Arjeta Ferlushkaj Kotrri/

Revista letrare “Pena”, organ i “Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”, del para lexuesit në numrin e saj të 11-të në vitin 2023 me 25 autorë kontribues. Kryeredaktor i këtij numri është z. Adnan Mehmeti dhe redaktorë janë Mëhill Velaj, dr. Yllka Filipi dhe Arjeta Ferlushkaj Kotrri.

Përgjithësisht, revista vjen me një strukturë tashmë të konsoliduar, nga ku rubrikat: kritikë, poezi, prozë, intervistë, ese, kronikat e shoqatës etj., janë thuajse të përhershme pasi i gjejmë edhe në numrat e mëparshëm të kësaj reviste.

Numri i 11-të i kësaj reviste hapet me fjalimin që shkrimtari Visar Zhiti mbajti në Universitetin e Michigan-it “Ann Arbor” në Fakultetin e Gjuhëve Moderne dhe Letërsisë, Departamenti i Sllavistikës, fjalim të cilin e titulloi “Poezia është liri, ajo më futi mua në burg, por edhe më shpëtoi shpirtin nga burgu…” Profesori i këtij departamenti, dr. Lisandri Kola, jep në këtë universitet lëndën “Letërsia shqipe në ekzil” dhe kishte ftuar shkrimtarin Zhiti të përcjellë tek auditori ndjesitë dhe përvojën e tij si njeri dhe si krijues, në kohën e vështirë të diktaturës.

Pjesë e rubrikës “Kritikë” është edhe recensioni i dr. Gjekë Marinaj me titull “Kozeta Zylo, një shkronjë shtesë në alfabetin e diasporës shqiptare në Amerikë”, i cili flet për librin me poezi për fëmijë “Albatare dhe Abetare”, me autore Keze Kozeta Zylo. Ndërsa, për vetë Gjekë Marinaj, do të shkruajë Reshida Çoba, e cila ka marrë në shqyrtim librin me poezi “Paradigma e parajsës” të Marinajt, duke analizuar dhe interpretuar disa poezi të këtij vëllimi. Tek shkrimi i saj me titull “Dr. Gjekë Marinaj-Kandidati për çmim Nobel: Paradigma e parajsës së letërsisë bashkëkohore shqipe”, Çoba kërkon t’i japë përgjigje pyetjes se çfarë është dashuria në vargun e poetit Gjekë Marinaj.

Dr. Yllka Filipi vjen ne këtë numër me recensionin e titulluar “Vëllimi poetik “Lotus” i poetes Ermira Mitre plazmon të gjitha tragjeditë e un-it modern”, në të cilin përqëndrohet të interpretojë, ndër të tjera, simbolikën e vargut dhe të krejt poezisë në veprën “Lotus” të autores Ermira Mitre Kokomani.

Rubrika “Kritikë” vazhdon me shkrimet: “Dalip Greca vjen prej qiellit me dy libra “Editorët e Diellit” dhe “Editorial”, nën kujdesin e Vatrës dhe Diellit”, ku zonja Zylo flet për promovimin e dy librave të Dalip Grecës (post-mortum); Pal Ndrecaj vjen me shkrimin “Robi i kohës dhe koha e robit, kur dosjet janë hapur përgjysmë…” ku flet për librin “Esencat e mendimit letrar” të studiuesit Besim Muhadri; Mëhill Velaj është i pranishëm në këtë numër me shkrimin “Libri i mallit për vendlindjen, sfidën jetësore dhe plagëve të heshtura”, në të cilin flet për veprën me poezi “Ndjesitë e mia” me autore Merita Prenga; “Mirënjohje për një poet, shkrimtar dhe botues në librin “Fuqia e fjalës së Adnan Mehmetit” të Namik Selmanit”, është titulli i recensionit të Emi Krosit, e cila shkruan rreth përmbajtjes së këtij libri dhe vlerat që ka për lexuesin; Migena Arllati vjen tek “Pena” me shkrimin “Poezi me kulturë, përmbajtje dhe emocion” që është edhe parathënia e librit me poezi “E diela e fundit” e shkrimtarit Shpend A. Gjocaj. Kjo rubrikë mbyllet me shkrimin e dr. Bexhet Asanit: “Saga e mërgimtarëve shqiptarë në një roman”, një recension mbi romanin “Kush na mallkoi?!”, me autore Age Gjokaj Ivezaj, njëkohësisht shkrimi është edhe parathënie e këtij romani.

Rubrikën e poezive e hap poeti Dalan Luzaj, i cili vjen në këtë numër të “Penës” me 6 poezi: “Tri strofa për vete”, “Ndarje”, “Oshëtima e bukurisë”, “Nënës”, “Gjumi im”, Dashuri fëmije”; poetja Iliriana Sulkuqi vjen me poezitë: “Mos e ‘vrisni’ poetin”, “Fund në fund vjeshtë…”, “Pelegrin…!”, “Vitestinët”, “Elbasaaan”, “Qamë në shteg Qabeje…”; ndërsa “Valixhia e jetës sime”, “E imja Shqipëri”, “Jeta, krip dhe sheqer”, “Dy pika loti”, “Dashuri në galaktikë”, “Ënndrrat në lundrim”, “Fisnike, unë” janë 7 poezi të poetes Esmeralda Bregaj, me të cilën mbyllet rubrika e poezive për këtë numër.

Në prozë kemi prurje nga shkrimtari Sami Milloshi, konkretisht tregimin “Një ditë si shumë të tjera”.

Intervista e këtij numri ka në fokus shkrimtaren Arjana Fetahu Gaba, e cila rrëfen për jetën dhe krijimtarinë e saj, ku ndër të tjera, pohon se Amerika i dha një tjetër dimension poezive të saj.

Rubrika e esesë vjen e përfaqësuar me një “Autointervistë” nga Kastriot Fetahu, i cili, e fton veten e tij që të bëjnë një intervistë së bashku dhe mesazhi më i rëndësishëm që kërkon të përcjellë është se: kemi triumfuar në jetë nëse kemi arritur paqen me veten.

Si në çdo numër tjetër, edhe tek këtë radhë tek “Pena” kemi një shkrim-njoftim mbi fituesin e çmimit Nobel në letërsi dhe është pikërisht shkrimtari norvegjez Jon Fosse. Në këtë numër, Sadiola Xhelili sjell një shkrim pak më të zgjeruar, e cila i rikthehet pak edhe çmimeve të dhëna në vitet e mëparshme.

Rubrika “In Memoriam” vjen tek revista “Pena” në përkujtim të shkrimtarit Naum Prifti, ish-kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, i cili ndërroi jetë më 17 qershor, 2023. Naum Prifti ishte një shtyllë kyçe e letërsisë dhe e kulturës shqiptare, sidomos për diasporën në Amerikë. Në përkujtim të tij, Rajmonda Moisiu dhe Mëhill Velaj sjellin “requiem-in” e tyre: “Naum Prifti-Simboli i triumfit të shpirtit njerëzor”, që shoqërohet edhe me një biografi të shkurtër të jetës dhe veprimtarisë së tij. Ndërsa, vajza e tij, Rafaela Prifti, njëkohësisht editore e “Diellit” në anglisht, na rrëfen në këtë numër te “Penës” dëshirën e fundit të babait të saj.

Një ndër rubrikat më funksionale të revistës, në veçanti për “Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë” është ajo e kronikës. Kjo rubrikë ka vlerë sidomos për anëtarët e rinj të Shoqatës apo për një lexues me interesa më të thelluara sa i takon krijimtarisë që zhvillohet në diasporë.

Në këtë numër, kjo rubrikë vjen me një lajm shumë të mirë për botën e letrave shqip, për kulturën shqiptare në përgjithësi: ribotimi i origjinalit të veprës “Albumi” me autor Fan Noli, botuar fillimisht nga “Vatra” në vitin 1948. Kjo është një ngjarje shumë e rëndësishme për Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë. Ribotimi i “Albumit” të Nolit (origjinali i vitit 1948) u bë i mundur nga Shtëpia Botuese “Adriatic Press”, nën kujdesin e Adnan Mehmetit.

Kronika e revistës hapet me një shkrim nga gazetari Beqir Sina me rastin e promovimit të 4 librave të studiuesit Besim Muhadri që u bë në “Vatër’, New York. Më pas, rubrika i dedikohet thuajse krejtësisht ngjarjes kulturore të ribotimit të “Albumit” të Nolit, ribotim i cili bëhet për herë të parë në Amerikë. Fuat Memelli dhe Arjeta Ferlushkaj Kotrri vijnë secili me nga një shkrim më vete për të na njohur me atmosferën dhe organizmin që u bë për promovimin e ribotimit të “Albumit” në Kishën e Shën Gjergjit në Boston. Më pas, kronika vazhdon me pasqyrimin e fjalimeve/kumtesave të mbajtura ditën e promovimit, konkretisht: Adnan Mehmeti me “Një libër që na frymëzon”; Neka Doko me “Nga shtepia e Nolit”; Arjeta Ferlushkaj Kotrri me: “Fan S. Noli, “Albumi” dhe ne”; Namik Selmani me: “Testamenti vargëror që na duhet në breza”; Thanas L. Gjika me: “Fan Noli, krijuesi i trinomit Kisha-Vatra-Dielli” dhe për ta mbyllur , Rafaela Prifti me: “Ajo që na duhet janë shqiptarët e Staturës së Fan Nolit, ato që kemi janë fjalët e “Albumit” të tij”. Rubrika e kronikës mbyllet me artikullin nga Arjeta Ferlushkaj Kotrri për promovimin e romanit “Kush na mallkoi?!” më autore Age Gjokaj Ivezaj.

Pjesë të këtij numri janë edhe njoftimet për anëtarësimet e reja në SHSHSHA. Një shkrim nga kryetari i SHSHSHA-së, Mëhill Velaj, na njeh me anëtarësimin e poetit Kastriot Fetahu. Gjithashtu, anëtarë të rinj në SHSHSHA u pranuan edhe Esmeralda Zace Bregaj, Age Gjokaj Ivezaj dhe Abdyl Hajredini.

E mbyllim këtë shkrim për numrin më të ri të revistës “Pena” me moto-n e saj:

“Misioni i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është t’i sjellim komunitetit tonë dhe të gjithë shqiptarëve kudo që janë, një krijimtari të cilësisë së lartë në përputhje me standardet bashkëkohore të botës ku jetojmë. Po kështu, do të bëjmë ç’të jetë e mundur që të zbulojmë dituri të reja e të krijojmë një art të ri letrar, për të pasuruar civilizimin shqiptar dhe për të kontribuar në mënyrë të ndjeshme edhe ndaj progresit letrar botëror”.

Dhjetor, 2023

Behar GJOKA/

Titulli i romanit më të ri të autorit Preç Zogaj, poetit, prozatorit, publicistit, politologut, pra të fushave që kanë marrëdhënie me fjalën, “Nata”, jo pak i mirëmenduar, për ta përçuar atmosferën, e rrëshqitjes ku ka rënë qenia shqiptare këtyre moteve, bashkë me misterin që bart realiteti letrar, natyrshëm vjen i përthyer nëpër rrathët e imagjinares autoriale. Nata, e përgjumjes së plotë, e shurdhmemecërisë dhe indiferencës, e heshtjes që flet, ka shërbyer si topos i kumteve, të komunikimit me qenien/me lexuesin, në një larmi ngjyrash dhe episodesh të realitetit të vrazhdë të përditshmërisë. Nëse te komedia “Ëndrra e një nate vere” e Shekspirit, nata rrezaton dritë, që përcjell estetikisht ëndrrën e bardhë, pra duke sendërtuar njërën anë të medaljes së natës, si përçim dhe receptim konceptual. Nga ana tjetër, Petro Marko, romancieri i shquar i letrave shqipe, te romani “Nata e Ustikës” (që vjen i plotë dhe me titullin e dorëshkrimit, “Një natë e dy agime”, vetëm pas viteve ’90), shpërfaqet nata si tone monotonie, si privim lirie, në burgun fashist, ku jeta e njeriut ka përfunduar në kafaz. Kurse teksti i romanit “Nata” i Zogajt, pra vetëm me një fjalë, pa asnjë ndajshtim, shqipton një çast makabër, ndonëse tani është bërë i zakonshëm në jetën tonë, çka përbën një tmerr të parrëfyeshëm. Pikërisht, në këtë çast të hatashëm, vritet një vajzë, në pragun e fillimëndrrave, vritet me thikë nga i jati, në emër të nderit, vritet nga shoqëria që bën sehir, dhe vendos diku një tufë me lule apo ndez një qiri, vritet nga shteti që ka ngritur një kioskë kinse shtetërore, që vetëm numron viktimat, sepse fajtorët ikin gjithnjë në drejtim të paditur. Nata si tmerr, pra nata e këtij romani, ndërkaq është një piskamë në mbrojtje të jetës, në mbrojtje të gruas dhe vajzës shqiptare. Vetiu na vjen në mend parashtresa e Gjergj Lukaçit, në librin “Teoria e romanit”, ku thekson: “Vetëm në roman dhe në disa forma të tjera epike të afërta me të ndodh kujtimi krijues, i cili e qëllon dhe transformon lëndën…“, si një rrethanë teorike, me percpetu ekulibrin në mes thënies dhe shenjës estetike, pavarësisht marrëdhënies së hapur të tekstit me jetën konkrete, që mundëson thurjen e një romani realist, me përftesa të ligjërimit të larmisë estetike.

Aktualiteti si realitet letrar

“Nata” në një kuptim, shpirtëror dhe letrar, fanitet si një copë e realitetit të shëmtuar, kinse e shkëputuar nga përditshmëria, dhe e fikësuar në faqet e librit, ku qenia zhvillon betejën për jetën, ndonëse është mbytur në mjerim dhe shpërfytyrim, e përfshirë në betejën donkishoteske të nderit të humbur, si një shkas me ruajt fronin egoist, të një shoqërie rrumpallë, edhe sonibiste, edhe të prapambetur. Me shumë gjasa, kjo natë terri dhe vrastare, më tepër fekset si një kohë e ngrirë, pra një kohë e mirëfilltë letrare, e shkëputur për një çast nga jeta konkrete, tejet dinamike, që e ka vënë në sprovë fatin e qenies njerëzore, gjithnjë e përpunuar nëpër rrathët e përthyerjeve autoriale, gjithsesi për të kuptuar dhe zbuluar preklat e ditëve të trazuara të shpirtit njerëzor, e cila gjallon në këtë kohe pa kohë, tepër të trazuar, në mjegullësinë që sjellë në jetën e njeriut. Një situatë e pazakontë e marrëdhënies ndërkohore na vjen si ide nga Zh. P. Sartri në librin “Ç’është letërsia?”, kur shprehet: “…letërsia afirmon menjëherë pavarësinë e saj; ajo nuk do të reflektojë më shabllonet e mendimit të kolektivitetit, identifikohet me shpirtin, d.m.th me pushtetin e përhershëm për të formuluar dhe krijuar ide.” Pra, koha, në hapësirën e tekstit, që përfaqëson një dimensioni real dhe të parrokshëm, e cila vjen rrufe, në një vepër letrare, mbase më përtej lëvizjes, të dinamikës së brendshme, shfaqet gati si e ngrirë. Pra kemi të bëjmë me një ndalim të përkohshëm dhe metaforik të kohës, për të zgjuar vetëdijen e qenies. Koha e ngrirë, pra koha e parashtrimit metaforik, anipse në dhëniemarrje të hapur me aktualitetin jetësor, është konvenca e ekzistencës së letërsisë. Familja e Arif Malajt, e cila përbëhet nga pesë veta, me tre vajza, ka zbritur nga zonat e veriut dhe, është vendosur në Kapraj, diku në periferi të Tiranës, kryeqytetit të shqiptarëve, sipas materies letrare të tekstit, gjendet në një zgrip ekzistencial. Kanë zbritur nga malet në kërkim të një jete më të mirë, e këtu kanë gjetur shpërfilljen dhe talljen, por ndërkaq kanë marrë me vete, jo pak paragjykime të jetesë së mëparshme. Realiteti i ri, ku përzihet ëndrra me zhgjëndrrën, është më i vështirë nga sa e kishin menduar, e jo rrallë mendojnë që të kthehen nga kanë ardhur, që do bdarte nderin e tyre përfundimisht. Aspirata për jetë më të mirë, vetiu përplaset me përpjekjen për të ruajtur nderin e fisit, sidomos nderin e vajzave. Nderi, ku burri e quan veten pronar të femrës, grua apo vajzë qoftë, një atavizëm i frikshëm, që në një ditë moti, e kthen babain në vrasës të së bijës. Në fakt, simbas realitetit të romanit, bijëvrasja, një realitet i vrazhdësisë së mjediseve shqiptare, dhe më gjerë sa sa kaq, ku me sa duket, ende të vrasësh për nder është burrëri, burrërizeza, kur mjerisht është shpërfytyrim, ndërkaq bart edhe shenjën e një faj kolektiv, ku shoqëria e tanishme, përveçse indiferente, përgjithësisht e zhytyr në idealin e parasë, çdo ditë kridhet në humbjen e vlerave humane.

Narrativa dhe zëri i brendshëm

Elementi kryesor i formësimit të prozës, narrativa, ose ajo që më herët T. Todorov do ta përcaktonte si poetika e prozës, në faqet e romanit “Nata”, realisht shpaloset nëpëmjet dy gjendjeve komunikuese, që janë në marrëdhënie të ndërsjellë në mes tyre:

A – Narratori i gjithdijes, që vetëkuptohet se përfaqëson epiqendrën e autorit, si pozicion dhe shprehësi gjuhësore dhe letrare, në zbulimin e ngjarjeve, po ashtu edhe përçimin e atmosferës së intrigës romanore, të ndodhive të shumta, të vendeve ku janë vendosur ngjarjet, si dhe të figurimit të plotë të personazheve, si dëshmi karakteriale. Autori – narrator, pra shenja e tipologjisë së gjithdijes, jo vetëm sendërton universin e romanit, pra praninë totale të qenies, e cila endet në rrethakun e konteksteve, ku shpesh herë njeriu është në sprovë të pazakontë, në sprovë me veten dhe realitetin përqark, me shumë gjasa, në sprovë me ekzistencën e qenies, e kësaj ndërkohje si një element i shtuar, gjithnjë krejt i mjegulltë, është e përplasje në mes jetës reale dhe jetës virtuale.

B – Si element i ndërfutur, me jo pak mjeshtri, në pentagramin narrativ të tekstit, është edhe përfshirja e zërit/zërave të brendshëm të personazheve të romanit. Futja në hapësirën narrative të romanit, të zërave të personazheve të librit, në nivel të komunikimit real me lexuesin, kryen dy funksione. E para, nëpërmejt kësaj ndërthurje jo të shpeshtë në letrat shqipe, autori sendërgjon vonesën narrative, një element i rrokshëm i pauzës ligjërimore, jo vetëm për të ndërprerë ankthin, që shkaktojnë ngjarjet, që paralajmërojnë ngjarjen tragjike, por diçka më shumë, për të pasuruar spektrin rrëfimor. Pra, vonesa narrative, ngadalësimi i rrjedhës së ngjarjeve, mishëron efektin estetik, për të ndjerë disi më pranë klimën e letërsisë, si tregues artistik. E dyta, zërat e brendshëm, po ashtu, figurojnë dhe materializojnë botën e brendshme të personazheve, botën e territ dhe misterit, duke endur një tekst letrar të ndërlikuar dhe më të pasur si shenjëzim estetik. Gërshetimi i narrativës së gjithdijes, me ngadalësimin e ngjarjeve, që mundësohet nga prania e zërit/zërave të personazheve, është tregues i formësimit estetik të përveçëm, që i ka dhënë dorë autorit, për të vendosur ekulibër në mes konkretes dhe realitetit letrar, pavarësisht shtjellimeve në rrafshet e imagjinares.

Roman i personazheve

Prania e një morie personazhesh, por më tepër zgripi ekzistencial ku ata gjenden, pra në hapësirën tekstologjike të romanit “Nata”, në kufijtë ku jeta rrezikohet nga krimi dhe pasiguria, që lidhet natyrshëm me idenë parake, për ta ndërlidhur konkreten, me kaq shumë dritëhije, me tmerr dhe tjetërsim, shoqëruar me mëtimin autorial, për të dalë nga makthi i përditshmërisë, ndikon për të materializuar një roman të personazheve, pra të qenies siç e parasheh zhanrin e romanit, M. Kundera. Qendër e universit të qenies, të skicimit dhe shenjtërimit të personazheve, janë të tri vajzat, që realisht mishërojnë trinitetin e fatit të femrës shqiptare, gjatë kësaj ndërkohje, tejet të ngarkuar me rrezikim të jetës. Megjithatë, në mesin e treshes së vajzave, Xhoana është vatra që bart dritëhijet, e cila edhe pas rrëzimeve, që të rezervon jeta e mbingarkuar, si aventura apo flirti me Orlandon, për të zbutur ashpërsinë e këtij realiteti, ajo sheh përpara, dhe prandaj është persoanzhi më i vizatuar dhe më i identifikuar. Fakti që e ndeshim në kapituj të veçantë, me emrin Xhoana, si në kapitullin gjashtë dhe katërmbëdhjetë, porse prania e saj është e rrokshme në pjesën dërrmuese të tekstit në gjithë romanin. Madje, në kapitujt e Pjesës së pestë, që ka si nëntitull “Kuturisja”, ku krahas rolit të jashtëzakonshëm, që merr përsipër për ta dëshmuar forcën dhe ngritjen në këmbë, që ka një zgjatim të stërholluar, sidomos në atë përpjekjen për të hetuar të vërtetën e vdekjes së motrës së vogël, Marjanës. Në këtë lëkundje njerëzore, ka momente që futet në “tunelin” e frikshëm, kur merr përsipër ngrarkesa që janë të vështira për supet e saj, veçmas në takimet me “kriminelët” që prezantohen në tekst. Fati i mbrapshtë, po me ato simptoma, ndjek edhe vajzën e dytë, Rominën, ndonëse është më e heshtur, e pëson dhe bie pre e “peshkaqënëve” të kohës, që sillet në tekst me bisedat me Valmirin, që hapur kërkon favore seksuale për ta ndihmuar me kredi në bankë. Në këtë “histori”, gjithnjë letrare, mbijetese dhe tjetërsimi, fatin më i hidhur, i ra për hise, Marjanës, sugjares së shtëpisë, e përgojume, ndonëse e virgjër, e përndjekur nga lukunia e “zagarisë” së kohës, e vrarë nga babai i saj, në emër të nderit, mbase në emër të pandërshëmrisë së kohës dhe të shoqërisë së atrofizuar, në indiferentizëm dhe adhurim të parasë. Figurimin e tyre, autori e realizon me dhimdje dhe dashuri të madhe duke të kujtuar idenë e Ipolit Taine: “…shkrimtarët janë psikologë, dhe arrijën të tregojnë jo vetëm gjitha variacionet, por edhe të gjitha pasojat…”. Pjesë e personazheve, të figuruara si karakterë janë edhe Arifi, bijëvrasësi, Lumturija, nëna dhe bashkëshortja, që rreket të mbaj ekulibret e brishta në këtë shtëpi, të trazuar nga mjerimi dhe shpërfytyrimi.

Struktura e romanit ciklik

Teksti i romanit “Nata”, hapet me “Prologun”, që të fut në atmosferën e tragjedisë, e cila paralajmërohet në fjalinë nistore: “Një vrasje fillon gjithmonë më herët se të ndodhë…”(2023: 7), e cila sinjalizon fatin e vajzës së vogël të kësaj familje. Përfundimi paraqitet në “Epilogun”, kur shkruan: “Hija e tij, dytësi i tij a gjysma e tij, po vringëllijnë një thikë në ajrin e natës…”(2023: 340), për të kuptuar pasojat e tragjikës së shpalosur në faqet e romanit, kur kryefamiljari gjendet në burgun e Peqinit. Nëse “Prologu” e njofton, “Epilogu” i vë vulën, ndërkaq që janë dy elementë të dramatikës, në hapësirën e romanit, shenjon tipologjinë e romanit ciklik, ku pika e fillimit zbulon fundin, dhe fundi rimerr fillesën e tekstit. Krahas shenjëzimit ciklik, ndeshim një hapësirë të shtrirë, të ndarë dhe të përthyer në dhejtëra episode. Pjesa e parë e romanit, ku vetëmsa prezantohet gjendja e kësaj familje, mëdyshjet e jetës së re me dyshimin e kthimit nga erdhën, përbëhet nga pesë kapituj, ku identifikohet familja me gjithë vështirësitë e pranishme. Pjesa e dytë, që ka si nëntitull “Vajzat në revistën e kohës”, që përbëhet nga dhjetë kapituj, si dhe disa episode me emrat e vajzave, si për të zbuluar fatin e tyre, si dhe mbyllet me episodin “Intermexo”. Pjesa e tretë, ka të përfshirë nëntë kapituj, që përplotësojnë kuadrin e mjedisit dhe të shoqërisë. Pjesa e katërt, paraqet katër kapituj, ku sillet në vëmendje edhe sfondi politik, ku evidetimi i shitblerjes së votës, të rrudhjes së demokracisë, prek një plagë tjetër të kësaj kohe, që ndikon në shpërfytyrimin e qenies. Pjesa e pestë, me nëntitull “Kuturisja”, që përbëhet nga tetë kapituj, që më së shumti plazmojnë rropatjet e Xhoanës, vajzës së madhe për të gjetur fajtorët që ndihmuan në vrasjen e Marjanës. Në një kuptim, të zbulimit të shkaktarëve, dhe të pamundësisë për t’i shkuar deri në fund ndëshkimit të fajtorëve, që sollën vdekjen e motrës së vogël, intriga e romanit, e ul siparin e veprimit, në fundin e kapitullit të tridhjetë e dy, ku madje qartësohet prapaskena e endur për fatin e Marjanës, që preku fundin e tmerrshëm, si viktimë pa asnjë faj.

Aspekte të stilit autorial

Romani “Nata”, konturon më së miri aspekte të stilit të autorit. Krahas narrativës, mjetit të sendërtimit të prozës, në faqet e romanit, ndeshen edhe kahje ligjërimore të ngjyresave lirike. Pjesë e depërtimit në botën e brendshme të personazheve, të secilit prej tyre, e sidomos të tri vajzave, është paraqitur përmes lirizmit të brishtë. Po ashtu, shpirtëzimi i Marjanës në fytyrën e Xhoanës, është një tregues tjetër, në anët e tjera të depërtimit liriko-psikologjik. Një tipar lirik, me shumë gjasa, është fraza e shkurtër, shpesh herë e shpërfaqur si melodikë shpirtërore dhe narrative. Të gjitha këto prani, të një lirizmi të brishtë, shpalosin lidhjen organike me poezinë, e lëvruar kaq gjerësisht dhe me sukses nga autori. Pranitë poetike, vetëmsa tonifikojnë tiparet e shkrimit të prozës, e veçmas të sendërtimit të zhanrit të romanit. Në faqet e tekstit “Nata”, si njëri nga elementët shenjues, është gjuha e autorit, pra gjuha e narratorit të gjithdijes, që zbulon gradualisht botën e personazheve dhe të mejdisit përqark. Po kaq, gjuha e persoanzheve, që materializohet me replikat e shkëmbyera të personazheve, vjen e qartë dhe identifikuese, shpesh e përngjyrosur në koloritin lokal apo të folmes së zonave të caktuara, si hapësirë e dëshmisë së sociolektit. Përkujdesja ndaj gjuhës, si një sugjerim i hershëm i poetit anglez, Tomas Eliot, për ta pasuruar gjuhën, materializohet në leksikun autorial, që paraqitet në hapësirën e librit: përudhin, fatdaljes, hapjembyllje, kalahumbur, dreqninat, keqpaguar, pendëhapur, udhoren, frullakëve, vetëlazdrim, përtymthi, laskëruar, çubardh, fushëkrutani, shakllabamet, udhare, ndërëndrra, fytyrësqepi…etj fjalë autoriale të pranishme në tekst. “Nata” romani i P. Zogajt, për rrokjen e jetës në gjithë dimensionet e veta, të gërshetimit të narrartivës me zërat e brendshëm, të strukturimit të hallkave përbërëse, për vlerat letrare dhe gjuhësore, shënon një nivel tejtër të shkrimi të prozës së autorit, po kaq është pjesë e vlertë, e nivelit më të ngritur që ka dëshmuar letërsia e sotme, në lavrimin e zhanrit të romanit.

Sadik Bejko/

Libri “Apostulli” i Ilir Konomit ka në qendër figurën e Fan Nolit, ndryshimet dramatike që merr jeta e tij nga gazetar i varfër e i pangrënë i gazetës “Kombi” deri te më i larti udhëheqës politik dhe shpirtëror i këtij emigracioni. Noli i këtij libri, një i talentuar e i ditur, letrar e kishëtar, ekspert i sferave të larta politike e diplomatike, qytetar i botës e njëherësh kalorës i Krishtit dhe kalorës i Skënderbeut, me jetën private të ashpër si të murgut e të ushtarit, vjen me një llavë vullkanore energjish, ambicjesh, pasionesh që e mbajnë në lartësinë e synimeve, e detyrave që i ka vënë vetes.

Libri sa histori e farkëtimit dhe e rritjes së figurës së Nolit, duke sjellë tablo të jetës së emigracionit në kolonitë shqiptare në Amerikë në 20 vitet e para të shekullit XX, në veçanti zhvillimet në jetën politike e kulturore të federatës “Vatra”, e të gazetës Dielli, sjell evoluimin e ndërgjegjes politike e atdhetare të këtij formacioni, pjekurinë e aksioneve atdhetare që e bënë “Vatrën” të luajë rolin e një qeverie shqiptare në mërgim në vitet 1916-20. Aty u farkëtuan një grusht atdhetarësh idealistë që më pas vijuan jetën politike në atdhe. Balli i gjithë këtyre punëve ishte Noli.

Në këtë libër sheh qartë se ç’ ashpërsi e ç’ mizori i duhet të kalojë një njeri me ndërgjegje apostulli, ashpërsi e mizori që çdo shoqëri me jetë politike në formim e sipër i ka me tepëri, që i burojnë prej të tjerëve nga jashtë, por i shpërthejnë keqas dhe nga brenda vetes. Figura atdhetare të mëdha, por prej egoizmit, vanitetit bëjnë gabime… të vogla e të mëdha.

Përshkrimi i gjallë i situatave të jetës politike të një vendi buzë greminës, të një Shqipërie pa shtet, të pushtuar e të copëtuar, të djegur e të masakruar gjithandej, me traktate të fshehta që e asgjësonin… e bëjnë këtë libër të lexueshëm si një vepër narrative ngarkuar me ankth e dramacitet në rritje.

Për dikë si unë, që kam qenë i shtyrë në leximet mbi Nolin – njeri i librave, si diturak i prozës historike, si autor i poezive dhe i përkthimeve unike, i publicistikës… me leximin e këtij libri me shumë informacion, me referenca të pasura, m’u bë i qartë dhe ai Noli tjetër “që nuk është më”: apostullimi i tij në jetën politike fetare atdhetare nëpër kohë. Nëse veprat letrare “janë”; i prekim, i lexojmë, udha nëpër të cilën shkoi veprimi i tij prej “apostulli” nuk është më, e ka rrëmbyer koha në pakthim. Gjurmët janë në arkiva prej nga ky Nol “i humbur” duhet nxjerrë e ringjallur. Këtë punë mbresëlënëse ka bërë me shumë talent e këmbëngulje I.Konomi. Mbeta shumë i emocionuar nga leximi i tij. I uroj autorit sukses dhe energji në plotësimin e kësaj pune edhe me dy volume të tjerë!

Moto: Ura në mes Austrisë dhe mërgimtarëve shqiptarë

Hazir Mehmeti, Vjenë

Përmbledhja e re lirike me poezi “Die Zeit nimmt Gift und Süsse” nga Ismail Kadare. Prezantim nga Fondi për Integrim në Austri (ÖIF) me drejtues Franz Wolf.

Nadja Kayali, Markus Meyer, Andrea Grill,

“Si zogjtë e qyqes shpërndarë anembanë

ata që bij të shqipes qenë gjer dje,

të lodhur nga gjithçka, nga trenat, vizat,

dhe nga kontrollet q’i gjëmojnë si pre”

(nga poezia: Dimri në Evropën e Bashkuar. Refugjatët shqiptarë. 1992)

Vjenë, 18 dhjetor 2023. Organizuar nga Fondacioni për Integrim i Vjenës, e drejtuar nga Franz Wolf , u mbajt lexim letrare me poezi nga shkrimtari të njohur shqiptar, Ismail Kadare.

Fjalën hyrëse e paraqiti përfaqësuesi i Fondacionit i cili përshëndeti të pranishmit, mes tyre diplomat, aktiviste e aktivistë, artiste e artistë vjenez. Programin e drejtoi gazetarja e Ö1 Nadja Kayali. Poezitë u zgjodhën nga libri “Die Zeit nimmt Gift und Süsse” me poezi nga Ismal Kadare i përkthyer nga shkrimtarja Andrea Grill. Libri u botua në mbështetje të Ministrisë së Integrimit Evropian, në gjermanisht dhe shqip. Libri i vogël me poezi u pasurua me fotografi nga artisti Sepp Jahn të shkrepura nga ambienti shqiptar në vitin 1937. Në gjuhën shqipe lexoi Manjola Zaçellari, Docente në Universitetin “Aleksandër Mosiu” në Durrës, kurse në gjermanisht Markus Meyer, aktor në Burgteater. Mbrëmja u pasurua me pika muzikore të kënduara nga soprano e njohur Flaka Goranci. Salla e Pallatit Mollard ishte e mbushur përplot të interesuar të dëgjojnë vargjet poetike të shkrimtarit të njohur i propozuar disa herë për çmimin Nobel.

Në fjalën e hapjes nga përfaqësuesi i organizatorit foli rreth shqiptarëve në Austri duke cekur se jetojnë mbi njëqind mijë shqiptarë nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia Veriore dhe viset tjera etnike shqiptare. Përkthyesja, shkrimtarja Andera Grill dha një vështrim të shkurtë rreth poezive të Ismail Kadare i njohur me romanet e tij shumë të lexuara të përkthyera në shumë gjuhë. Kadare është shkrimtar shumë i pëlqyer tek lexuesit gjermano-folës. Ndihmën e tyre në realizimin e librit dhanë gjithashtu: Christine Sicher, Bahri Troja, Sara Michel, Marie Theres Stampf, Fatbardha Idrizaj, Vjollca Blakaj, Ina Arapi.

Disa nga poezitë e lexuara: Kataraktet, Në parkun që mbuluan gjethet, Motiv me diell, Fund vjeshte, Akullnaja, Mall, Dimri në Europën e Bashkuar – Refugjatët shqiptarë, Sapuni “Ledi Makbeth”

Prania e krijuesit nga i cili prezantohet është e pazëvendësueshme për të venë kontakte njohje, ndjesie shpirtërore me lexuesin dhe adhuruesit e tij. Miqtë e tij nuk janë të pakët në Austri, e në veçanti në Vjenë ku Ismail Kadare së bashku me gruan e tij Elena Kadare ishin disa herë. Teknologjia e mundëson praninë e tij vizualë, me pak fjalë, qoftë me dy-tre minuta në respekt dashamirëve të tij.

Që nga vitet nëntëdhjeta “Kultur-Kontakt Austria” ishte aktive në organizimin e aktiviteteve me krijues nga trevat shqiptare. Para pesëmbëdhjetë vitesh, nëntor 2008, Kadare lexoi në Sallën Jubilare të Muzeut e Historisë së Arteve në Vjenë. Nën drejtimin e Anamari Türk. “Kulturë Kontakt Austria” e Vjenës organizoi shumë prezantime arti e kulture nga shumë vende nga “bota e tretë” duke përfshirë këtu edhe autor nga trevat shqiptare. Bursën dymujore për qëndrim në ambientet e mrekullueshme kulturore në kryeqytetin austriak e shijuan: Lindita Arapi, Fatos Kongoli, Etleva Tafa, Agron Tafa, Ag Apolloni, Ervina Halili, etj.

Aktivitetet kulturore e letrare në Austri kanë histori shekullore. Koncertet e Tefta Tashkos, Marie Kraja, e shumë tjerë janë bazamenti i shijimit të artit e artistëve shqiptarë qysh para një shekulli. Kjo traditë e shkëlqyer u pasurua nga emrat e njohur si: Inva Mula, Eno Peçi, Shkëlzen Doli, Destan Gashi etj dhe janë vazhduesit e denjë në rrugën e artit modern në Austri. Pa e harruar asnjëherë këtu rolet e Aleksandër Moisiut që shndrisin në majat e artit botëror. Respekt për të gjithë aktivistët mike e miq shqiptarë e austriakë që ndërtojnë ura miqësie mes dy popujve!

Arjeta Xhuxha/

(Universiteti “F. Agani” Gjakovë)

Kohë më parë për Universitetin e Gjakovës “Fehmi “Agani” ishte një laj mirë, ngase libri “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit i Prof. Dr. Besim Muhadrit u botua në shtatë gjuhët më të rëndësishme të botës. Përveç në gjuhën angleze, libri i profesorit të Universitetit “Fehmi Agani”, u botua edhe në gjuhën frënge, gjermane, italiane, spanjolle, portugeze dhe ruse. Libri është botuar fillimisht nga Shtëpia Botuese “Lambert Publishing” në Gjermani e pastaj edhe nga shtëpi të tjera botuese, të cilat e kanë parë të arsyeshme ta botojnë për shkak të vlerave të tij shkencore.

Në lidhje me ndjesinë e këtij botimi kaq të rëndësishëm, që nuk është vetëm sukses personal i profesor Besim Muhadrit, por edhe i Universitetit tonë dhe i mbarë letërsisë sonë, e prononcuam edhe autorin, i cili në mes tjerash shprehet:

“Libri “Letërsia Shqipe dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” është rezultat i punës sime shkencore disavjeçare. Fillimisht libri (pjesa e dytë e tij) trajton aspekte të veprës sonë monumentale “Kanuni i Lekë Dukagjinit” dhe autorin e mbledhjes së të drejtës tonë zakonore, Shtefën Gjeçovi. Si libër, u botua në vitin 2020 nga Shtëpia Botuese e Universitetit “Fehmi Agani”. Ndërkaq, përmbledhja e studimeve për Kanunin dhe letërsinë shqipe, me titull “Letërsi Shqipe dhe etnologji (Kanuni i Lekë Dukagjinit) u botua më 2022 në Nju Jork në gjuhën angleze, nga Shtëpia Botuese “Adriatcic Press”. Më vonë, më 2023, më shkruan Shtëpia Botuese “Lambert Academic Publishing” nga Munihu se ishin të interesuar ta botonin librin tim, sepse ishte me interes jo vetëm për shtëpinë botuese dhe për mua si autor por edhe për afirmimin e letërsisë shqipe në botë. Pas disa konsultimeve, pranova që ta botonin. Libri me titull “Studies on Albanian literature and Kanun of Lekë Dukagjini” u botua në gjuhën angleze në prill të vitit 2023. Një kontribut të veçantë në përkthimin në gjuhën angleze, ka dhënë vajza ime Rilindjona e cila ka kryer studimet në Nju Jork deri vitin e kaluar ka jetuar atje, ndërsa tash jeton në Zvicër, ku punon në një kompani prestigjioze amerikane (IBM) në Zurich, të cilës i jam shumë mirënjohës.

Më pas, jo më shumë se një muaj, përkatësisht në maj të vitit 2023, pash në faqet e internetit, përkatësisht në google, se libri im ishte botuar edhe në disa gjuhë të tjera, si në gjermanisht, italisht, frëngjisht, spanjisht, portugalisht, e çka është më interesant edhe në rusisht. T’ju them të drejtën, u entuziazmova. Kontaktova me shtëpinë Botuese Lambert Publishing , më të cilën ishim kontraktuar. Ata m’i dërguan kopjet e botimeve dhe materialet në PDF, ndërkohë që libri vazhdon të shitet në Amazon”.

Me gjithë botimin në të gjitha këto gjuhë të botës, thotë profesor Muhadri, këtij oguri të mirë nuk i dha kush publicitet. Sikur kaloi pa u vërejtur fare. Shumë vonë, lajmi u dha në faqen e Universitetit, duke iu falënderuar ish studentit tim që në atë kohë punonte aty, Arijan Dobraj e më pas edhe një portal kosovar.

Libri “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” është i konceptuar në dy pjesë: Në pjesën e parë janë prezantuar studime për disa autorë të letërsisë sonë, si Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Din Mehmeti, Murat Isaku, Adnan Mehmeti etj., ndërsa në pjesën e dytë të tij janë përshirë studime për Kanunin e Lekë Dukagjinit, si: “E drejta zakonore shqiptare (Kanuni i Lekë Dukagjinit) dhe problemi i autorësisë dhe i lashtësisë”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit në optikën e studiuesit italian, Xhuzepe Kastaleti”, “Kanuni i lekë Dukagjinit në prizmin e profesorit italian, Salvatore Vilari”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe botimi i Prishtinës”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe krahasimi i tij me Kanunin e Dagestanit”, “Leonard Foks dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” etj. Të gjitha punimet e prezantuara në këtë libër më parë janë botuar nëpër revista prestigjioze akademike ndërkombëtare.

Profesor Besim Muhadri thotë se libri “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe interesimi i studiuesve për studimin e tij”, vitin e ardhshëm pritet të botohet edhe në gjuhën kroate, për përkthimin e të cilit janë duke punuar në Kroaci si dhe prapë në gjuhën angleze, por tash me një variant më të zgjeruar.

Duhet thënë për lexuesit tanë se Prof. Dr. Besim Muhadri, është autor i më se 30 librave, si në poezi, prozë, publicistikë, ndërkaq, ka 10 monografi në fushën e studimeve letrare dhe të një teksti universitar.

Profesor Muhadri është duke i dhënë dorën e fundit edhe dy librave universitarë, ndërkaq, ai po punon në mënyrë intensive, të cilin ai e konsideron më madhor, edhe në projektin hulumtues dhe studimor “Letërsia dhe publicistika e shqiptarëve të Amerikës”, projekt në të cilin ka vite që është duke punuar.

Ne profesorit tonë i dëshirojmë shëndet dhe botime të vazhdueshme dhe suksese në fushën e studimeve letrare.