË – SHESTAN”, për të mbajtur gjallë e për të vazhduar me dinjitet folklorin e pasur të kësaj treve.

Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “Vatra” fton shkrimtarët, artistët, median dhe komunitetin shqiptar në promovimin e veprës së autorit Aurel Naqi.

Promovimi zhvillohet ditën e shtunë më 10 Shkurt 2024 në ora 11Am në Selinë Qendrore të Federatës Vatra me adresë: 2437 Southern Blvd, Bronx, NY 10458.

Ekspertë të letërsisë shqipe, gazetarisë, filmit e përkthimit do të nderojnë me kumtesa e tyre këtë ditë të rëndësishme kulturore për Vatrën dhe komunitetin tonë.

Ju mirëpresim të gjithëve.

KOSTA NAKE/

Nga moria e mënyrave dhe mjeteve për pasurimin e gjuhës shqipe te romani “Karpa” kam veçuar tri raste fjalëformimi me prejqrdhje dhe një rast me kompozita.

Që te romani “Rrathët” e vendosa Camajn krah Kadaresë për parapëlqimin e prapashtesës ~shëm. Edhe te ky roman konstatoj se kjo është prapashtesa më prodhimtare në krijimin e fjalëve të reja. Kam numëruar rreth 85 fjalë që më tingëllojnë të reja dhe më shumë se 50 prej tyre përdoren për here të parë krahasuar me romanin paraprijës. Funksioni kryesor i këtyre fjalëve është ndajfoljor dhe vetëm katër raste janë si mbiemra. Po sjell vetëm ato fjalë që janë përdorur më shumë se një herë:

argëtueshëm, drojshëm, i gjithëmbarshëm, pakujtueshëm, përfrigueshëm, shlirueshëm, vëmendshëm,  zilishëm.

Prapashtesa e dytë që më tërhoqi vëmendjen për pasurinë e saj është ~as/z dhe dallohen për një fushë më të gjerë pasurimi pasi përveç mbiemrave dhe ndajfoljeve, shtrihet edhe në sitemin emëror. Mbizotëruese janë ndajfoljet, si: ballafaqas, bashkas, kalamendas, kalaz, mburras, ndamas, ngulmas, pandërpremas, përpiktas, saktas.

Fjalëformimi me parashtesën për~ shtrihet në siistemin emëror, foljor, por edhe te mbiemrat dhe ndajfoljet.

Emra: përditje, përdhunë, përkënaqje, përlavdim, përsjellje.

Folje: përflitet, përjarg, përngjaj, përnjësohet.

Ndajfolje: përbrenda, përethshëm, përfrigueshëm, përkënaqshëm, përpikëtas.

Mbiemra: përbamës, i përbrijshëm, i përndjekun.

Ndër kompozitat mjaft prodhuese shfaqen në pjesën e pare emrat krye dhe punë dhe përemri gjithë si: kryenaltë, kryepincingul, kryepingul, kryevogël, punëdorësi, punëmadhësi, gjithëditën, i gjithëmbarshëm, gjithjetën. Për pjesën e dytë më tërhoqën vëmendjen kompozitat ballafaqas, prishakandas, dijekeqas. 

për~:  përbamës, përblozë, përbrenda, i përbrijshëm, përbujshëm, përditje (përditshmëri), përdhunë, përethshëm, përflitet, përfrigueshëm, përjarg, përkundra, përmbas (nd), përmbi, përngjaj, përjetës, përjetim, përjetoj, përkënaqem, përkënaqje, përkënaqshëm, përlavdim, përlavdohet, përmajesh (nd), i përndjekun, përngadalë, përnjësim, përnjësohet, përpikëtas, lope përqumështi, përsjellje, përvijë. 

~as/z: bestytës, dalëzotës, i dhanë deshtas (me dashje), dijekeqas, haptas, jermas, kobojas (banor), ndërlidhas (nd), përbamës, përzies (e), rrafshas, rrëmbyes (mb), shkëmbyetas, shqyrtues (mb), fshamje trishtuese, shtrihej vutas, zhbiruetas, zhgjetues (mb). 

KOMPOZICIONI I NJË VEPRE

(Vepra 8, Onufri 2010,

“DRANJA, madrigale mbi fatin e një frymori të papërsosun”)

E shkruar në gjysmën e dytë të viteve ’70 të shekullit të kaluar, kjo vepër më çon një dekadë para se të shkruhej, atëherë kur beharet e fëmijërisë sime i kishin breshkat një përbërës zbavitës. Shkonim për t’i kullotur bagëtitë deri te Përroi i Thellë afër Ziçishtit e Shënkollasit dhe lirishtat mbi të ishin rezidenca e tyre kryesore, ishin të shumta prandaj kishte për çdo fëmijë; duke qenë ne të vegjël, ato na dukeshin të mëdha, hipnim mbi to dhe i përdornim për të rrëshqitur te faqet e pjerrëta të përroit. Nganjëherë tregoheshim edhe mizorë, sidomos kur kujtonim se ato kishin shërbyer si ushqim për trupat italiane të pushtimit.

Martin Camaj vjen me një personazh të tillë, të quajtur Dranja, por shpejt bëhet lidhja me emrin vajzëror Drande, emër që shkon pastaj te trëndafilja. E konceptuar me tri pjesë dhe e realizuar poetikisht me madrigalë, vepra mund të lexohet në rrafshin e drejtpërdrejtë duke zbuluar autorin si vëzhgues i hollë, por edhe në rrafshin simbolik, pasi largimi i Dranjes nga ana e Drinit bëhet shprehës i fatit të vetë Camajt.

Në dy pjesët e para “Përvojë jete” dhe “Mprehje shqisash” breshka zhvendoset në natyrë duke vështruar me sytë e autorit, kurse në pjesën e tretë “Fryma e ngujueme në asht” jep rizbulimin e Dranjes këtë herë vetëm si zhguall. Arshi Pipa ka bërë një analizë të detajuar për këtë vepër.

VËSHTRIM METRIK

(Vepra 9, Onufri 2010,

përmbledhjet poetike “Nji fyell ndër male” dhe “Kanga e vërrinit”)

Strofat:

Te përmbledhja poetike “Nji fyell ndër male”, botuar në Prishtinë në vitin 1953, bien në sy ndërtimet strofike me një mbizotërim të strofës katërvargëshe në 24 poezi, kurse strofat e tjera janë me numër të pakët, dy pesëvargëshe, një trevargëshe dhe një gjashtëvargëshe.

Te përmbledhja poetike “Kanga e vërrinit”, botuar në Prishtinë vetëm një vit më vonë, ky raport ka ndryshuar duke nxjerrë në plan të parë 22 poezi me varg të lirë, 13 poezi me strofa katërvargëshe, dy poezi me strofa dyvargëshe dhe gjashtëvargëshe, nga një poezi me strofë trevargëshe, një pesëvargëshe dhe një sonnet.

Rimat:

Te përmbledhja poetike “Nji fyell ndër male” mbizotëron rima e kryqëzuar ABAB me 20 poezi, rima e puthur dhe rima e alternuar me nga dy poezi, te poezia me tercina skema është ABA BCB, te dy poezi pesëvargëshe skema është ABABC DEDEC, kurse te dy poezi me strofa gjashtëvargëshe skema është ABABCC. 

Te përmbledhja poetike “Kanga e vërrinit”, Camaj ka përdorur vetëm rimën e kryqëzuar me 12 poezi, në një poezi skema është ABCB, 

rima e puthur ndeshet vetë te dy poezitë me distikë, te poezitë me tercina, me pesë dhe gjashtë vargje skemat janë njëlloj me vëllimin paraprijës, kurse soneti është shkruar me skemën ABAB CDCD EFG EFG.

Vargjet:

Te përmbledhja poetike “Nji fyell ndër male” ka një larmi vargjesh duke filluar nga 7-rrokëshi te 12-rrokëshi, si dhe kombinime të ndryshme brenda strofave. Camaj nuk është i gurtë ndaj masës së rrokjeve, prandaj ka një mes 11 dhe 13 rrokjeve në 13 poezi. Ndër kombinimet vendin e parë e zë kryqëzimi i 12-rrokëshit me 8-rrokëshin, në strofat katërvargëshe tre vargjet e para janë 11-ose 12-rrokësh, kurse vargu i katërt është 5-, 6- ose 7-rrokësh.

Te përmbledhja poetike “Kanga e vërrinit” Camaj priret nga vargjet e kombinuara me zhvendosje të vargut të shkurtër nga vargu i dytë te i katërti, kurse te strofat gjashtëvargëshe më të shkurtër janë dy të fundit.

Nga Harallamb Fandi,

shkrimtar, Itali.

Më ka ndodhur dhe herë tjetër që, ndonëse gjatë leximit të një libri të kem mbajtur 5-6 faqe me shënime, të cilat, kur jam ulur për të shkruar përshtypjet, i kam lënë mënjanë, duke menduar të them më mirë atë që ndiej pas përfundimit të leximit. Kështu bëra dhe për romanin e Shpend Sollaku Noé-së. Meqë isha mirë si rrallëherë nga shëndeti, u ula dhe nisa t’i shkruaj autorit drejtpërdrejt tek messenger-i. Po s’qe e thënë të vazhdoja, sepse më ndërprenë dhe, kur u riktheva për të vazhduar, pashë se në nxitim e sipër i kisha fshirë të gjitha çka kisha shkruar. S’di sepse, ndryshe nga zakonisht, pashë më parë shënimet e mbajtura gjatë leximit dhe u kënaqa ngaqë rikujtova shumë gjëra të çmuara, vjelë nga ky roman i mrekullueshëm. Ato mund dhe t’i kisha lënë mënjanë padashur dhe, natyrisht, s’do të më vinte mirë.

Pse e quaj të mrekullueshëm romanin “Nascita, infanzia e gioventù del clone Nicolaus Bonadei”?

Dikush mund ta gruponte atë me librat thriller, me disa theksime problemesh shoqërore të të kaluarës dhe të të sotmes. Ata që do të mendonin kështu, nuk do të mundeshin kurrë të dilnin në suprinë, sepse injoranca dhe mosleximi, do t’i fundoste në llumin ku pluskojnë. Ky roman e bën lexuesin korrekt të mendojë të kundërtën. Unë, që më shumë se shënimet e hollësishme kritike, jam i prirur të vendos në plan të parë pasurinë e ndjenjave dhe mendimeve që lindin gjatë leximit, pohoj me plot gojë që ky roman është një pasuri e vyer. Dhe kjo s’mund të ndodhte nëse autori do ta kthente mundin e vet në një lojë profesionale shkrimtarësh artizanë apo mjeshtrash të frymëmbajtjes nga të papriturat e trilluara.

Që në faqet e para atmosfera e krijuar të merr me vete për atje ku zhvillohen ngjarje të mëdha. Pavarësisht se ç’ndodh më vonë, mua fillimisht më erdhi në sy shkëndija ndezëse e përfytyrimeve të nxitura prej leximit sepse, me sytë e mendjes, pashë mes turmës në Sheshin e Kuq figurën e Rostropoviçit, violonçelistit disident rus, më të madhit të të gjitha kohërave që, kur mësoi ngjarjen që po ndodhte, të cilën Noé e përshkruan aq bukur, u nis me avion drejt Moskës dhe, me automatik në krah, doli në mbrojtje të demokracisë. Përfytyroni një artist si ai, që armë kishte gjithnjë violonçelin dhe fjalën, të dilte me automatik në duar. Motiv apo temë kjo, krahas shumë të tjerave që, ky roman, të ofron dhe të sugjeron për të bërë një shkrim të veçantë.

Pas kësaj tabloje të realizuar mjeshtërisht, fjala e shkrimtarit tonë me vepra të botuara në shumë gjuhë të botës, mbrujtur me kulturë të admirueshme dhe me ndjeshmëri të rrallë, më mori me vete nëpërmjet orkestrimeve të harmonive gjuhësore, që s’të ndahen deri në fund.

Nuk mund të mos përmend këtu aftësinë vrojtuese prej piktori të autorit, që tek tablotë me përmasa e karakter monumental, të cilat të mbushin gjithë qënien, vendos me shkathësi edhe penelata që sjellin pamje nga rrugë, parqe e ndërtesa të njohura, shpeshherë edhe në kontraste ndijesish nga më të ndryshmet; ku lirizmi i kujtimeve nga leximet e kolosëve të letërsisë, shtypet nga pamjet e institucioneve staliniste që pillnin tmerre e gulagë. Shumica e tyre vjen qartësisht me emrat që i kemi dëgjuar që në adoleshencën tonë me një saktësi habitëse e jo si në gjuhët e tjera ku ato e humbasin tingëllimin origjinal.

Gradualisht, pas hedhjes së farës për subjektin, ku klonimi do të shërbejë për ardhjen në jetë të Nicolaus Bonadeit, gëzimit prindëror po dhe ngazëllimit për suksesin shkencor të prindërve të tij, vijnë përpara lexuesit pamje të tjera, të sotme. Me ritmin e kohës na dalin parasysh mjedise të reja nga Kitaj Gorod e aeroporti me hapësira e ngjarje të mëdha e të vogla. Më tej, duke vazhduar në linjën e subjektit, ndiejmë të kemi të kemi shprehur, në brendësi të vetes, falenderimin e parë për shkrimtarin. Falë përshkrimeve mjeshtërore, pas rrëmujave dhe aventurave të largimit nga Rusia, vijmë papritmas në atmosferën paqësore dhe ajrin lehtësues të alpeve ku shumëkush ndihet edhe më i pranishëm nga kur, në një kohë tjetër, ka parë filmimet më të mira të atij vendi. Gjithçka që vazhdon deri ne fund të librit mban mbi vete tisin e hollë të argjenduar e filigranor të fjalës, me pasuri njohurish të sakta e të thella enciklopedike, që i vijnë në ndihmë vjeljes së mendimeve të shkrimtarit nga çdo lexues dhe që i shërbejnë njohjes më mirë të realiteteve e botëkuptimeve në periudha të ndryshme.

Në këtë pasuri, veç kulturës, është shkrirë dhe përvoja jetësore plot vuajtje e përpjekje, shpesh mbinjerëzore, e autorit disident dhe emigrant Shpend Sollaku Noé. Mendimi i kultivuar që ai shpërndan bujarisht e bën të thjeshtë, të afërt e të përmallshëm për vendin e tij, Shqipërinë, të sjellë me pamje e detaje që të mbeten në mendje nëpërmjet një gjuhe të çlirët, ku italishtja e përsosur tingëllon njëlloj si shqipja e pastër dhe e bukur në çdo rast. Shpend Sollaku Noé është shkrimtar befasues, i qetë në rrëfim, po jo asnjëanës. Ai është gjithnjë empatik, veç atje ku duhet është edhe ironik apo çjerrës maskash, por asnjëherë fyes, edhe kur i ka plasur buza. Kur e mbaron se lexuari veprën e tij të duket se autorin, që të është bërë pjesë e vetes, e ke aty dhe dëshiron ta kesh gjithnjë pranë. Dhe nuk ka si të mos mbetesh në pritje të ardhjes së sigurt e jo të largët të tij me një tjetër sukses në duar.