Nga Keze Kozeta Zylo/

(Përshtypje dhe mbresa nga libri “Njeriu si një tjetër”)

Çdo libër që më dhurohet më krijon një ndjesi të veçantë.  Natyrisht secili libër është si nje zog pendë kaltër që ndërton një folezë në trurin dhe zemrën time.  Disa prej tyre dhe mund të mos jetojnë aq gjatë, por libri “Njeriu si një tjetër” me autore, shkrimtaren e shquar Natasha Lako do të më ngelet përgjithmonë ne kujtesë. 

E çuditshme të kesh foleza të argjendta brenda trupit dhe si emigrante lehtësohesh pakëz ose pajisesh me flatra për të udhëtuar drejt Atdheut, atje ku shqiponjat kanë folenë.  Dhe ky vendim do të jete nje akt i shenjtë ashtu siç shkruan shkrimtarja Lako si: “Kur vendosa të bashkoj në një libër shkrimet që për disa vite me radhë më janë botuar në gazeta të ndryshme, shtysë të parë kisha qëndrimin ndaj leximit, si një akt që mund ta quaj të shenjtë”.  

Libri fillon me një vështrim të thellë rreth shkrimit “Bogdani dhe Herakliti” ku me intuintën e një artisteje dhe me një imagjinatë të jashtëzakonshme na çon nga Bogdani tek Herakliti, ku citohet përmallshëm dhe ndjeshëm vargu i Bogdanit: “Qiellisht ngrihen gurë dhe zjarr”…

Kjo përmendje e ndezur si llavë më përkon me 334 vite më parë, më 6 dhjetor 1689 ku Pjeter Bogdani vdiq në Prishtinë nga epidemia e murtajës.  

Eqerem Çabej shkruan se Bogdani është një stilist i rrallë, ai është maja e Gjuhës Shqipe.  Natasha Lako ka ngritur ushtrinë në këmbë rreth një studimi dhe pasurie të linguistikës artistike marramendëse ashtu siç ka bërë Bogdani tek “Çeta e profetëve” si nje bari shpirtëror. 

Ndaloj emocionalisht në faqen 17 të librit ku ka shkrimin: “Naim Frashëri dhe Uollt Witman”.  

Zoti i solli në jetë t’i kem fqinj të dy të mëdhenjtë, Naim Frashërin me vendlindjen time Tepelenë-Përmet, që sa herë e kemi vizituar shtëpinë e tij, apo me Uollt Uitman ta kem fqinj në Long Island, New York.  Para disa kohësh unë shkova brenda shtëpisë së lindjes kthyer në muzѐ në Long Island, atje ku i ra koka shkrimtarit botëror Uollt Uitman. Ajo që më ngacmoi më shumë për ta vizituar nje ditë të diele dhe ta harxhoja kohën kulturalisht ishin vargjet e tij që më frymëzuan si: “Kundërshtoni shumë, binduni pak”…  Po ne jetojmë në kohë të shpërfytyruara herë me skllevër përreth dhe herë matanë oqeanit bash m’u në zemër të Atdheut tim, ku shumica vazhdojnë të adhurojnë diktatorët që mjerisht lindin si kërpudhat, pa kuptuar se prej skllavërisë së plotë asnjë popull i botës nuk e fitoi dot përsëri Lirinë.

E shkruaj këtë sepse Witman dhe Frashëri ngelen frymëzim, ekrane të hapura të mendjes, piskama e dhimbjes dhe e bukurisë njerëzore të cilën e kanë emërues të përbashkët në pasurinë e tyre letrare.  Autorja me plot sqimë të penës së saj i sjellë të dy shkrimtarët Frashëri dhe Utiman si burra të një force epike.   Te dy përdorin enumeracione, një shkallëzim të natyrës, si në një zotërim të porsashfaqur të kthyer në himn.  Naimi e fillon poemën e tij të famshme me vargjet: 

O malet’ e Shqipërisë e ju o lisat’ e gjatë/ Fushat e gjëra me lule, q’u kam ndër mënt dit’ e natë/ Ju bregore bukuroshe e ju lumenjt’ e kulluar/ Çuka, kodra, brinja, gërxhe dhe pylle të gjelbëruar!

Ndërsa Wollt Uitman këndon: “O kënaqësi që japin lisat, kopshti, korija, dushku, qitrat, pisha, pekanti.  O të këputësh hapësirën.”  Autorja si një studjuese e thekur pohon se: “Naim Frashëri mbetet demokrati i parë i shqiptarëve, Uollt Uitman mbetet demokrati i paparashikuari i gjithë botës.”  

Marrim pak frymë gjatë leximit, ndalem diku tek qelqi i akullt i janarit dhe shoh drurë të zhveshur nudo, dhe tek tuk ndonjë syth jeshil i sapoplasur në një të çarë lëvozhge me sy të kadifenjtë.  Gjatë këtij akti që janë elemente ujore dhe stërkala Sollokusheje ku jam nanurisur në fëmijërinë time filloj të lexoj përsëri.  Syri ndalon dhe më mbjellë fantazinë e shkrimtares Lako në rremba të gjakut, ngase ajo shkruan si: Wollt Uitman duket sikur e ka takuar Naim Frashërin kur i thote:

“Shok po të jap dorën!  Po të jap dashurinë që është më e shtrenjtë se floriri, po

të jap veten time në vend të predikimit dhe të ligjit.  A ma jep ti veten tënde? A vjen të udhëtosh me mua? A do që të qëndrojmë bashkë tërë jetën?  

Më bukur shkruan Lako që nuk njiheshin këta dy poetë, sepse bota duket edhe më e madhe.”  

Shumë të vlerta janë dhe tri letra si: “Rapsodia e Këngëve Arbëreshe”

Me shumë emocion do të ndalesha tek De Rada i madh, ky shenjtor i Gjuhës Shqipe matanë Adriatikut.  U ndala me një detyrim moral e shpirtëror duke më ngacmuar pejzat e shpirtit nga shënimi që Lako ka lënë në faqen e parë të librit dhuratë për mua dhe duke më pagëzuar si promotore të fjalës shqipe në gjirin Nju Jorkez të shqiptarëve.  Shkrimtarja uron: Jetë të gjatë “Alba Life”!  

Pena e saj ndrin dhe shkëlqen, kur thotë se De Rada me përmbledhjen “Rapsodia e këngëve arbëreshe” hodhi farën e këngëve.  Në këtë vit të madh të autorëve të jashtëzakonshëm botërorë u shquan dhe ca kënge të vogla të truallit shqiptar.  Është fara e një gjenialiteti, është fara e një geni që me të drejtë duhet të përkulemi para tyre për këtë pasuri përrallore, hyjnore.  

Tek letra e dytë për lexuesin, qënien më shpirtmadhe jepet qënia hyjnore e globit, femra.  Asgjë nuk mund të shijohet, asgjë s’mund të shkruhet dhe asgjë s’mund të dritëzohet pa hyjneshën: grua.  Kjo shkruhet në libër, kur çdo këngë ekziston vetëm përtej kqyrjes gjatë një dekantimi artistik.  Në barkën e parë hipën vashat, në barkën e dytë hipën trimat, në barkën e tretë kishte bukë dhe mëndafsh.  Kënga ka forcë magjike, drithërurese, jehonë të largëta zërash, dallgë detesh dhe oqeanike, vegime dhe shkëndijëza sysh, shkrepëtima dhe zjarre mallesh që djeg…  

Në moshën e vajzërisë kënga pyet: E kujt je mollë e pambjellë/ rrënjëhapura pa dhѐ? 

Dhe bashkëbisedimi ngre tallaze dashurie për mëmëzonjën si: O ti zonjë, o shegë e pjekur/ Dil në udhë që t’i takosh!…

Princi i Arbërisë është i adhuruar përjetësisht nga Arbërit dhe të gjithë shqiptarët sa të kenë frymë mbi dhe.  Ndaj me të drejtë autorja sjellë magjepsjen për bukurinë shqiptare, për Donikën si:

Te pallati i Aranitit/ Dërgojini fjalë zonjës/ Donikë Marineza…

Dhe në shtratin e zjarrtë të këtyre këngëve plot art, stilistikë, metafora goditëse shpirtërore, lindi kryevepra e letërsisë “Milosao” 

Natasha Lako e mbyll librin me një përsiatje të njderë të titulluar “Një pikë e zbehtë blu”, ku mjeshtërisht përdor bukur figurat artistike, imazhin, imagjinatën e saj gjer në kupë të qiellit, apo gjithë planetit aty prej 60 billion km ku është bërë fotografimi i planetit tokë nga roboti.  Ajo heq një paralele midis fotografimit dhe Ditës së Shën Valentinit meqënse është bërë pikërisht në këtë datë, më 14 shkurt, 1990.  

Brenda mistereve të Pikës së zbehtë blu autorja më mban pezull si pupël në ajer për të shkuar më tej imagjinatës së saj e cila shpreh vehten mjeshtërisht.  Fotografia është dhe guxim i një poeteje që e çon lexuesin ku dhemb dhëmbi vete gjuha.  Ajo guxon dhe i thotë lexuesve të saj se para se të na integrojnë në qytetërimin e tyre bota, robotët, etj, politikanët tanë na kanë integruar me kohë brenda një pike të vetme ku nuk duket asgjë.  Duke shkruajtur të mbahet edhe fryma, kur të pangopurit, grabitësit shpirtërorë dhe të pabesë, robotët do të na kullufisin të gjallë.  Dhe pena e Lakos ngre alarmin…  Autorja ka ndalur mahnitshëm në shkëlqimin e figurave më të epërme të kulturës dhe Gjuhës Shqipe filluar me Marin Barletin, Gjon Buzukun dhe vazhdon si një misionare e devotshme duke operuar me “bisturinë” e artit për të shëruar plagë që jo rrallë janë në trupin dhe unin shpesh malinj të shkrimtarëve…

Lexojme dhe vazhdojmë në çdo faqe dhe esse të librit dhe papritur ndjej sikur me dorën e nje arkitekteje artistike më ka ndërtuar në sytë e mi çerdhe dallandyshesh:  Dhe e dini pse?  Dallandyshet ndërtojnë foletë vetëm pranë shtëpive të njerëzve, pranë ballkoneve të tyre.  Natasha Lako është grua, është humane, është poete e cila vjen me kalin pegasian dhe ulet si mike në sofrën e vjetër. Poezitë dhe shkrimet e Lakos vinë herë si fllad dhe herë si jehonë malesh dhe kthjellojnë mendjet e lexuesve që aq shumë kanë nevojë në këto kohë duhmash të papërmbajtura, suname të egra. Me këtë liber autorja Lako të kujton novelisten e shquar amerikane Toni Morrsion e cila thotë: “Nëse ka një libër që dëshironi të lexoni, por ende nuk është shkruar, atëherë ju duhet ta shkruani.”

Natasha Lako jo vetëm që e shkruajti, por me këtë libër ka pasuruar universin e letrave shqipe me aktin më të lartë shpirtëror, poetik dhe eseistik.  Libri është si një katalizator ku çliron vetëm energji të pashterrshme, pasi gjtihë elementet artistikë, stilistikë, e vërteta dhe imagjinata marramendëse të burgosin derisa të shkosh në togfjalëshin e fundit: “Gjuhë njeriu”, dhe aty çlirohesh dhe frymëzohesh për të dhënë mendimin rreth librit si në rastin në fjalë. 

Autorja i bashkoi shkrimtarët e ndryshëm të epokave si Pegasi, qe është kali i mrekullueshëm fluturues i mitologjisë greke i cili kaloi pak kohë në tokë përpara se të fluturonte në malin Olimp, në shtëpine e perëndive ku shkoi për të jetuar në pallatin e Zeusit.

Natasha Lako është një pegasiane që bashkoi autorët e shekujve në Olimpin e letrave.

18 janar, 2024

Staten Island, New York

Nga Albert Vataj/

Ai do të ishte në kryeradhën e vepruesve vullnetmirë, të cilët kremtuan në botëkuptimin e kohës dhe grishën në mbamendjen e brezave, visaret e njëmendta të traditës dhe vlerave shpirtnore të shqiptarëve. Qëndruesi i paepur i stuhive politike. I keqkuptuar dhe i anatemuar, kësisoj, prej çaprazit të rendeve politike dhe kapërcyellit të ndryshesave, ku ai ishte personazh i spikatur. Pakkush si ai, ishte i kudogjindshëm dhe i vetvetishëm për aktin shqiptar të njohjes së përbotshme të asaj pasurie të pashtershme. Si dishepull i dijes dhe apostull i krijimit, ai shëmbëlleu mëtimin më të qenësishëm të shërbestarit të devotshëm të shqipes dhe ngadhënjimtarit të ndryshesave në artin e rrëfimtarisë. Rrallëherë arsimi dhe letërsia shqipe asht ndesh me një model të tjetërllojtë, ngase ai ishte. Mbamendja shqiptare, në rrugëtimin e rrëmetshëm të vetëdijes kombëtarë, Ernest Koliqit i ka lënë një vend në panteonin e nderit, anipse për një kohë të gjatë emri dhe vepra e tij kaluan për nën tehun e anatemës dhe harrimit.

“Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifet aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona.”

Karl Gurakuqi

Ernest Koliqi, mbamendet njeri me dije të thella, erudit, vizionar, mbartës i traditës dhe trashëgimisë së vyeme shqiptare. Ky parak i modernitetit në letërsinë shqipe, ngultas dhe me një kurajo të pashoqe sendërtoi në botëkuptimin e tij krijues, në korpusin e sentimenteve estetike në kumt, risi dhe stil. Tematika e trajtesës në krijimtarinë e Koliqit është dashtazi mbartëse e elementeve dhe trajtimeve, të cilat u kthyen në shkreptima flakatare domethëniesh dhe kumtesh.

Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifët aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona, mëton Karl Gurakuqi.

Duke marrë shkas rreth një prej t’themeltave akte të Koliqit që është revista “Shêjzat”, Martin Camaj shkruan “Shêjzat shërbyen si tribunë dhe dritare informimi mbi aktivitetet shkencore albanologjike në botë. Ato regjistruen në kroniken e tyne edhe ngjarje shoqnore që në të ardhmen do të vlejnë sadopak si dokumentacion historik e kultural për nji periudhë rreth njizet vjeçare”.

Periudha kur ai u gjend për t’iu gjegjur mëtimeve të mëdha të udhëtimit të tij apostolik të dijes dhe shqipes ishin domethënëse për fatin e shkollës dhe gjuhës shqipe në trojet shqipjetuese, por edhe shkas për ta keqkuptuar rolin e patëdytë të këtij Prometheu. Ernest Koliqi, ka qenë ministër sekretar shteti i Arsimit që nga 12 prill 1939 deri më 3 dhjetor 1941. Është kjo një nga periudhat kur në Shqipëri u krye një nga aktet më të mëdha pas shpalljes së Pavarësisë, siç ishte dërgimi i mbi 400 mësuesve në të gjitha trojet shqiptare për hapjen e shkollave dhe mësimin e gjuhës shqipe. Me plot gojën do ta cilësoja këtë akt edhe si një shtrirje e Pavarësisë së trojeve kombëtare në të gjithë hapësirën ku flitet shqip, por që për arsyet e pas Konferencës së Londrës më 1913, këto troje mbetën jashtë kufijve shtetërorë të trungut shqiptar. Në këtë kuptim, Ernest Koliqi nuk është vetëm një figurë e shquar e arsimit mbarëkombëtar, por edhe një figurë e shquar e letërsisë dhe kulturës. Ka një bibliografi të tërë me emrin e tij. Ka arritur majat në vitet ’30.

****

Më 20 maj 1903 u lind në Shkodër në një familje me origjinë nga Dukagjini, e rame ma vonë në Anën e Malit, e masandej në Shirokë, Ernest Koliqi. Erdh në jetë djali i Shanit dhe i Age Simonit, me vëlla Mikel Koliqin, t’parin kardinal shqiptar, e tjerë vllazën, Viktorin, Guljelmin, Lecin, e motrat, Margeritën dhe Terezinën. Ai do të ishte themeltari i narrativës modernë shqipshkruese, poeti, romancieri, esseisti, përkthyesi, gazetari, dramaturg, vepruesi politik dhe kontrubuesi i pashoq i kulturës kombëtare shqiptare në atëkohjen e potershëm të shekullit XX.

Familja në zanafillë kishte mbiemrin Kolaj, por nga tregtia e vazhdueshme me Malin e Zi i mbet Koliqi nga një periudhë e mbrapa. Ndoqi mësimet e para në Kolegjin Saverian të Jezuitëve. I ati, Shani e dërgon për të studiuar në Itali kur ishte 15 vjeç. Studion në Kolegjin Jezuit Arici në Breshia. Në gazetën “Noi giovani”, të cilën e themelon vetë me disa bashkënxënës, boton poezitë e tij të para në italisht. Më 1921 kthehet në Shqipëri dhe ristudion shqipen me themel, mentori i tij, Imzot Luigj Bumçi e prezanton me përfaqësuesit më premtues të brezit kulturor, si Kolë Thaçi, Kolë Kamsi, Lazër Shantoja, e Karl Gurakuqi. Në një konkurs për himnin kombëtar, mes krijuesve, merr pjesë edhe Ernesti, i cili vlerësohet me çmim të parë nga një juri e përbërë prej Gj. Fishtës, F.Nolit, M.Frashërit, L.Gurakuqit. Dy vjet më pas themelon së bashku me patër Anton Harapin dhe Nush Topallin, revistën “Ora e Maleve”, me drejtor gjegjës Shuk Gurakuqin. Në vitin 1924, pjesëmerr zellshëm në shoqërinë patriotike “Bashkimi”, e krijuar nga Avni Rustemi. Thirret më pas Luigj Gurakuqi në Tiranë si sekretar personal. Emërohet gjithashtu sekretar i Ministrisë së Brendshme. I nxitur nga Gurakuqi dhe miqtë e tij, dërgon në shtyp poemthin dramatik “Kushtrimi i Skënderbeut”. Kjo vepër i dha shpresën për të hyrë përgjithmonë në botën e letrave shqipe. Për shkak të lidhjeve të tij të reja politike, detyrohet t’emigrojë për pesë vjet në Tuzla të Bosnjës për t’i shpëtuar ndonjë goditjeje nga forcat zogiste, pas lëvizjes së dështuar të Nolit. Në vitin 1929, i ndikuar nga ky rreth shqiptarësh, Koliqi shkruan vëllimin me tregime “Hija e maleve”, vëllim i cili e pagëzon edhe si krijuesin e prozës moderne shqiptare. Me një stil të mrekullueshëm narrativ, ai arrin të paraqesë në këtë botim një sërë episodesh të jetës malësore nën ndikimin e rregullave të ashpra të Lekë Dukagjinit, por pa munguar edhe skenat e jetës qytetare shkodrane, të cilat i njihte në qelizë. Me këtë vëllim ai mirëpritet të kthehet në qarqet letrare në Shqipëri. Monarkia e fal Koliqin më 1930 dhe e emëron mësues të thjeshtë gjimnazi. Nga viti 1930, ishte mësues në Shkollën Italiane Tregtare në Vlorë ku i jep mësim mes të tjerëve edhe Petro Markos dhe në gjimnazin e shtetit në Shkodër, ku i jep mësim Lazër Radit. Ku dhe i porositur nga Mustafa Kruja me mbledhë librat e bibliotekës së tij që qe shpërnda ndër françeskanë e jezuitë. Derisa shtrëngohet, sërish për arsye politike, të largohet për në Itali. Në vitin 1932, botoi vëllimin e parë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë”, me një parathënie nga Fishta, një antologji që u përdor menjëherë si tekst letërsie në gjimnazin klerik të Shkodrës dhe përmban katër poetët më të mëdhenj të Italisë: Aligierin, Petrarkën, Arioston, Tasson. Gjatë viteve 1933-1934 regjistrohet në Universitetin e Padovës për të vazhduar studimet. Edhe pse me punë në Padova, Koliqi nuk i shkëput lidhjet me Shqipërinë. Bashkëpunon me redaksinë e të përjavshmes kulturore “Illyria”. Gjitha vjershat e veta i përmbledh në vëllimin “Gjurmat e stinëve” ku paraqiten me një frymë krejt të re skenat e jetës shkodrane dhe gjejmë të pasqyruar shpirtin e poetit me ndjesina atdhedashurore. Ndërsa, autodafeja e vendosur në krye të këtij libri vlerësohet si një ndër aktet më të rëndësishme në fushë të mendimit estetik shqiptar. Në një sërë botimesh periodike dhe veprash të tij, Koliqi afirmohet si një talent i letërsisë shqiptare.

1935, Itali – Pas suksesit të vëllimit të parë me tregime, boton një libër me 16 novela me titull “Tregtar flamujsh” me lëndë të nxjerrë nga mënyra e jetesës së popullit tonë, sidomos të atij të qytetit të Shkodrës. Ngjarjet dhe problematikat sociale që prekin veprën gjithnjë i nënshtrohen një analize të thellë psikologjike. Ky vëllim novelash, siç vëren Miaser Dibra, i përket një shkalle pjekurie më të madhe të autorit. Po këtë vit boton edhe poemthin në prozë “Quattuor”.

1936 – Emërohet Lektor i Shqipes pranë Universitetit të Padovës që drejtohej nga Carlo Tagliavini. Boton vëllimin e dytë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë” (me parathënie nga Tagliavini). Ky vëllim përfshin vjersha të përkthyera të katër italianëve të tjerë: Parini, Monti, Foskolo, Manxoni. Personalisht çmonte Giosuè Carducci, Giovanni Pascoli, dhe Gabriele D’Annunzio-n. Edhe vëllimi i tretë ishte i përgatitur por nuk u botua. 1937 kryen studimet në Padova me tezën “Epica popolare albanese” (“Epika popullore shqiptare”), tezë doktorate e cila u vlerësua nga shumë albanologë si N. Jokli, M. Lambertz etj, që u mbërrit me ndihmën e disa kangëve që ia dha Atë Bernardin Palaj.

Në shtatorin e vitit 1941 kur me një vendim, mbi 200 arsimtarë normalistë dhe të shkollës amerikane të Fullcit, shkuan në Kosovë, trojet shqiptare në Maqedoni e Mal të Zi, si dhe në Çamëri. Një akt i tillë ka qenë dhe mbetet përjetësisht sublim se ai dha frytet e veta në hapjen e shkollave shqipe, në hapjen e dëshirës për të mësuar dhe rrënjosur shqipen në të gjithë trojet shqiptare. Nga 1942-1943 ishte kryetar i Institutit të Studimeve Shqiptare.

Më 1944 largohet për në Itali. Vepra e tij letrare u ndalua edhe pse nuk përmbante asfarë shenje a parashenje politike. U ndalua për shkak të veprimtarisë politike të autorit, përkatësisë fetare dhe gjuhës letrare të përdorur. “L’Albanie Libre” është një e përkohshme e sapodalë në Romë me të cilën Koliqi fillon bashkëpunimin. Ndër të shumtat shkrime, këtu nis të botojë nga viti 1954 deri më 1961, studimin krahasues “Dy shkollat letrare shkodrane – e Etënve Jezuitë dhe e Etënve Françeskanë”. Në këtë studim të tij vërehet përpjekja për të hartuar një histori të mirëfilltë të letërsisë shqiptare, jashtë ngjyrimeve ideologjike.

Themelon të përkohshmen “Shêjzat” që e drejtoi për 18 vjet, e përkohshmja kryesore letraro-kulturore e asokohe. Jo vetëm shpaloste letërsinë bashkëkohore në botën shqipfolëse, por gjithashtu i dha za letërsisë arbëreshe dhe vazhdoi me lavrue autorët e paraluftës, shumë prej të cilëvet të vdekur e pjesa tjetër në mërgim, që denigroheshin aq shumë nga kritikat e Tiranës. Koliqi kështu shërbeu si një zë i largët kundërshtues i shkatërrimit kultural të Shqipërisë nga rendi stalinian i vendosur. Prej veprimtarisë së tij, letrare e politike, u sulmua nga autoritetet shqiptare e pas-luftës si përfaqësuesi kryesor i letërsisë borgjeze, reaksionare e fashiste. Veprimtaria krijuese dhe promovuese e vlerave nuk do të reshte edhe në mërgim. përkundrazi ai e pasuroi lëmin e albanologjisë me universin e tij të pamatë dijetues,

Ky vërshim i jashtëzakonshëm ndalet në shtëpinë e tij në Romë më 15 Janar 1975 dhe u varros po në këtë qytet me datën 18, i nderuar nga i gjithë komuniteti shqiptar në mërgim, por i mohuar nga vendi i tij. Në ceremoninë e asaj dite kishin ardhur personalitete të ndryshëm, kolegë, shqiptarë, arbëreshë, miq të ardhur nga vende të ndryshme. Ai meriton mirënjohjen me të përunjur prej gjeneratave, për krejtçka ai bëri me kaq përkushtim e me pasion për letërsinë dhe arsimin shqip, për vlerat shpirtnore shqiptare, këto visare të paçmuara. Ai është një kujtesë kremtesh solemne, një akt historik.

Prof.  Zymer Neziri

Shkurtore

Profesori amerikan Allbert Llord (Albert Lord), punoi më 1937 në Shqipëri të Veriut dhe mblodhi këngë të kreshnikëve edhe nga krahina e Plavës dhe e Gucisë. Ai punoi me lahutarët: Adem Brahimi-Mehmetkurtaj, Vuthaj; Musë Lushti-Çelaj, Vuthaj; Man Oruçi-Çelaj, Vuthaj; Brahim Haxhia-Hasangjekaj, Martinaj. Ademi, Musa e Mani, të larguar për shkaqe politike andej kufirit, vdiqën jashtë vendlindjes dhe u varrosën në Gurëz të krahinës së Kurbinit. Brahimi u kthye në vendlindje, por u burgos. 

Këngët e tyre kanë veçoritë e përbashkëta të temave e të motiveve me këngët e tilla në krahinat e tjera: rrëfimi i gjatë epik për bëmat heroike të Mujit e të Halilit dhe të kreshnikëve të tjerë, prania e qenieve mitike, sidomos e zanave, formulat, poetika e kohës, poetika e hapësirës dhe karakteri legjendar. 

Këto këngë nga Vuthajt e Martinajt, mbledhur nga A. Llordi, ruhen dorëshkrim në Koleksionin e profesorit të tij, Millmen Peri (Milman Parry), në Universitetin e Harvardit (The Milman Parry Collection of Oral Literature, Harvard University, Cambridge, Massachusetts), kurse kjo kumtesë është shkruar në bazë të hulumtimit që bëra gjatë qëndrimit tim studimor në Harvard, më 2002 dhe 2007.

Fjalë çelësa: Adem Brahimi-Mehmetkurtaj, Vuthaj; Musë Lushti-Çelaj, Vuthaj; Man Oruçi-Çelaj, Vuthaj; Brahim Haxhia-Hasangjekaj, Martinaj, Allbert Llord (Albert Lord), Universiteti i Harvardit.

Projekti i M. Perit për Ballkanin

Millmen Peri (MIlman Parry), në fillim të viteve ‘30 të shekullit të kaluar, mori përsipër realizimin e një projekti hulumtues në Ballkanin Perëndimor. Ai hulumtoi dhe mblodhi këngë epike në disa rajone të Ballkanit Perëndimor, më 1934-1935. Punën e vet e regjistroi në 3500 pllaka, të incizuara boshnjakisht, shqip, kroatisht e  serbisht, që ruhen në Harvard. Por, siç dihet, qëllimi i Perit nuk ishte mbledhja e këngëve popullore epike në Ballkan, por ishte synimi që të dëshmojë se «Iliada» dhe «Odiseja» nuk janë vepra të një autori, por ato janë vepra të traditës gojore greke. Në këto hulumtime mori pjesë edhe ndihmësi i tij, Albert Llord (Albert Lord). Peri ishte profesor i Universitetit të Harvardit. Koleksioni i tij është i njohur në SHBA. Konsiderohet ndër më të mëdhenjtë e këtij lloji. Shumë dijetarë nga bota ka bërë hulumtime në materialet e këtij koleksioni.

Projekti i A. Llordit për Shqipërinë

Edhe pas vdekjes së papritur të M. Perit, më 1935, A. Llordi nuk iu nda punës në Ballkan, saktësisht në Shqipëri. Koleksioni i tij, i vitit më 1937, është vazhdim i projektit të M. Perit në vise të Shqipërisë së Veriut. Këngët e A. Llordit janë shënuar në dymbëdhjetë fletore të formatit të vogël. Janë të shkruara me dorë. Ai i quan libra. Tetë të parat janë me këngë të mbledhura prej tij, kurse tri fletore janë të dy bashkëpunëtorëve të tij, Qamil Hoxha dhe Murat Paci. Koleksioni ka 44 këngë të Ciklit të Kreshnikëve dhe 10 të tjera të dy bashkëpunëtorëve të tij. Koleksioni i tij i vitit 1937 e bën të shumë të njohur, sidomos në epikologjinë shqiptare.

Të dhëna për lahutarët e Vuthajve  e të Martinajve

Adem Brahimi-Mehmetkurtaj, Vuthaj, ishte 57 vjeç, më 1937, kur u takua në Palç të Mërturit me A. Llordin. Kishte në repertor 18 këngë të kreshnikëve, por i këndoi vetëm dy. Ademi ishte i familjes Mehmetkurtaj. 

Musë Lushti-Çelaj, nga Vuthajt, 30 vjeç, këndoi dy këngë të kreshnikëve për Llordin në Gurëz të Kurbinit. Kishte në repertor 10 këngë të kreshnikëve. Mbiemri i tij është shënuar gabimisht Alushi.

Man Oruçi-Çelaj, Vuthaj, u takua me profesorin Llord po ashtu në Gurëz, Kurbinit. Ishte lahutari më i vjetër nga grupi i Plavës e Gucisë. Kishte 60 vjet moshë. Dinte 9  këngë të kreshnikëve. Është i familjes Çelaj.

Brahim Haxhia-Hasangjekaj, Martinaj, ishte lahutari më i ri nga grupi i Plavës e Gucisë. Ishte 19 vjeç. Dinte 5 këngë të kreshnikëve. I vetmi nga ky grup u kthye në vendlindje, por pushteti jugosllav e burgosi. Më 1984 u shënua edhe një këngë e repertorit të tij.

Ademi nuk ishte i shkolluar. Të shkolluar nuk ishin as Musa, Mani e Brahimi. Këngët i kishin mësuar që nga rinia e hershme, në  familje ose në rrethinë. Nga rinia e hershme kishin filluar edhe t’i binin lahutës.

Për Brahimin, Llordi shkruan: «Shkollë nuk ka bâ. Ka fillue me këndue ç’prej 10 vjeç. Ka mësue kangët prej babës dhe prej personave të tjerë, i bie lahutës dhe çiftelisë.»

Për Manin janë këto të dhëna të 12 tetorit 1937: «Man Oruçi, 60 vjeç, le në Vuthaj, Gusi, banues në Gurëz, bujk. Nuk din me këndue e me shkrue edhe shkollë nuk ka bâ.»  

Për Musën, më 12 tetor 1937, Llordi shkruan: «Musa Alushi, vjeç 30, le në Vuthaj, banues në Gurëz, bujk, di me këndue e me shkrue por shkollë nuk ka bâ. Ka fillue me këndue kangat prej moshës 15 vjeç. Ka mësue kangat prej babës. Luen lahutën».

Për Ademin, të cilin e takoi më 16 shtator 1937, në Palç të Mërturit, Llordi shkruan: « Adem Brahimi, le ne Vuthaj, Gusi, Jugosllavi, vjeç 57, nuk din shkrim e këndim dhe shkollë nuk ka bâ. Ka mësue prej babës dhe njerëzve të ndryshëm. Ka qenë 16 vjeç kur ka fillue me mësue kangë.»

Temat, motivet dhe personazhet kryesore 

Mbrojtja e kufijve të krahinës, mbrojtja kullotave, mbrojtja e kullave, mbrojtja e mallit dhe mbrojtja e nderit të familjes janë temat e këngëve në repertorin e këtyre lahutarëve të Plavës e të Gucisë, si gjetiu. Shumë sosh flasin edhe për martesat me miqësi, me pengesa e me grabitje. Kështu ndodh te kreshnikët dhe në taborin e kundërshtarëve të tyre. E pranishme është edhe zilia e inati, krahas burrërisë dhe nderit. Guximi dhe trimëria i japin ngjyrim secilës këngë. Veçohen sidomos dyluftimet. Qeniet mitike i japin vulë legjendaritetit dhe vjetërsisë së këtyre këngëve. Zanat janë të pranishme edhe në krahun e kundërshtarëve të kreshnikëve tanë. Aty shfaqen edhe kuajt, që e kuptojnë gjuhën  e kreshnikëve. 

-Personazhe kryesore në këngët e Manit janë: Halili e Dylberja e Kralit të Kotorrit, Arnaut Osmani, që bëhet dhëndër i Mujit, Hyseni, që grabit të bijën e kralit të Sejës, Ali Bajraktari, që bëhet dhëndër i Beg Ymer Begut, Muji e Halili që luftojnë me Kralin e Kotorrit, Gavran Kapetani, që i zapton bjeshkët e agëve, si dhe Kraleviq Marku e Muji.   

-Te Musa janë: Muja e Behul Kapetani, Smililiq Ilia, që ia grabit nusen Mujit, Halili e Balozi i Detit, Gjergj Elez Alia e Balozi i Detit, Muja, që ia grabit nusen Ivan Kapetanit, Kotuz Belaxhia e Krali i Sejës, Galiq Galani e agët e Jutbinës,  Aga Hasan Aga e Kral Kapetani, Urosh Kapetani, që ia grabit nusen Ali Bajraktarit, si dhe Çupërli Veziri, Kunja e Mujës dhe Kral Kapetani. 

-Edhe në këngët e Brahimit janë: Muji e Sejane Ivani, Sokol-e Halili dhe Harapi i Detit, Galan Kapetani, që i zapton bjeshkët e Mujit, Sejan-e Ivani, që i lypë mejdan Plakut, si dhe Muji që e zë rop Kralin e Kotorrit. 

-As te Ademi nuk ka ndryshime të mëdha. Aty janë: Halili dhe martesa e tij ( dy këngë), Muja e Gjure Harambashi, Muja e Gjorgj Harambashi, Ali Bajraktari, Siratin Alia, Filip-e Maxharri, që i lypë mejdan mbretit në Stamboll, Sojan-e Ivani, Muja e Smililiq Ilia, Krali i Kotorrit, që e pret në besë Mujin, Krali i Junanit dhe Muji e Halili, Halili dhe çika e Kralit të Talires, Muja, që e mëson Imerin e Ri për mejdan, Osmani i Vogël, Beg Imer Begu e Begzadja e Bukur, si dhe Hysen Aga i Ri e Balozi i Detit.  

Llordi ka vepruar në terren sipas metodës së përzgjedhjes së atypëratyshme. Nga 42 këngë të kreshnikëve të repertorit të këtyre katër lahutarëve të Vuthajve e të Martinajve, ka shënuar vetëm 5 sosh. Kështu ka vepruar edhe lahutarë të krahinave të tjera. Bie fjala, në Kelmend, ka gjetur 50 këngë të kreshnikëve në repertorin e pesë lahutarëve, por ka mbledhur vetëm 5 sosh. 

Këtë metodë të përzgjedhjes së atypëratyshme e kanë zbatuar edhe mbledhës të tjerë. Përzgjedhja bëhej nga përmbajtja e shkurtër e këngës, ose nga përzgjedhja e rapsodit për këngën që atij i pëlqen, ose që u pëlqen dëgjuesve të tij. Kështu kanë vepruar edhe mbledhësit në Institutin Albanologjik. Metoda e gjithëpërfshrjes është zbatuar vetëm në dy projekte: ’’Epika legjendare e Rugovës (1979-1988)’’ dhe ’’Eposi i Kreshnikëve në pesë vende të Ballkanit (1912-2016)’’. Rezultatet me metodën e gjithëpërfshirjes kanë qenë jashtëzakonisht të mëdha. Në këto dy projekte kam mbledhur 30 vëllime material, që me rreth 60 vëllime të mbledhësve të tjerë, nga viti 1897, mbërrijnë në shifrën 90 vëllime, ose rreth 600 mijë vargje, sa ka fondi ynë kombëtar.  

Prej katër lahutarëve të Llordit, të vitit 1937, të Vuthajve e të Martinajve, vetëm Brahim Haxhia la gjurmë në vitin 1984, pra rreth gjysmë shekulli më vonë, me një këngë të mbledhur nga Idriz Ulaj. Kënga e Brahimit ka titullin «Lum e lum, o i lumi more zot». Përveç këtij vëllimi të Idrizit, ku janë botuar 7 këngë të kreshnikëve nga kjo krahinë, dihet edhe për dorëshkrimet e këngëve të mbledhura nga Anton Çetta dhe Ali Ahmeti. A. Ahmeti është marrë edhe me studimin e këtyre këngëve në monografinë Këngë dhe vajtime nga krahina e Plavës dhe e Gucisë.

A. Llord, sipas studiuesit Agron Fico, ishte në Shqipëri, në qershor 1966. Mori pjesë, thotë,  në Simpoziumin e Folklorit të Shoqatës së Studimeve të Evropës Juglindore në Tiranë. Kishte një kumtesë për epikën legjendare dhe për rolin e rapsodit në pasurimin e varianteve bazë. Kumtesa e tij u ndoq me interesim dhe ngjalli diskutime të shumta, thotë ai.²⁷ Kjo thuhet edhe në një shkrim të Zihni Sakos, kronikë shkencore e vitit 1966, e botuar në rev. ’’Studime filologjike’’, se Llordi ka marrë pjesë me kumtesë, krahas studiuesve shqiptarë, bullgarë, grekë, hungarezë, rumunë, kroatë, në  punimet e Komisionit Ndërkombëtar të Studimit të Këngës Popullore  në Ballkan, AIESEE, në Tiranë, në Universitetin Shtetëror të Tiranës, më 17 e 18 qershor 1966. Nga Tirana qenë Androkli Kostallari, Aleks Buda, Zihni Sako, Efthim Dheri, Koҫo Bihiku, Qemal Haxhihasani. 

A. Fico, në vitet ‘90, pak pas vdekjes së prof. Llord, ka vizituar Universitetin e Harvardit, ku ka punuar në Koleksionin e tij me këngë shqipe, më 1996, me ftesën e zonjës Mary Louise Lord, pas një artikulli që ky kishte shkruar për Llordin në gazetën ”Illyria”, më 1994.²⁸

Plava e Gucia sot dhe lahutarët e saj të Eposit të Kreshnikëve

(8 lahutarë pas vitit 2012 dhe 3 rapsodë + 12 lahutarë para vitit 2012)

I. Plavë e Guci: 8 lahutarë e 3 rapsodë pas vitit 2012

1. Zeqir Smajli, 1921-2019, rapsod, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi katundi Çerem, Vuthaj, Plavë e Guci, ad. Bajram Curri.

2. Rexhep Tahiri-Hasangjekaj, 1933, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci.

3. Mehmet Rama-Balidemaj, 1938-2019, lahutar, vëllazëria e madhe Selcë, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci.

4. Avdi Syla-Prelvukaj, 1936, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël,  fisi Kelmend, Martinaj, Plavë e Guci, nuk këndon, jeton në SHBA. 

5. Nezir Muzlia-Hasangjekaj, 1938, lahutar, lahutapunues, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

6. Rrustem Xhema-Ulaj, 1940, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Vuthaj, Plavë e Guci, jeton në SHBA.

7. Hysni Tunxhi, 1952, rapsod, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Vuthaj, Plavë e Guci, ad. Bajram Curri.

8. Avdyl Zhujani, 1956, rapsod, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Vuthaj, Plavë e Guci, ad. Bajram Curri.

9. Deli Metushi-Gjonbalaj, 1962, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, katundi Vuthaj, Plavë e Guci, jeton në Trepoviq, Pejë. 

10. Rexhep Brahimi-Hasangjekaj, 1964, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci, jeton në SHBA.

11. Florim Jakupi-Hasangjekaj, 1971, lahutar, lahutapunues, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

Plavë e Guci: 12 lahutarë para vitit 2012

1.Azem Hazir Bajraktari, Martinaj, 1848 -1938, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci.

2.Makë Dema-Balidemaj, 1846 – 1936, lahutar, vëllazëria e madhe Selcë, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci.

3. Mehmet Brahimi-Prelvukaj, 1988-1970, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

4. Halil Mema-Kukaj, 1900-1950, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Krushevë, lagjja Kukaj, Plavë e Guci. 

5. Miftar Gali-Prelvukaj, 1900-1957, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci.

6. Selman Shpeni-Gjonbalaj, 1905-1978, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Vuthaj, Guci. 

7. Brahim Haxhia-Hasangjekaj, 1917-1988, lahutar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

8.Musli Rama-Ahmetaj, 1918 – 2002, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi katundi Vuthaj, Plavë e Guci.

9. Ujkan Sadria-Kukaj, 1919-2002, lahutar, vëllazëria e madhe Nikç, fisi Kelmend, katundi Krushevë, lagjja Kukaj, Plavë e Guci. 

10. Halil Mehmeti-Prelvukaj, 1920-1998, lahutar, nuk ka kënduar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

11. Beqir Mushaku-Prelvukaj, 1933-1999, lahutar, i pushkatuar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

12. Bajram Miftari-Prelvukaj, 1937-1918, lahutar, nuk ka kënduar, vëllazëria e madhe Vukël, fisi Kelmend, katundi Martinaj, Plavë e Guci. 

Shënim. Ndihmuan në kërkime në terren: Shaban Hasangjekaj dhe Leonorë Sh. Hasangjekaj, si dhe Hasan Gjonbalaj, Binak Ulaj, Ymer Kukaj, Rrustem Ulaj. 

Lahutarë të tjerë, që kanë kënduar edhe boshjakisht ose vetëm boshnjakisht:

1. Mehmet Abo Kojiq, 1918 -1988, lahutar, katundi Përnjavor, Plavë. Ka jetuar edhe në katundin Prapaqan, Pejë. Ishte lahutar i zoti. Ishte i veshur kombëtarisht. Në fotografi shihet me tirq, xhamadan e plis të bardhë, por nuk ka kënduar shqip, thotë i biri, Rama. Dinte shumë këngë të kreshnikëve.

2. Ramë Mehmet Kojiq, 1964, i biri, i di shumicën e këngëve të babës, por lahutar nuk është. Nga kjo familje u dallua   Mulla Agan Koja, atdhetar i njohur i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. 

3. Omer Metjahiq, 1922-2000, lahutar, katundi Hakaj, Plavë, ka jetuar edhe në katundin Arbnesh (Vitomiricë), Pejë, si dhe në Nju-Jork. Ishte nipash Rugove, dhëndër i Vuthajve dhe lahutar i zoti. 

Ndihmuan në kërkime në terren: Hasan Gjonbalaj, Nezir Gashi e Avdi Shkreli (2002).

Plava e Gucia dhe botimi i antologjisë shqip – anglisht në Harvard

Përkundër një pritjeje tejet të gjatë, tash kemi edhe librin shqip – anglisht në Harvard. Është botim i Koleksionit të Letërsisë Gojore të Millmen Perit, një antologji, sipas propozimit tim, e në emër të Institutit Albanologjik, më 2002, kur bëja punë kërkimore në fondet arkivore të Harvardit. Projekti u miratua aty, më 2003. Pra, më në fund, më 2021, pas rreth 400 vjetësh të ekzistncës së Harvardit, u botuan tekste këngësh në gjuhën shqfgipe nga koleksionet e Perit dhe të Llordit. Libri mban titullin ’’Wild Songs, Sweet Songs. The Albanian epic in the collections of Milman Parry and Albert B. Lord.’’ Edited by Nicola Scaldaferri, vith John Kolsti, Victor A. Friedman, Zymer U. Neziri. (përk. Këngë të egra, këngë të ëmbla. Epikë shqiptare në Koleksionet e Millmen Perit dhe të Allbert Llordit). Botues është Universiteti i Harvardit, 2021. Nga lahutarët e Plavës e të Gucisë, në këtë antologji kemi edhe Adem Brahimin. Në këtë vëllim janë edhe: Salih Uglla ose Ugljanin (Sanxhak i Pazarit), Fatime Biberi ose Biberoviq (rr. e Prizrenit), Gjergj Pllumi (Dukagjin i Alpeve), Marash Nika (Dukagjin i Alpeve), Sokol Martini (Mërtur), Ali Meta (Rr. i Dukagjinit), Adem Brahimi (Plavë e Guci), Rexhep Zeneli (Rr. i Dukagjinit). 

Këta rapsodë të Eposit të Kreshnikëve, shumica të lindur në gjysmën e dytë të viteve 1800, këngët  i kanë kënduar para afër një shekulli nga. Ata janë të të dy besimeve. Pa asnjë dallim, se dikur thuhej, pa të drejtë, se ato i këndojnë vetëm rapsodët e besimit islam. Viset e tyre janë: Sanxhaku i Pazarit. rrethina e Prizrenit, Dukagjini i Alpeve, Plava e Gucia, Mërturi, Rrafshi i Dukagjinit. Këngët janë epike, marrë nga Koleksioni i Milman Parryt dhe Koleksioni i Albert Lordit. Llojet e këngëve janë epike heroike legjendare, por ka edhe epike heroike historike dhe disa lirike. Pra, në këtë antologji të Harvardit përfaqësohet edhe Plava e Gucia me lahutarin e njohur Adem Brahimi.

Temat e motivet  e këtyre këngëve janë nga jeta e kreshnikëve në viset e Ilirisë: mbrojtja e kullosave, e bagëtisë, e kullave dhe e nderit të familjes, kryesisht. Mbizotërojnë legjendarja, fantastikja e mitikja, si dhe qeniet mitike: Ora e Zana. Kanë bukuri poetike të rrallë. Kanë vlerë evropiane e botërore.

Në libër janë edhe katër punime studimore, që kanë peshë për epikologët. Në një të pestën e librit aty janë ndihmesat e Gjon Kolstit, Zymer Nezirit, Nikolla Skalldaferit, Viktor Fridmanit, pos Parathënies dhe Hyrjes, nga Nikolla Skalldaferi.   

Në këtë antologji janë me interes edhe letrat e Llordit, shënimet, fotografitë, hartat, fjalorthi, treguesit e emrave të njerëzve e të vendeve. Pra, ky libër e ruan autoritetin e majave të shkollës me famë botërore, e njohur me emrin Universiteti i Harvardit.  

Redaktorë menaxhues të librit janë Stephen Mitchell dhe Gregory Nagy, kurse redaktorë ekzekutivë janë Casey Dué dhe David Elmer. Merita të veçanta i takojnë Dejvid Ellmerit, i cili që njëzet vjet qëndron pranë përpjekjeve tona në fushën e epikologjisë. 

Përurimi në Romë i antologjisë shqip – anglisht, botim i Harvardit

Në Romë, me nismën e ambasadores, znj. Lendita Haxhitasim, Ambasada e Republikës së Kosovës në Romë, Itali, u mbajt tryezë shkencore “Kënga epike shqiptare mes dokumenteve arkivore dhe praktikës” dhe u bë përurimi i librit “Këngët e egra, këngët e ëmbla” (Wild Songs, Sweet Songs ), antologji, shqip-anglisht, botim i Universitetit të Harvardit. Kembrixh, SHBA. Organizimi ishte në bashkëpunim me Institutin Qendror për Trashëgiminë Tingullore dhe Audiovizuale, Romë (ICBSA), më 26 tetor 2022.

Referues qenë: drejtori i Institutit ICBSA, dr. Antonello De Berardinis; ambasadorja, znj. Lendita Haxhitasim; drejtuesi i tryezës, prof. Giovanni Giuriati, Universiteti la Sapienza, Romë; prof. Francesco Altimari, Universiteti i Kalabrisë, Kozencë; prof. Zymer U. Neziri, Instituti Albanologjik, Prishtinë; prof. Nicola Scaldaferri, Universiteti i Studimeve, Milano. 

Përurimi i parë i librit, ’’Wild Songs, Sweet Songs’’ (Këngë të egra, këngë të ëmbla), ishte gëzimi i radhës. Me lahutë ishte lahutari nga Rugova, Isë Muriqi (Isë Elezi – Lekëgjekaj). Ambasadorja Haxhitasim vuri ne pah ndërthurjen e bashkëveprimin mes studimeve të poezisë homerike dhe gjurmimeve në terren, që dëshmon edhe njëherë se Kosova ishte dhe mbetet një laborator krijimtarie, duke qenë në Evropë zemër e vazhdimësisë së qytetërimit të lashtë të Ilirisë. 

Përfundim

Në Koleksionin e Llordit, të mbledhur më 1937, në Shqipëri të Veriut, janë me interes edhe këngët e kreshnikëve nga krahina e Plavës dhe e Gucisë. Llordi, duke punuar me katër lahutarë të asaj krahine: Adem Brahimi-Mehmetkurtaj, Vuthaj; Musë Lushti-Çelaj, Vuthaj; Man Oruçi-Çelaj, Vuthaj; Brahim Haxhia-Hasangjekaj, Martinaj, ka dëshmuar për herë të pare pasurinë e jashtëzakonshme poetike të Eposit të Kreshnikëve edhe në krahinën e Plavës e të Gucisë, kurse Adem Brahimi këndoi këngën më të gjatë në Koleksion, me rreth 2100 vargje. Ai ishte ndër më të mirët, më 1937, nga rreth dyzet lahutarë të Shqipërisë së Veriut.

E dhëna se Ademi, Musa e Mani, të larguar për shkaqe politike andej kufirit, vdiqën jashtë vendlindjes dhe u varrosën në Gurëz të krahinës së Kurbinit, pa praninë e familjes së gjerë, dëshmon se edhe lahutarët janë sakrifikuar për çështjen  e atdheut. Edhe Brahimi kur u kthye në vendlindje, u burgos dhe një pjesë të jetës e kaloi në burgjet jugosllave. 

Këngët e kreshnikëve, të kënduara nga këta lahutarë, kanë veçoritë e përbashkëta të temave e të motiveve me këngët e tilla në krahinat e tjera, që janë jehonë poetike e konfliktit paraosman me sllavët e jugut. Ato, krahas rrëfimit të gjatë epik për bëmat heroike të Mujit e të Halilit dhe të kreshnikëve të tjerë, të pranisë së qenieve mitike, sidomos të zanave, të formulave, të poetikës së kohës dhe të poetikës së hapësirës, ruajnë edhe karakterin e vet legjendar.

Përveç vlerës së madhe poetike, sidomos të figuracionit të pasur, të tablove poetike dhe të përshkrimit të mejdaneve, ato dëshmojnë praninë e Eposit të Kreshnikëve, krenari e trashëgimisë gojore shqiptare dhe monument etnokulturor me vlerë botërore, edhe në këtë krahinë të Alpeve Shqiptare. Ky koleksion i A. Llordit ruhet në Koleksionin e profesorit të tij, Milmen Peri (Milman Parry), në Universitetin e Harvardit , po ashtu i  mbledhur e i incizuar në vitet ‘30 të shekullit të kaluar dhe  i vlerësuar si më  i madhi i këtij lloji nga Ballkani Perëndimor.

Bibliografi

AHMETI, Ali M. (2004). Letërsia gojore e krahinës se Plavës dhe të Gucisë, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës.

BUDA, Aleks (1986). «Eposi dhe historia jonë», në: Çështje të folklorit shqiptar, 2, Tiranë, Instituti i Kulturës Popullore, f. 46-55.

GJERGJI, Andromaqi (1986). «Etnosi ynë në epikën legjendare», në: Çështje të folklorit shqiptar, 2, Tiranë, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, f. 103-119.

Këngë kreshnike, I, (1974). Përgatitur nga Anton Çetta, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës.

Këngë kreshnike, II, (1991). Përgatitur nga dr. Rrustem Berisha, dr. Sadri Fetiu dhe dr. Adem Zejnullahu, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës.

Këngë kreshnike, III (1993). përgatitur nga Anton Çetta, Fazli Syla, Myzafere Mustafa dhe Anton Berisha, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1993.

KOLIQI, Ernest (1942). «I canti eroici del Kossovo», në: La  terre albanesi redente, I, Kossovo, Roma, Reale Accademia d’Italia, Centro studi per l’Albania, f. 83-92. 

KOLSTI, Gjon (2003). «Këngët shqipe në Koleksionin e Millmen Perit në Universitetin e Harvardit», referim, Seminari XXII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Universiteti i Prishtinës dhe Universiteti i Tiranës, Prishtinë, 28 gusht 2003.

LORD, Albert B. (1937). Lord Collection of Albanian Songs, 1937, Të dhëna për Adem Brahimin e Vuthajve, 57 vjeç, jeta dhe repertori, më 16 shtator 1937, në Palç, Mërtur, dorëshkrimi nr. 36, f. 250.

…………………………(1937). Lord Collection of Albanian Songs, 1937, Të dhëna për Brahim Haxhinë e Martinajve, 19 vjeç, jeta dhe repertori, më 12 tetor 1937, në Gurëz, Kurbin, dorëshkrimi nr. 93, f. 1119.

…………………………(1937). Lord Collection of Albanian Songs, 1937, Të dhëna për Man Oruçin, 60 vjeç, jeta dhe repertori, më 12 tetor 1937, në Gurëz, Kurbin, dorëshkrimi nr. 95, f. 993.

…………………………(1937). Lord Collection of Albanian Songs, 1937, Të dhëna për Musë Lushtin e Vuthajve, 30 vjeç, jeta dhe repertori, më 12 tetor 1937, në Gurëz, Kurbin, do,rëshkrimi nr. 96, f. 994.

…………………….(1960). The Singer of Tales, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.

…………………… (2001). The Singer of Tales, Second Edition, Stephen Mitchell and Gregory Nagy, Editors, Cambridge, Massachusetts; London, England, Harvard University Press, 312 pp.

NEZIRI, Zymer Ujkan (2006). Studime për folklorin, I: Eposi i Kreshnikëve dhe epika historike (The study of folklore, I: the Heroic Epos and Albanian historical epics), Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës.

……………………………. (2009). «Këngëtarët e Allbert Llordit (Albert Lord) nga Shqipëria  e Veriut» (Albert Lord’s singers from Northen Albania, pp. 157-158), në: rev. ’’Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji,’’ 38, 2008, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, f. 141-158.

………………………………(2009). «Ali. M. Ahmeti, Letërsia gojore e krahinës se Plavës dhe të Gucisë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2004, 285 f.», në: rev. ’’Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji,’’ 36, 2006, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, f. 382-386.

……………………………..(2010). «Idriz Ulaj, Këngë dhe vajtime nga krahina e Plavës dhe e Gucisë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2007, 442 faqe», në: rev. ’’Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji,’’ 39, 2009, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, f. 337-340.

………………………………(2021). Studime për folklorin, IV: Eposi i Kreshnikëve në Ballkan: Indeksi i Projektit E5, 2012-2016. Dëshmi dokumentare  për  UNESCO. (The study of folklore, IV: The Epos of Kreshniks in the Balkans: The Index of E5 Project, 2012-2016. Documentary facts for UNESCO), Prishtinë, Instituti Albanologjik.

PALAJ, Bernardin dhe Donat Kurti (1937). «Hymje», në: Visaret e Kombit, vëllimi II, Kangë Kreshnikësh dhe Legenda. Mbledhë e redaktuem nga At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, Tiranë,  shtypshkronja «Nikaj», f. III-VII.

PARRY, Milman (1935). The Milman Parry Collection of Oral Literature, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

The making of homeric werse. The collected papers of Millman Parry. Edited by Adam  P a r r y, Clarendon, Oxford, 1971, 483 pp.

SAKO, Zihni (1966).  ’’Mbledhja e Komisionit Ndërkombëtar të Studimit të Këngës Popullore  në Ballkan, në Tiranë’’, në: rev. ’’Studime filologjike’’, nr. 3, Viti XX (III), rubrika Jeta shkencore, Tiranë, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, f. 206-207. 

UÇI, Alfred (1986). «Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar», në: Çështje të folklorit shqiptar, 2, Tiranë, Instituti i Kulturës Popullore, f. 5-45.

ULAJ, Idriz (2007). Këngë dhe vajtime nga krahina e Plavës dhe e Gucisë, Prishtinë, Instituti Albanologjik i Prishtinës. 

Zymer Neziri, Institute of Albanology of Prishtina  

Songs of the Frontier Warriors from the province of Plava and Gucia in Collection of Albert Lord, American professor at Harvard University

Summary  

In Collection of Albert Lord, collected in 1937, in North Albania, there are also songs of the Frontier Warriors from the province of Plava and Gucia. A. Lord worked with lahutars four of that region: Adem Brahimi-Mehmetkurtaj, Vuthaj; Musë Lushti-Çelaj, Vuthaj; Man Oruçi-Çelaj, Vuthaj; Brahim Haxhia-Hasangjekaj, Martinaj. Adem features who has the longest song collection, with about 2100 verses. He was at the top of the list of forty lahutars in the North Albania better than the 1937.

Adem, Musa and Man, who left for political reasons from the border, native died and were buried outside the scale of the Gurëz, Kurbin, without the presence of extended family. Brahim was imprisoned and was part of switched Yugoslav prisons.

Songs of the Frontier Warriors, sang by these lahutars, have common features themes of songs such motives in other provinces, which are poetic echo of the conflict with the South Slavs of the Ottoman Empire’s invasion.

Lahutars these songs, along with the epic story of heroic feats of Muji and Halil and other heroes, the presence of mythical beings, especially the deities, the formulas, the poetry of time and the poetry of space, maintain its legendary character.

These songs, besides the great value of poetry, especially the comparison, metaphor, hyperbole, litotes etc., poetic and thumbnail descriptions of dogfights, indicate the presence of Heroic epos in this region of the Albanian Alps.

They are proud of oral legacy Albanian etno-cultural monument in the world and have value in the UNESCO site. Collection of A. Lord preserved in the Milman Parry Collection at Harvard, which was collected and recorded with the help of A. Lord in the ’30s of last century and is regarded as the largest of its kind in the Western Balkans.

Agim Baçi/

“Të të ripërtërihet kënaqësia e leximit dhe të mbulohesh me shenjën e pranimit të fuqisë së fjalës, për shkak të asaj që prodhon për lëkurën dhe sytë”- Kjo ndjesi të vjen nga poezitë e Vlora Ademit, teksa ndjen se ngulitesh në murmurimën e vargjeve dhe shtysën për t’i recituar me veten. Sepse poezia, ajo poezi që të rrok gjithë shqisat, ka nevojën e pashmangshme të recitimit, sidomos atij recitimi të brendshëm, me veten, me dëshirën për t’i mbajtur mend. Dhe teksa i thua ngadalë me veten kupton atë fuqi të së pashmangshmes brenda teje për të ëndërruar edhe syhapur, duke përsëritur se vetja është një lëkurë e pafundme prekjesh, ndjesish, fantazish, imagjinatash dhe se çdo herë duhet të shohësh atë që të bën ty të ndjehesh Ti, sa herë zgjohesh e sa herë qepallat të mundin në rrugëtimin e përditshëm.

Vlora nuk ngutet të na shtrojë një rrugë të lehtë për hapat tanë, por të lehtën e peshon aq mirë sa, pasi murmurin vargje të ndryshme, kërkon t’i rishohësh peshën e përbashkët. Ashtu siç na e sjellë edhe essteti Italo Calvino aq natyrshëm atë dallim aspak matematik mes të lehtës dhe të rëndës, duke na dhënë një peshore shpirtërore.

Nëse admiruesit dhe studiuesit e konsiderojnë poezinë si kurorën e imagjinatës në krijimtarinë letrare, mund të futen në këtë vëllim përmes velave që na dhuron vetë autorja për të udhëtuar në këtë det imagjinate, ku kufijtë janë mes lotit dhe buzëqeshjes. Madje, duket sikur të fton të mos turpërohesh teksa kap veten duke dashur të lexosh dhe të rilexosh, pasi “edhe dimnat mërdhasin”. Sepse brenda të bardhës ka gjithnjë nuanaca edhe më të bardha, e brenda të zezës ka edhe një tjetër errësirë, e ne veç duhet me vëzhguar me kujdes.

Është emocionuese të kalosh nga “Dimnat e fëminisë” te “Boshi i birit”, pasi duket sikur kalon një urë të qëndisur herë me fërshërfimë kënaqësie dhe ëndërrimi e herë me nevojën e ulërimës për atë çfarë na lidh me atë që s’mundena me e humb.

“Mundem me t’u ba erë që të lëviz velat

N’drejtime t’pagabueme,

Por nuk mundem me t’u ba lëkurë që ta fsheh

Secilën plagë….

…Mundem me t’u ba qiell që ta kupton etjen për nji

Pikë shi,

Por jo shi, që t’i shuen tana etjet”

( Shkëputur nga ‘nuk’ Mundem”, pjesë e vëllimit “Katërdhjetë e pak”)

Vlora nuk e fsheh se shumëçka është e vështirë të gjejë rrugën e shpjegimit. Madje, duke na ardhur me vargjet e poezisë “Mos i fol botës për te”, na shtron atë udhën e pamundësisë së rrëfimit, edhe pse poezia është gjithnjë ajo thirrja e fortë për ta arritur të pamundurën, sepse të dashurosh deri në pamundësi qenka e mundun, dhe se bota ka nevojë ta prekë, ta di atë forcë, edhe kur e dimë se prekjet dhe t’pamet e të njëjtës dorë, e të njëjtit sy, janë herë ngjitur e herë aq larg sa nuk mund të kesh fuqinë fjalësh për gjithë urat që duhen me mbërritur.

Teksa mbyll vëllimin ndjen direkt dëshirën për ta rihap, për ta rilexu, pasi të duket sikur kanë mbet aty imazhe që nuk ke arritur dot t’i rrokësh sa duhet. Pastaj, në rilexim kupton kurthin e amël të asaj që poezia e ka të nevojshme- të rilexosh dhe të përpiqesh ta thuash vargun, deri sa të të kthehet në lëkurën e kënaqësisë.

(Shënime për vëllimin poetik “Katërdhjetë e pak” e Vlora Ademit)

…me rastin e 49 vjetorit

tẽ vdekjes sē shkrimtarit themeltar…

– Rikujtesē nga Visar Zhiti –

KARTELĒ NĒ REALIZMIN E DĒNUAR

“…mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… Ernest Koliqi u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës. ​​​​​​​​Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…

Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…

Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje.

Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe. ​​Vdes papritur në 15 janar të vitit 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale.”

Kēshtu kam shkruar nē librin “Kartela të Realizmit të Dënuar”, studim imi, botuar ne Tiranë në 2020..

Ndodh të pyesin: vdiq apo e helmuan? Sepse ndodh në vendet diktatoriale, që t’i zhdukin kundërshtarët e tyre, madje dhe t’i ndjekin ata kudo ku mund të jenë arratisur…

Gjithsesi shkrimtari Ernest Koliqi tashmë i ka tejkaluar të gjitha vdekjet e veta.

Dhe unē vazhdoj pērsiatjet, Koliqi kẽrkon kohē dhe hapēsira mē shumē dhe tē reja…

E ARDHMJA QË KALOI,

​​DY VEPRA, TË CILAVE U DOLI PROFECIA…

​​

Nëse njihet në letërsinë botërore romani distopik “1984” i George Orwell, që parashikonte shqetësueshëm ndërtimin e një shoqërie totalitariste, të kontrolluar rreptë, pikërisht të përfunduar në vitin 1984 ashtu siç ishin sistemet diktatoriale në perandorinë komuniste dhe vepra është përkthyer në shumë gjuhë dhe vazhdon të ribotohet duke kumbuar si një kambanë alarmi, pak e dinë se është dhe një dramë, që profetizoi rënien e komunizmit që në vitet ’70 të shekullit të kaluar, “Rrajët lëvizin” e Ernest Koliqit, por ajo është shkruar në shqip, në gjuhën e një populli të vogël, që e përjetoi atë dramë, mbase pa e kuptuar dhe aq mirë.

​

DY PROFETËT E KOMUNIZMIT,

​QË S’E PËRJETUAN.

DY SHKRIMTARË MOSHATARË

– George Orwell dhe Ernest Koliqi

nën tmerrin e imagjinatës dhe mbi rrënjët e traditës –

“1984”- roman dhe “Rrajët lëvizin”- dramë. Dy vepra fantastike të së ardhmes… së shkuar tashmë. Romani, dihet, është i famshëm dhe i përket gjuhës botërore, anglishtes, ndërkaq, siç e thamë, është përkthyer në shumë gjuhë të tjera dhe vazhdon të kujtohet e të studiohet, kurse drama është e vogël, pak fletë, e shkruar në gjuhën e një vendi të vogël, të shqiptarëve, që dukej sikur e harronin me qëllim, ishte diktaturë, duke mos e futur atë dramë në letërsinë e vet, kur ajo doli dhe ende mungon zelli në posdiktaturë për ta b;ere të njohur dhe dh:en;e vendin e merituar.

Të dy autorët e tyre, shkrimtari anglez George Orwell dhe shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi kanë lindur në shekullin XX, në vitin e tij të tretë, 1903, e vetmja gjë e përbashkët, rastësi natyrisht. Por dhe parashikimi i tyre, edhe pse me kahe të kundërt…

Ndërkaq Orwell-i lindi jashtë atdheut të tij, në Indi, perandoria angleze, mund të themi, kurse Koliqi lindi në Shqipëri, perandoria otomane, ndërsa Orwell-i do të bëhej i majtë ideologjikisht, deri dhe komunist, që shkoi dhe në Spanjë në luftën civile krah republikanëve, kurse Koliqi do të ishte i djathtë, madje dhe ministër i arsimit nën pushtimin fashist në atdheun e tij.

Orwelli do të kthehej të vdiste në atdhe, në Londër, nga tuberkulozi në 1950, Koliqi kishte ikur për të vdekur jashtë atdheut, në 1975 në Romë. Për të vdekur për së dyti, se në atdhe fitimtarët e pas Luftës II botërore e kishin dënuar me pushkatim, atë dhe veprën e tij.

Orwell-i, shkrimtar dhe gazetar i njohur, mbas Luftës së Dytë Botërore, në 1949, boton romanin “1984”, një imagjinatë e frikshme, sipas së cilës në vitin e titullit të veprës, gati e gjithë bota dominohej nga një totalitarizëm i rreptë, mizor, udhëhequr nga një parti e vetme, sunduese me “Vëllanë e Madh” në krye (Big Brother). Policia shtetërore e pranishme kudo, e dukshme dhe e padukshme, kontrollonte dhe drejtonte gjithçka, jo vetëm veprimet, po deri edhe mendimet e ndjenjat, një nënshtrimin masiv kapitullues, një shoqëri “trushpëlarë”, aq sa hitleriane, po aq dhe staliniste, e të dyjave bashkë, si mos më keq.

Orwell e njihte romanin distopik “Ne”, të shkrimtarit sovjetik Evgenij Ivanoviç Zamjatin, të shkruar në vitet 1919-1921 dhe botuar për herë të parë në anglisht në 1924. Në Bashkimin Sovjetik s’ishte lejuar të dilte atëhere ajo satirë marramendëse e totalitarizmit të Bashkimit Sovjetik, e gjitha një utopi negative. Fundi i botës vërtet.

Kujtoj vitin 1984, më gjeti në burg. S’isha më i burgosur i ri, por as i vjetër, nga ata që kishin bërë mbi 15 vjet burg, 20, 25, 30, edhe 40 vjet, që kur kishte mbaruar Lufta, por s’kishte nisur ende paqja.

Në oborrin e burgut, në stendën, ku vendosej gazeta politike “Zëri i Popullit”, organ i Komitetit Qendror të Partisë së Punës të Shqipërisë, (më i gjatë emërtimi se vendi), ishte dhe një shkrim kritik për “1984”. Aty gjeta se paskësh një roman të tillë dhe gazeta e Partisë e bënte copë-copë, që ja erdhi dhe ky vit dhe alarmi që kishte dhënë autori borgjezo-revizionist se ç’ishte komunizmi dhe që në 1984 duhej të binte, ishin të rreme. Komunizmi do të triumfonte në të gjithë botën së shpejti, sipas gazetës së Partisë, sidomos po të kishte një luftë të tretë botërore…

Bashkëmoshatari i Orwelli-t, shkrimtari Ernest Koliqi, që nuk e di në mund të jenë takuar ndonjëherë njëri me tjetrin, shkruajti në Romë, ku ishte vendosur si azilant politik, dramën me një dukë/akt, “Rrajët lëvizin”, titullin e së cilës e mori nga një varg i poetit Tomas Eliot.

Ngjarjet e dramës ndodhin në vendlindjen e autorit, në Shkodër, në perspektivë, kanë ardhur vitet ’70, (fjala është për shekullin e kaluar), pra jemi një dhjetëvjeçar para 1984 oruelliane dhe çudia është se aty parashikohet e kundertën e Orwellit, jo fitorja botërore, por rënia e totalitarizmit.

Unikale dhe largpamëse deri në mrekulli, e brishte, madje dhe lirike, trama e saj e ka forcën jo te konflikti i brendshëm, me fare pak personazhë e dialogë të zakonshëm, po te konflikti historik i popujve, atij ndërkombëtar, te rënia e natyrshme e komunizmit.

Vepra, sa klasike është dhe risi në letrat shqipe, etj, mbetet profetike mbase si asnjë vepër tjetër në të gjithë letrat në perandorinë komuniste. ​​Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që parashikoi rënien e asaj perandorie me një vepër letrare, kur totalitarizmi stalinist ishte në kulmin e vet, në mesnatën e rëndë në vendin e tij..

Autori si një orakull kishte parashikuar vdekjen e vet në ato vite dhe të diktaturës. Saktësia është tronditëse për parashikimin e parë, por ndodhi dhe parashikimi i dytë, pak më vonë se viti i tij dhe i Orwellit, në vitet ’90, por krizat e tatëpjetës kishin nisur që në kohërat e tyre.

Koliqi si një “AntiOrwell” ose “Orwell pozitiv” me dramën e vet vegoi fitoren e individit mbi massën, e parë kjo në familje, në qelizën e shoqërisë, në një shtëpi të thjeshtë dhe të vjetër, që është atdheu.

Shqipëria, nga një vend i tmerrshëm ateist, i pari dhe i vetmi në botë, që i kishte ndaluar me Kushtetutë të gjitha fetë dhe i kishte prishur të gjithë tempujt e tyre, i rrënuar shpirtërisht, në dramën e Koliqit është ringjallur, janë hapur sërisht kishat, bien kambanat dhe po nis jet:en drejt normalitetit…

Regjimi në Shqipëri, Sigurimi i Shtetit e mori informacionin për botimin e një drame të tillë reaksionare nga një i dënuar me vdekje, por arratisur në një vend kapitalist, në Itali. Rrugët e fshehta jo dhe aq diplomatike bënim me dije udhëheqjen e lartë në Tiranë se Ernest Koliqi, armik i betuar i popullit dhe i Partisë, që meritonte plumbin ballit, ka botuar në Romë në revistën e tij reaksionare që del në shqip, “Shejzat”, dramën më reaksionare “Rrajët lëvizin”…

Dhe hakmerreshin mbi të vëllanë e tij, priftin Dom Ernest Koliqi, duke mos e nxjerrë nga burgu, por duke i shtuar dënimet, burg dhe internime deri në fund.

Kritikës së politizuar dhe cinike, po aq dhe mediokre të Realizmit Socialist i vinte më për mbarë heshtja e qëllimtë, por mbytëse dhe ashtu bëri si zakonisht, por në leksionet e studentëve të letërsisë, i mbaj mend dhe i diskutonim me njëri-tjetrin, në njërën nga dispencat si e shaptilografuar, ishte dhe një fletë nga fundi që e godiste ashpër dramën e Koliqit, si frojdiste, që kërkon të thotë se regjimi socialist në Shqipëri bëri ndryshime të mëdha, shkatërroi dhe vrau shumëçka dhe sipas autorit tradhtar, dmth Ernest Koliqit, gjithçka ka ndodhur përsipër, se nëntokë, rrënjët e jetës, të futura thellë te të vdekurit, janë gjallë dhe lëvizin….

Me një ngazëllim djallëzor kritika socrealiste tha atëhere se Koliqi nga dy parashikimet që bëri, gjeti veç atë të vdekjes së vet.

Ne si studentë, rrethi më i ngushtë yni, i ngazëllehej kumtit koliqian, duke na pataksur që paskësh një drame të tillë, nga Koliqi, ja aty e ka shtëpinë, te rruga matanë, jo shumë larg Institutit tonë, që ja, përtej vendit tonë, u folka për rënie të komunizmit, nuk qenka i përjetshëm dhe diskutonim që këtë pasazh lektori e kishte futur për të rroposur Koliqin apo me dinakëri, për të bërë me dije se ç’është shkruar. Gjethsesi ne i ishim mirënjohës për kritikën dhe shikonim se kishte shkrimtarë të tjerë shqiptarë më përtej, jo si tek ne…

Në dramën “Rrajët lëvizin” bien dhe kambanat e së dielës në kishat e qytetit të Ernest Koliqit, ku ishim studentë, se ndërkaq, sipas parashikimeve të dramës ishin ripahur kishat, që diktatura ateiste i kishte shtetëzuar bashkë me xhamitë duke i kthyer në kinema, ku shikonim filmat e socrealizmit, në pallate sporti, ku zhvillonim dhe mësimin e fizkulturës apo në magazina ushtrie, ku na jepnin uniformat dhe armën, që të stërviteshim për të luftuar imperializmin dhe revizionizmin botëror dhe nëse na sulmonin të dy njëherësh, SHBA dhe Bashkimi Sovjetik, ne, Shqipëria, të fitonim…

Ndërkaq erdhi dita që “1984” të botohej dhe në Shqipëri, dhe jo vetëm me një përkthim. Rilexova njërin, pashë që gjuha shqipe e mbarte mirë atë tmerr dhe absurd.

Rreziku i 1984-ës duket se është permanent duke iu avitur jo vetëm vendeve të ish Bllokut Komunist, por si një ëndërr e keqe globale.

Ndërsa drama “Rrajët lëvizin” vazhdon të jetë si një kambanë, bie dhe bie dhe nuk ndalim ta dëgjojmë…

Me të do të mund të mburrej çdo skenë, nder për kulturën, për inteligjencën në të gjithë Evropës Lindore. Ishte dhënë kështu kumti i madh që atëhere dhe vinte nga letërsia shqipe, nga pjesa e dënuar e saj. Profecia e shkrimtarit të arratisur Ernest Koliqi do të dilte. Do të shëmbej Muri i Berlinit në vitin 1989, në Rumani do të ngrihej populli dhe do ta ekzekutonte diktatorin e vet, sundimtarët në Tiranë do të tmerroheshin, do të binin diktaturat me radhë të perandorisë komuniste. Edhe kjo, jona. S’ishte e jona, por që na shtypte ne… Akujt e saj andej larg, përmbysnin dhe këtej…

​Kishat dhe xhamitë u hapën vërtet. Kambanat po binin. Ndërsa vëllanë e shkrimtarit, Dom Mikel Koliqi, Selia e Shenjtë, Vatikani, e shpalli kardinal, i pari kardinal shqiptar…

​Nga skenat e teatrove shqiptare presim të shohim dramën “Rrajët lëvizin”, por dhe përkthimin e veprës, për teatrot e tjerë në Europë dhe botë… që të mos ketë “1984”. Por familje dhe botë të lirë dhe letërsi dashurie.