Marjan Cubi/

Në përkujtime të tilla duhet të thuhet çfarë ka ndodhur dhe çfarë duhet bërë në të ardhmen. Fatkeqësisht çështja kombëtare shqiptare përgjatë një shekulli ende nuk ėshtë zgjidhur. Pavarësia e shtetit amë, më 28 Nëntor 1912, i gjeti trojet tona të ndara dhe në kaos. Për shkak të fqinjeve grabitqarë trojet tona tkurreshin e të tyret zmadhoheshin, duke i zhvatur tokat shqiptare. Kombi nisi të tkurret nga 1878, në Kongresin e Berlinit, më pas me Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Austro-Hungaria nuk mund t’i bindte Fuqitë e Mëdha të Londrës për të pranuar kufijtë e Shqipërisë Etnike. Fqinjët sllavë e grekë kishin një avokat tëfuqishëm-Rusinë, që në dy pjesë ti ndanin trojet shqiptare. Gjatë Luftës së Dytë Botërore shqiptarëve iu shtuan shpresat se do rilindte Shqipëria Etnike, por ëndrrat u shuan në fundin e luftës, kur ata që i ushqyen këto ëndrra të shqiptarëve, dolën humbës.

Gjithsesi pjesa më e shëndoshë e Diasporës nacionaliste, nisi të organizohej dhe të trokiste në dyert e politikës amerikane. Shteti ateist shqiptar i vetizoluar në aventurën komuniste, fatkeqësisht herë lidhej me Beogradin, herë me Moskën e herë me Pekinin, por jo me Amerikën. Si për ironi të fatit ish aleatja e Shqipërisë komuniste, Jugosllavia, që diskriminonte Kosovën, ishte e përkëdhelura e Uashingtonit. Në këto kushte ishte shumë e vështirë për të ngritur zërin e protestës. Diaspora shqiptare nacionaliste në Amerikë: Federata Vatra, Balli Kombëtar, Organizata e Legalitetit, Blloku Kombëtar Indipendent, përpiqeshin që ta kundërshtonin duke u organizuar në protesta kundër komunizmit në Shqipëri dhe kundër komunizmit sllavo-ortodoks, që ushtronte dhunë e terror, burgosje e vrasje, në trojet etnike shqiptare, veçanërisht në Kosovë.

Koha nxori në krye birin e Kosovës, intelektualin e shquar, Kryetarin e Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Kosovës, Dr. Ibrahim Rugovën. Ai me guxim kundërshtoi represionin, doli në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve, ngriti zërin e protestës, dhe u vu në krye të rezistencës. Dr. Rugova ishte udhëheqës me vizion Perëndimor.  Ai të gjitha shpresat i kishte tek Amerika, e cila në krye të shekullit XX i pat ardhur në ndihmë Kombit Shqiptar me anë të Presidentit Uillson. Me 9 nëntor 1989 nisi shembja e Murit të Berlinit që ndante dy botë, Lindjen nga Perëndimi, mur që ishte ndërtuar që në gusht të vitit 1961. Po binte perandoria e së keqes. Dr.Ibrahim Rugova së bashku me një grup intelektualësh me 23 dhjetor 1989, e themeluan LDK-në, ndër partitë e para që i parapriu pluralizmit në Ballkan dhe theu monopartizmin ndër trojet shqiptare. Rreth LDK-së Dr. Rugova bashkoi shqiptarët e Kosovës dhe i priu luftës per Liri.

Edhe në Amerikë, shqiptarët kishin arrit ta sensibilizonin këtë shtet, mbrojtës të lirive botërore.Një ngjarje tjetër që duhet përmendë, ishte dhe dëshmia e prillit 1990 në Senatin Amerikan, ku morën pjesë 14 intelektualë të Kosovës, kryesuar nga Kryetari Rugova, si dhe 13 prijës fetarë, përfshirë edhe politikanin intelektual serb Dobriça Qosiç, që deklaroi pas takimit: “E kemi të humbur Kosovën”! Dr. Rugova nisi të bëhej përherë më i pranueshëm dhe i besueshëm për amerikanët dhe ftesat e Uashingtonit u bënëmë të shpeshta. LDK-ja në SHBA, u bë një urë lidhëse mes Kosoves dhe Amerikës dhe një forcë organizuese e protestave që denonconin dhunën policore të shtetit jugosllav… Suksesi ynë në politikën dhe ekzekutivin amerikan, erdhi hap pas hapi: Ka qenë interesant fakti që kur më1990, Kongresi Amerikan, aprovonte Rezolutën: “Heqja e Prioritetit të Jugosllavisë”, ne na dukej se kjo ishte shumë pak, krahasuar me lirinë e plotë – dhe nuk ishim të kënaqur, por kur erdhi koha që në vitin 1999, Senati kërkoi që të përdoren “Të gjitha forcat e nevojshme për të larguar forcat serbe nga Kosova”, natyrisht ne ishim shumë të kënaqur. Për këtë kishim luftuar, protestuar dhe shpenzuar qindra mijëra dollarë.

Tragiedia po i afrohej Kosovës së pambrojtur. Mund të kishte ndodhë e njëjta tragjedi me përmasa si në Bosnjë por largpamësia e Kryetarit Rugova, shmangu përmasat e tragjedisë, duke i shtyrë ngjarjet me strategjinë e Rezistencës Paqësore, duke kërkuar publikisht, “Ne, shqiptarët, duam atë që të fitojnë sllovenët  dhe kroatët.” Kam pas fatin që ta përjetoj nga afër takimin e Rambujesë. Në raundin e parë nuk u arrit nënshkrimi, nga serbët, jo se jo, por as nga shqiptarët. U vendos që pas trijavësh të vazhdohej në Paris. Mendoj, se ato 3 javë, i kushtuan shtrenjtë Kosovës. Millosheviçi shtoi trupat, rriti represionin, dhe shkaktoi shumë viktima…nisi shpërnguljen e dhunshme, duke i detyruar shqiptarët të braktisnin shtëpitë dhe pasuritë e tyre. Dhe erdhi kështu dita e 24 Marsit 1999, kur NATO-ja, filloi bombardimet kundër bazave ushtarake terroriste të Serbisë. Nga ana e saj edhe UÇK-ja vazhdoi misionin e saj në tokë, duke kombinuar aksionet e saj me sulmet nga ajri të NATO-s.

12 Qershori 1999 shënoi kapitullimin e Serbisë. Ajo e pranoi më së fundi tërheqjen e trupave pushtuese nga Kosova. Hynë trupat e NATO-s dhe Kosova fitoi Lirinë. Nisi rrugëtimi i vështirë i ndërtimit të Demokracisë.Të nderuar bashkatdhetarë, le të shpresojmë se betejën e vështirë me Serbinë nga një anë, dhe atë të korrupsionit të zyrtarëve tanë nga ana tjetër, do t’i fitojmë dhe Kosova jonë do të ecë perpara drejt Demokracisë! Rroftë e qoftë emri dhe vepra e Arkitektit të Pavarësisë së Kosovës. Dr. Ibrahim Rugova!

Nga Visar Zhiti

Pjesa e dytë

TREKËNDËSHI I PLU(HU)RALIZMIT POLITIK

Botimi që kisha ndër duar, pa prangat e tyre tani, shoh se qenkësh i vonë dhe në kopertinën e pasme, ndër të tjera lexoj: 

“…Gjithashtu, do të jepen me ngjyra sa më realiste dhe protagonistët e këtyre ndryshimeve, edhe politikanë që qenë aktorë të këtyre ndryshimeve politike, ekuilibrin, hutimin apo hipokrizinë e Ramiz Alisë si dhe për dy liderët e politikës pluraliste shqiptare  Sali Berisha dhe Fatos Nano e të tjerë që i shaluan pas” Çështje akademike, do të thosha, politologësh dhe historianësh. Por hutimi dhe hipokrizia e Ramizit që përmenden aty, janë psikologji, etikë, letërsi… ndërsa kur përmend emrat Sali Berisha e Fatos Nano dhe vazhdohet: “dhe të tjerë që i shaluan nga pas” – kjo duket jo vetëm punë kuajsh e xhambazësh, por dhe ka misterin e shalimit, se cili i shalon?  Teksti i mësipërm është vënë brenda një trekëndësh apo piramide me kokë poshtë, ndërsa në kopertinën e parë titulli i botimit është brenda një piramide me kulmin lart dhe në bazë të piramidës/ trekëndëshit janë fjalët “Sigurimi i Shtetit” dhe një sy misterioz përsipër. Po mendoja se trekëndëshi është dhe sinonim i shoqërive sekrete, i  kontrollit botëror ose i elitave të fshehta. Edhe kjo kopertinë duhet ta ketë një simbolikë të asisojshme. Sipas kërkimit të specializuar, trekëndëshi i zi simbolizon rrezikun ose kontrollin e fshehtë, vetë strukturën e Sigurimit të Shtetit, si një fuqi që vëzhgon dhe mban gjithçka nën mbikëqyrje. Syri në qendër është simboli klasik i vëzhgimit, ndoshta “syri i madh” i shtetit totalitar që vazhdon edhe në kohë pluraliste. Ngjyrat e ylberit që shpërthejnë nga pas trekëndëshit, përfaqësojnë pluralizmin politik, shpresën, larminë, por edhe shpërthimin e kontrolluar nga e kaluara. Ato tentojnë të dalin jashtë kufirit të errët të trekëndëshit, por janë ende të mbikëqyrura. Fjalët “Pluralizmi shqiptar” në brinjët e trekëndëshit në shirita të verdhë duken si ato shiritat e paralajmërimit të policisë apo të krimit, që rrethojnë një vend, pra sikur thonë që pluralizmi e kemi të zaptuar apo nën hetim.

PERSONAZHE

NË SYRIN E “VËLLAIT TË MADH”

Po vazhdoja shfletimin, një si lexim shpejt e shpejt, stalinist, siç thuhet, Ndala te lidershipi i mbramë i tyre: 

Ramiz Alia – një udhëheqës i hutuar dhe servil ndaj strukturave të Sigurimit… – Si ka mundësi të shkruhet kështu nga ata, a nuk ishte Partia mbi Sigurimin apo e kundërta? – i mbushur me hipokrizi, duke fajësuar (ai, Ramizi, Sekreatri i Parë, Presidenti) informatorët e vet. Alia i përdori institucionet e Sigurimit për të stabilizuar pushtetin e tij, shpesh për ta mbrojtur vetveten ndaj kritikëve. i përdorte dosjet për frikësim dhe mbrojtje personale, etj. – E ndala leximin. Ja, pra, nga ardhka kjo përvojë! Duket hapur simpatia e mbetur dhe e pandryshueshme e Sigurimet të Shtetit për Enverin. Ndryshimet që po ndodhnin në Shqipëri, kur në krye ishte pasardhësi i diktatorit, Ramiz Alia, janë ndjerë si lëkundje jo të mira për Sigurimin e Shtetit. Lexoj më tej: Partia Demokratike anonte në veprimet e dhunshme njëkohëshëm dhe vatër e ngrohtë e personave me prirje kriminale të të gjitha llojeve. Në këtë linjë ishte dhe Shoqata e të Përndjekurve Politikë, një organizatë me prirje të dhunshme psikologjike dhe hakmarrëse. Partia socialiste ishte dukshëm më paqësore, por e trembur… 

Ja, pra, e pse duhen komentet e mia? Optika strabike e Sigurimit të Shtetit, syzet e tyre të errëta, që të mos kuptohet nga shohin. Vazhdoj shfletimin:

Sali Berisha & Fatos Nano – Përcaktohen si liderët kryesorë të pluralizmit duke vënë në dukje “ekuilibrin, pasiguritë dhe paqartësitë e tyre. Berisha & Nano – shoh që i kanë parë si hunj të pushtetit që u mbajtën nën sigurinë e mekanizmit të vjetër. Paqartësia e tyre, – mendoj, – është paqartësi e Sigurimit të Shtetit ndaj tyre. Azem Hajdari – Shihet në kontekst të studentëve dhe intelektualëve të rinj, por në diskursin e Sigurimit ai karakterizohet më shumë si produkt i intrigave të kohës, ndërhyrjeve nga Sigurimi dhe manipulimeve politike në prag të pluralizmit.

SHKRONJAT OGURZEZA “IK” Kështu titullohet kreu për shkrimtarin Ismail Kadare, më i gjati se i personazheve të tjerë dhe jo vetëm. Ata s’kanë se si ta shkëpusin nga politika për ta parë vetëm si shkrimtar, ndjehen të lidhur. Nuk është mendimi im, por sipas tyre I. K. është i shënjestruar dhe i monitoruar, por jo i kriminalizuar në mitizimin e frikës, – lexoj. Sipas këtij botimi, “I. Kadare u shqetësua për pozitën e tij personale, megjithese kishte të gjitha përparësitë mbrojtëse.”… Dhe krijohet misteri i “miqësisë Ramiz Alia – Kadare”, si mbi Sigurimin e Shtetit. Autori i këtij botimi kërkon(?!): “më dinjitet nga Kadare në pritje të denigrimit të tij, duke mos gjetur rrugëdalje tjetër, veçse të fshihej, – thotë.  – Nuk ka ndonjë dosje agjenturore ndaj tij, megjithatë Sigurimi pyeste: për kë punon ky, për Ramiz Alinë apo Parisin?” “Pena e artë’ – pseudonimi i një informatori, informon nga burime të sigurta se ditët e Kadaresë në Tiranë “numërosheshin me gishta, siguria e tij do të ishte në Paris”. “Kur Ramiz Alia u njoftua se I. Kadare kishte kërkuar azil politik në Francë, qe i mpirë i tëri dhe kish tundur  kokën, duke mos pranuar ta besonte atë që kishte dëgjuar”…     Pseudonimi “Pena e artë” (është dhe në dosjen time, por s’duhet të jetë i njëjti person me atë të Kadaresë, është virtuoz sipas autorit, ai imi ishte ca i mangët), informonte se Kadare “Ka cilësi të veçanta, që përshtaten në shkallën më të lartë që mund të merren me mend. Shfaq talent të rrallë (- po prisja të thoshte për romanet, por jo, shën. imi.-) për të bërë një jetë të sigurtë dhe të shumfishtë”. Replika mund të bëhet me ata që i shkruajnë këto. Kam dëgjuar të thuhet se ai që ka qenë prokuror i Shtetit ka dëshmuar në një intervistë televizive që e ka shpëtuar Kadarenë nga arrestimi, duke i thënë Enverit se na duhet, etj, etj, por te ky botim del se Enveri e ka shpëtuar Kadarenë nga Sigurimi i Shtetit. “Duke ditur raportet e SSH me atë, Enver Hoxha do të shkruante me dorën e tij mbi Dosjen e Kadaresë: “Lëreni djalin të punojë”. Siç e thoshte dhe vetë Kadare që Enveri më mbrojti nga Enveri.

PROTESTA E MADHE

Po lexoja, kur populli i rebeluar donte të sulmonte “Bllokun” sundimtarë të kuq. Sigurimi i Shtetit e dinte. Mes protestueve kishte të futur bashkëpunëtorët e vet. “Agjentët e kundërzbulimit lëshuan me xhiro maksimale makinën disiinformuese, që e mbytën turmën (nuk thotë popullin, shën. imi) me një lumë informacionesh të gënjeshtërta, gjysmë të vërteta duke krijuar pasiguri që turma të sprapsej (Prapë jo populli). Dhe vazhdon: “Duke ditur planin për të djegur ‘Bllokun’, morëm një nismë paraprake, njotuam S. Berishën të ndikonte për tërheqjen e manifestuesve, duke i kërkuar të dërgonte për këtë qëllim politikanin Neritan Ceka”. Nuk kam koment. S’e di a ishte ashtu. Kur ne kujtonim se ishim në protesta… Gjithkushi ka përvojën e vet, provën e vet, mendimin e vet, besimin dhe zhgënjimin e vet. Shoh ç’thuhet në botim për kryeministrin e tanishëm. Lexoj.

Edi Rama – “Kështu ndodhi në mitingun e bërë nga Partia Demokratike pas themelimit… ku do të regjistrohej edhe fjalimi arrogant i Edi Ramës, i cili bënte thirrje për destabilizim… duke imponuar modelin karakteristik të mendimit anarkist. Në fytyrë i përdridhej një përçmim i fryer (gabim shtypi, besoj), që të jepte alergji. Ai kishte një orattori të egër që e shfaqte me karagjozllëk irritues. U mendua  të niste proçedimi për të. Por informacioni i dërguar në ministri ishte parë nga Ramiz Alia duke lenë porosi të thirrej  e të lihej i lirë, si djali i Kristaqit”, etj, etj. Dëshira e Edit për të ndejtur përgjithmonë në Greqi, et, etj, dhe kulmi kur shoh rreshtat: “Nga verifikimet në terren rezultoi se vuante nga astma dhe sociopatia patologjike…” Sipas autorit fjala e Edi Ramës “shkelte ligjin për simbolet kombëtare, miratuar ekstra nga parlamenti”. Po sot Kryeministri këtë ligj sikur e ka adoptuar për t’u dënuar ata që do flasin “kundër”, kur bota, në emër të lirisë, njeh dhe të drejtën për të gabuar? Edi, po sipas autorit operativ, si “shakaxhi i përparimit”, nuk duronte asnjë rival, të vërtetë ose imagjinar. Anarkist deri ne palcë, nuk pëlqente ligjin, rregullin, kënaqej kur dilte mbi të tjerët…”

Drejtori i Ministrisë së Përbrendshme çuditet “me ata lart që nuk besonin në karakterin e tij të deformuar. (Fjala është për Edi Ramën). Dhe në këtë rast, babai i tij na vështronte vetëm me përulje?” Dhe a lejohen të nxirren këto lloj informacionesh? Pa miratim… Doktori i nderuar që e kuronte pak fshehurazi… sipas Sigurimit të Shtetit kishte shpjegur se “klienti i tij ishte sociopat i lindur, por i sukseshëm, ama duhej trajtuar klinikisht dhe në kartelën e hapur kishte shënuar diagnozën ‘sociopath me simptoma patologjike’”. Gjithsesi këto përbëjnë sekrete. Shtetërore? Medikoligjore? Morale? Shkelje e privatësisë? E të drejtave të…  Institucionalisht jo dhe jo, që nuk i takon të flasë kështu ose porositë vijnë më nga lart se kryeministri i vendit, etj, etj. (Edi dikur, pedagog në Akademinë e Arteve, që të më mbronte, i është vërsulur një operativi, i cili, pasi kisha dalë nga burgu, më përndiqte dhe donte të më bënte bashkëpunëtor… tani njëri nga ata po i vërsulet atij, duke qenë dhe kryeministër… Pse kjo pakënaqësi me atë? Duhet përballja… e atij apo jona?)

 *  *  *

Politikanët e pluralizmit shfaqen aty si aktorë të hutuar, por dhe viktima të “qeverisjes paralelë” që Sigurimi ende ushtron pas ’90-ës. Në botim-raport vazhdohet me përshkrime të dosjeve, të informatorëve, hetimeve që shënjuan të gjitha nivelet e shoqërisë, jo vetëm duke e normalizuar rolin e shërbimit sekret, por dhe duke e himnizuar.

Përse duhen dhe bëhen këto botime? Mos duan të forcojnë dyshimet që Sigurimi është protagonist real i historisë së pluralizmit? Politikanët nuk paraqiten përtej statusit të aktorëve të konsumuar nga një sistem i ndarë, ku Sigurimi i Shtetit kërkon të mbetet Sovran.

Vërtet politikanët e lartë janë siç paraqiten, si instrumente ose të veneruar ose të zhytur në varësi të strukturave sekrete? Më shumë lojtarë të mbështetur, sesa udhëheqës të lire?…

TREKËNDËSHI TJETËR I TYRE:

Siç duket e shkuara si regjim kërkon të arrijë: 1.Të mbajë dhe të krijojë nostalgjikët dhe ekstremistët e vet, sabotues të rendit, po të flasim me gjuhën e tyre, armiq të demokracisë si një e tashmes e përbashkët nëpërmjet shtetit, duke bërë pro tij ose kundër sipas rastit,

2. Që shkruesit e të shkruarës si regjim saj të mos dëshmojnë, histori jo se jo të asaj që përjetuam, por retorikë politike me të njëjtën frymë ku çdo kundërshtar të shmanget, të neutralizohet, të zhduket.

3. Ndërkaq spikat përpjekja nervoze e rehabilitimit të formave dhunuese ndaj politikës pluraliste… dhe më e keqja duke përhapur idenë se pluralizmi ka në themel Sigurimin e Shtetit, tani si mbrojtës të tij dhe shkatërrues të tij.

Gjithsesi unë do të thosha se nuk duhet heshtur, Heshtja sot është kompromis me të djeshmen vrastare që vret edhe sot. Një krim i ri në emër të një krimi të vjetër. Një tentativë për t’i kthyer në pushtet moral ata që do të duhej të ishin në bankën e të pandehurve të tyre. E them prapë, ata dhe mund të hakmerren, hapur apo fshehurazi siç dinë ata, me heshtje vigjilente apo me shpifje, – i pres, – por dhe duke vepruar prapa shpine, me linçime, aksidente apo helmime, punë e tyre, por sidoqoftë dikush duhet të përgjigjet. Ketë radhë m’u dha rasti mua… 

NË VEND TË GJYQIT.

DISA GJYKIME… 

S’e kam fjalën për ndonjë botim të veçantë, por në përgjithësi për ato botime e mendësi e veprime me alibitë dhe revanshin e së keqes, për klimën e krijuar si të absurdit socrealist…  

A duhen ndaluar? Siç benin ata? Jo, mendoj, u duhet përgjigjur.

Botime kësisoj, pa zhurmë e promovime, që gjithsesi çorodisin opinione si thashethemnajat, mbase më shumë gjakojnë, besoj, që t’i mbeten së ardhmes si dosje të pluhurosura.  Unë i shoh dhe si dëshmi të një gjëme që nuk ka përfunduar, por ka ndërruar vetëm formë: nga akt-akuzat, dhuna e torturat qelive e vendeve të fshehta e të errëta, në gjykatat kafkiane etj, është kaluar në retorikë, disinformim dhe ideologji e kërcënime të nënkuptuara. A mos pret të kthehet prapë nga dosjet në dhunë mashtrim e dënime e sistem? Është kuptuar një si strategji, jo dhe aq e re, për të rehabilituar të pakthyeshmen, që ka nisur, me shenja si rastëdore, psh, duke i kthyer ca nga spiunët e aftë në “analistë”, operativët në “veprimtarë të shtetit” e “avokatë” dhe vetë Sigurimin famëkeq në “institucion që kreu detyra kombëtare”, në fakt kreu detyrat më të errta e kriminale partiake. Duan të bindin se diktatura kishte arsye, madje meritohej, se dhuna ishte e nevojshme dhe se e vërteta mund të kontrollohet, të privatizohet dhe të shitet si t’u duhet dhe si e pavërtetë dhe e ndërsjellta. Një krim i ri mbi të vërtetën si një vazhdim ogurkeq dhe me libra, me mjete letrare madje, e bashkëpunëtorëve apo që nuk shkëputen dot nga trama e adhurimit të së kaluarës së keqe, kur vetë janë ndjerë më mire e jo vendi, që shfaqet si pa kuptuar që nga sharjet e rëndomta në rrugë e pastaj kalon media, në kritikën e socrealiztave të mbetur, në punësimet në institucione, arrin deri në presidencë, me presidentë figura me uniormë të së kalurës, mërgon dhe në diasporë, ku marrin qytetarinë e vendeve europiane apo të Amerikës, por nuk veprojnë si qytetarë të lirë. Ka një si përpjekje për të zbehur qendresën e atyre që qendruan diktaturës apo të atyre që hodhën të parët në protesta për ndryshime demokratike, kamuflohen për të zhbërë nevojën dhe detyrimin e ndjesës publike që shoqëria shqiptare ende nuk e ka marrë nga persekutuesit e saj. Kështu kemi një triumf të cinizmit mbi dhimbjen, i pushtetit mbi kujtesën deri dhe të të pashqetësuarve mbi të pambrojturit. Heshtja është dhe e dëmshme. Duhet ta kundërshtojmë me kujtesë, me drejtësi, me fjalën e përgjegjshme, me vepra… 

Në vend që të zbulohen përgjegjësitë e krimit, institucioanle dhe individuale, morale, etj, të një makinerie të madhe dhune që vrau liritë dhe mbushi burgje e internime, himnizohen institucionet e dhunës dhe “burimet operative” të së keqes si të ishin heronj e jo keqbërës e spiunë. Bëhen zbulime për të fshehur dhe fshehin për të zhbërë. Është një strategji e vjetër: të hedhësh hije mbi të gjithë që të mos dallohet e zeza e vetes. Janë përpjekje për të ndryshuar narrativën kombëtare, për të bërë që shtypësit të duken shtetarë dhe viktimat – të padukshme. Janë, në fakt, burgje të reja të kujtesës. Këto janë strategji klasike të krijimit të një imazhi me armiq dhe paranoja. Retorikat e mbushur me tipare konspirative, duket se kërkojnë të heqin vëmendjen nga thelbi: shkelja e dinjitetit njerëzor dhe krimet ndaj shoqërisë të ushtruara për interesa të ulta politike, sipas porosive dhe urdhërave të sundimtarëve e interesave të tyre sot, kapitaliste por dhe antikombëtare. Psikiatrja amerikane, profesore në Harvard, Judith Herman. thekson se për të pasur shërim kolektiv, shoqëria duhet të njohë viktimën dhe të përjashtojë kriminelin nga roli moral i rrëfyesit. Nëse nuk ndodh kjo, trauma shoqërore përsëritet dhe viktimat rrezikojnë të heshtin për të mos u poshtëruar sërish. Kjo prani e njëkohshme në kujtime, dhimbja e të përndjekurve dhe krenaria e persekutorëve duhet të ngrejë alarmin “e përjetimit në një formë të re të dhunës qe s’po hesht, – riviktimizim kolektiv dhe përmes letrave.” Nuk mund të pranohet që historia të shkruhet në mënyrë simetrike, sikur të dy palët, i persekutuari dhe persekutori, thjesht “kanë rrëfimet e tyre”. Ky nuk është pluralizëm mendimesh, por plu(hur)ralizëm mohimesh, fyerje e njeriut dhe e kohës, jo analiza, por apologji të së keqes. Nuk ka zbulime, por fshehje. Sociologu francez Pierre Bourdieu do ta quante këtë “dhunë simbolike”, – më saktë “simbol dhune”, them unë, – kur elitat e vjetra rifitojnë pushtetin jo me dhunë fizike, por përmes kapjes së diskursit publik – dhe kjo është ajo që ndodh… Sipas meje mungojnë nismat reale për ndërgjegjësim publik, për debatin moral mbi transparencën dhe hetimet e krimeve të regjimit komunist e në postdiktaturë.. Në vend të kësaj, krijohet përshtypja e një “akuze” politike të nënkuptuar kundër pluralizmit. Filozofi dhe sociologu polak, Zygmunt Bauman, që përjetoi komunizmin në Poloni dhe përndjejkjet si hebre, (është autori i përcaktimit të shoqërive likuide), ka folur për “likuidimin e kujtesës” në shoqëritë post-totalitare. Kur shoqëria nuk ka kryer llogaridhënie të plotë, ajo rrezikon të rikrijojë mekanizmat e së shkuarës me mjete të reja: kulturën, letërsinë, median. Se mos jemi vonë? Patjetë që po, si përherë. Më mirë vonë se kurrë.

By Rafael Floqi/

On September 11, 2001, the world was shaken by terrorist attacks that struck the Twin Towers in New York and the Pentagon in Washington, killing nearly 3,000 people. These events marked a critical juncture in international relations, often compared to Pearl Harbor (1941) as an act that altered the course of American and global politics (Kissinger, 2014). Beyond the human tragedy, September 11 redefined global security, placing non-state actors at the center of the international agenda and reshaping geopolitics from the Middle East to Afghanistan and beyond.

From Unipolarity to Asymmetric Threats

After the end of the Cold War, the United States was perceived as the sole hegemonic power—what Charles Krauthammer (1990) called the “unipolar moment.” However, September 11 demonstrated that unipolarity did not guarantee absolute security. Al-Qaeda’s attacks, which turned civilian aircraft into weapons, revealed the asymmetric nature of modern threats: small, stateless actors could challenge a superpower.

As Brzezinski (2004) observed, these events marked the end of the illusion that technological and military dominance alone could secure the global order. Instead, September 11 shifted the focus from interstate rivalry to transnational networks of violence.

The War on Terror and a New Strategic Doctrine

In response, President George W. Bush declared a “War on Terror” and articulated the doctrine of pre-emptive strike in the National Security Strategy (2002). This represented a departure from the Cold War’s containment doctrine. For Bush, “Either you are with us, or you are with the terrorists” (Bush, 2001) became a dividing line that polarized international politics.

Iraq was invaded in 2003 under the pretext of weapons of mass destruction—a claim later proven unfounded. Historian John Lewis Gaddis (2004) viewed this as the moment when the United States transformed insecurity into a doctrine of proactive intervention.

Afghanistan: The Beginning and the End of a Cycle

The first intervention occurred in Afghanistan (2001), aimed at dismantling Al-Qaeda and overthrowing the Taliban. Yet, after two decades of war, the United States and NATO withdrew in August 2021. President Joe Biden declared: “We went to Afghanistan to eliminate Al-Qaeda, not to build a nation” (Biden, 2021).

The chaotic withdrawal was widely perceived as a strategic defeat, allowing the Taliban to regain power and raising doubts about U.S. credibility toward its allies. Analyst Hal Brands (2021) described it as “a Waterloo for the myth of limitless American power.” For China and Russia, the failure symbolized declining U.S. leadership, while for non-state actors it offered renewed inspiration for resistance.

The Middle East: Fragmentation and New Rivalries

The consequences of September 11 in the Middle East were profound. The Iraq invasion destroyed regional balances and paved the way for the rise of ISIS (2014). As Gerges (2016) notes, ISIS emerged directly from the power vacuum created by postwar mismanagement.

Iran emerged as a strategic winner, expanding influence through Hezbollah in Lebanon, militias in Iraq, and support for the Syrian regime. Nasr (2006) described this as the “Shia revival” in the Middle East.

Saudi Arabia and Sunni powers intensified their rivalry with Iran, most visibly in Yemen and Syria.

Israel now faces a renewed strategic encirclement by Iran-backed forces such as Hamas and Hezbollah, highlighted in the escalation after October 7, 2023.

Instead of externally imposed stability, the region has become a “mosaic of crises” where regional and global powers collide over fragmented political landscapes.

Implications for the Balkans and the Albanian Sphere

Though geographically distant, the Balkans were not immune to post-9/11 dynamics. Albania strongly aligned with the United States, contributing to missions in Iraq and Afghanistan, strengthening its NATO accession credentials (2009).

In Kosovo, U.S. engagement after 2001 proved decisive for the 2008 declaration of independence. Meanwhile, the global counterterrorism discourse was instrumentalized by some regional governments to justify tighter control over local Muslim communities, reflecting how global narratives influence domestic politics.

Twenty-four years later, September 11 remains a geopolitical turning point that reshaped the global order. It marked the end of the unipolar illusion, the rise of regional rivalries, and the empowerment of non-state actors as central challengers to international security. The U.S. withdrawal from Afghanistan and the fragmentation of the Middle East demonstrate that military power alone is insufficient for sustainable stability.

As Kissinger (2014) warned, “world order requires a balance between power and legitimacy.” Without such balance, the legacy of September 11 will be an increasingly unstable global system where history risks repeating itself in new forms.

Photo by: National September 11 Memorial & Museum

Prof.dr. Fatbardha Fishta Hoxha/

Në vitin e 85-të të largimit nga jeta të Pader Gjergj Fishta.

Sadoqë më i pakët në vëllim, kontributi kritik letrar në veprën e dijetarit të shquar Eqrem Çabej është po aq i rëndësishëm për historinë e kulturës shqiptare. Ky kontribut i Eqrem Çabejt fillon me një shkrim kritik për poezinë e Lasgush Poradecit, në 1929, vazhdon me botimin me vlerë të tekstit për shkollat e mesme “Elemente të gjuhësisë dhe të letërsisë shqipe” më 1936, për të arritur në dy studime magjistrale “Për gjenezën e letërsisë shqipe”, më 1938-1939, dhe “Romantizmi në Evropën Lindore Juglindore dhe në letërsinë shqipe”, më 1945, dy vepra fondamentale në fushë të albanologjisë me vlerë të jashtëzakonshme për kohën e më pas. Fakti, që, dijetari ynë i shquar do ta gjente veten më tepër në disa disciplina gjuhësore për të realizuar studime klasi, nuk do ta shmangte atë përfundimisht nga fusha e studimeve letrare. Pas interesimit dhe impenjimit për të kontribuar për personalitete të spikatura të letërsisë si Jeronim De Rada, Naimi dhe Gjergj Fishta, ai nuk do të mungonte të jepte konsiderata të mirëfillta letrare për personalitete si Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Jeronim De Rada dhe Fan. S. Noli.

Në këtë linjë të pandërprerë interesimesh edhe letrare që realizojnë profilin shumëdimensional të filologut, Çabej ka meritën të ketë kontribuar nga të parët studiues në njohjen dhe publikimin e vlerave të personalitetit dhe të veprës së Gjergj Fishtës. Vjen ky kontribut kur Fishta ishte në kulmin e famës së tij poetike. Impresionet e tij për veprën e Fishtës, dijetari i shquar i ka shprehur në një letër, që ai i dërgonte mikut të tij të ngushtë, Lasgush Poradecit, ku i shkruante: “Lexova ‘Lahutën e Malcisë’ dhe u mahnita”(1).

Se çfarë do ta tërhiqte në veprën e Fishtës, Çabej do ta shpaloste në veprën e tij, që, jo vetëm do ta bënte objekt studimi, por, do ta përdorte lëndën e saj gjuhësore për të argumentuar gjurmimet e tij etimologjike, çfarë nuk përbën objektin tonë në këtë shkrim, edhe pse një argument tepër interesant.

Për Fishtën dhe veprën e tij ishte shkruar edhe nga të tjerë më parë, por paraqitja, që i bëri Çabej në librin “Elemente të gjuhësisë dhe të letërsisë shqipe”, është një sintezë e ngjeshur dhe e plotë. Duke vlerësuar në tërësi veprën, duke i dhënë asaj një vend të konsiderueshëm në pjesën antologjike, Çabej ka bërë përcaktime klasifikuese që i kanë qëndruar kohës si:

“Me Lahutën e Malcisë, Gjergj Fishta na tregohet poet me fuqi epike të lindur, “rrëfimi i tij është plot gjallëri dhe rrjedhje”, “talenti satirik i Fishtës i afrohet sigurisht fuqisë së tij si poet epik”, “…ai është bërë përfaqësuesi më i parë i letërsisë së sotme shqiptare”.(2)

Por kontribut të veçantë Eqrem Çabej do të japë në njëvjetorin e vdekjes së Gjergj Fishtës. Shkruan një artikull, në gjuhën e studimeve, në gjermanisht “Poeti shqiptar Gjergj Fishta” (Der Albanisches Dichter Gjergj Fishta) të publikuar në 12 faqe të revistës prestigjioze “Kërkime juglindore” (Südest Forschungen) në Mynih (Munchen), dhjetor 1941.(3)

Artikulli sjell një informacion të pasur dhe të hollësishëm mbi jetën dhe veprën e Fishtës. Edhe pse më parë kanë shkruar për Fishtën albanologë austriakë e gjermanë, si N. Jokli, Veigandi, shkrimi i Çabejt është më i plotë dhe i drejtohet mediumit shkencor evropian. Po këtë vit me botimin e Enciklopedisë kroate me krijimin e Mbretërisë Kroate, ai boton ndër zëra të tjerë edhe një zë dy faqesh për poetin, që në një farë mënyre i drejtohej mediumit kulturor ballkanik.(4) Por kontribut për veprën më të çmuar të poetit, Eqrem Çabej do të japë në studimin shqip “Epika e Fishtës”, që i drejtohej gjithë hapësirës shqipfolëse brenda dhe jashtë trojeve etnike. Shkrimi do të botohej në numrin përkujtimor “Gjergj Fishta” nën kujdesin e revistës “Shkëndija”, Tiranë, më 1941.(5)

Duke iu referuar këtij studimi kritik, estetik e krahasues të Çabejt, kur për veprën e Fishtës, ishin botuar jo pak shkrime, ai shënon një nga shkrimet më serioze që buron nga vizioni i hapur shkencor i studiuesit erudit, i cili shfaq metodën e tij historiko-kulturore-estetike të vëzhgimit, interpretimit dhe krahasimit.
Duke afirmuar idenë e origjinalitetit të veprës së poetit të madh, ai do t’u përmbahet kërkesave të shkollës klasike që përfaqëson dhe me intuitën e tij të rrallë do të përthithë prirjet më moderne në rrafshin shkencor e kulturor. Një nga vlerat e qëndrueshme të studimit është përcaktimi që i bën Çabej Fishtës “i rrënjosur thellë në vendin e vet”, “bir i vërtetë i polemit (popullit) të tij, që fuqitë njerëzore poetike i thithi prej kësaj toke”, duke futur në përdorim këto përcaktime nyje, të shprehura përmes fjalëve tokë e polem me një regjistër konotimi të hapur, siç do të veprojë më vonë me fjalët vatër e botë në një kuptim të disafishtë.por edhe simbolik duke shqyrtuar vlerat e poezisë së Jeronim De Radës.
Po me një regjistër të hapur konotimi ai i jep autorit të Lahutës, atributin e poetit kombëtar, duke e krahasuar edhe me Naimin, pranimi i të cilit si i tillë nuk e kundërshton,por përkundrazi e plotëson fenomenin në ndryshueshmëri. Duke mos përjashtuar, ai di të pranojë dhe spikatë të veçantën e poetëve të mëdhenj, që, pavarësisht se jetojnë në kohë të ndryshme nuk e ngushtojnë por e pasurojnë konotimin e gjerë të përcaktimit poet kombëtar. Duke arsyetuar kështu, logjika e mprehtë e Çabejt do të sfidonte çdo moskuptim apo keqkuptim të djeshëm por edhe të sotëm. Është me rëndësi fakti, se meritën mbi të gjitha dhe para gjithkujt Çabej ia njeh shpirtit luftëtar të kombit. “Ky shpirt, shkruan studiuesi, vlente të këndohej prej një poeti kombëtar, ky poet doli me Gjergj Fishtën.” (6)
Në qendër të punimit të Çabejt është fakti se “duke u nisur nga ngjarje me bazë lokale”, të cilat Çabej thotë nuk kemi të drejtë t’i përflasim, “ai bën një epope kombëtare”.(7) Tezën se Fishta krijoi një epos kombëtar, Çabej do ta përsëriste katër vjet më vonë në studimin për romantizmin, teksa flet për veprën “Historia e Skënderbeut” të Naimit.Por për Çabejn “kjo vepër nuk u bë dot epope kombëtare,këtë shqiptarëve ua fali më vonë Fishta”.(8) Dimensionin kombëtar eposit fishtian, sipas Çabejt, ia jep “njësia më e vogël e fisit nga niset poeti, për të mërritur tek njëria më e madhe e kombit, nga bariu i moçëm Marash Uci tek Abdyl Frashëri në Lidhjen e Prizrenit”.(9)

Përmasën kombëtare, veprës së rrallë, ia jep pasqyrimi me besnikëri i rrojtjes dhe i fizionomisë së veçantë shqiptare, psika, zakonet, pasuritë shpirtërore të trashëguara, mitologjia, folklori që u kanë gdhendur shqiptarëve fytyrën e mvehtësishme etnike, çfarë e pat vënë re Çabej në studimin për gjenezën e letërsisë shqipe. Falë kësaj substance plot gjallëri jete popullore që sjell poeti, Çabej çmon se “poemi i tij përbën përtej artit një dokument etnografik të jetës shqiptare”(10), duke i paraprirë me këtë ide tezave të teorisë moderne të antropologjisë kulturore në studimet e sotme letrare shqiptare.

Duke ia nënshtruar veprën një shqyrtimi kritik estetik nga më të arrirët dhe interesantët ai e vlerëson veprën në të gjithë risinë artistike që ofron, që nga funksionalizimi i lëndës mitologjike e folklorike për të cilën shkruan: “Bota e lashtë e zbehtë e përrallave po na ngjallet rishtas e njëmend në jetë me magji prej një poeti të vërtetë”. Krahasimet, përqasjet, paralelet midis përbërësve artistikë të poemës me variante këngësh popullore të krijuara në Veri dhe në Jug të Shqipërisë, figurat e fjalorit, sintaksit dhe të mendimit poetik me shtrirje të gjerë burimore që i japin jetë idesë poetike të qëndresës shqiptare në momente dramatike për fatet e kombit, janë bërë objekt i shqyrtimit rigoroz të studiuesit ku ai zbulon potencialet e brendshme dhe të jashtme të veprës së Fishtës që mbeten model sot e gjithë ditën.

Përfundimet e Çabejt se: “Vepra e Fishtës i ka rrënjët në tokën e në jetën popullore të Shqipërisë…Veçse ç’i fali vendi poetit, ky ia përligji në trajtë të fisnikëruar të artit…, vepra e tij u bë pasqyrë besnike… fytyra e kthjellët e gjithë vërtetësisë etnike… gjuha kokërr larg çdo ëmbëlsie të tepruar”, mbeten edhe sot absolute në vlerësimin e veprës së Fishtës.

Le të shënojmë, që, ai e vështron veprën e Fishtës në një kontekst gjithë shqiptar dhe ballkanik. Kështu kur flet për zakonin e të nisurit të të vdekurit, që e gjen në vdekjen e Tringës, të cilën zanat e malit e veshin si nuse, Çabej vëren se këtë zakon e kanë edhe popujt e tjerë të Ballkanit dhe se e ka studiuar edhe Musinea. Ndërsa për të provuar afëritë e eposit fishtian në folklorin shqiptar ai përqas këngën e kënduar në Jug të Shqipërisë “Përtej Urës së Qabes”, me këngën që i thur poeti Mican Lekës të vrarë në luftë dhe lidhur me të vëren “…vragën e fortë të poezisë popullore tek Fishta”, por dhe “atë të njësisë shpesh herë të injoruar, siç shprehet dijetari, të poezisë popullore shqiptare”. Ai thekson se Gjergj Elez Alia që e gjejmë në poemën e Fishtës është “trim i thjeshtë shqiptar, gati kombëtar, i cili me emrin shqiptar ka shtegtuar në Bosnjë e Maqedoni”. Studimet e mëvonshme për veprën e Fishtës dhe ndër ato të Ernest Koliqit, do të provonin një mbështetje të gjerë krijuese të poetit në pasurinë shpirtërore të popullit, në mitologjinë, folklorin, psiken, gjuhën etj.

Në këtë kuadër është me interes kontributi që sjell Çabej për të vlerësuar veprën e Fishtës përtej eposit kombëtar. Nëse Koliqi që më 1932 pat folur për një stil epik ballkanik, teza e Çabejt është më e thellë, më e rëndësishme. “Kjo epope, shkruan dijetari, është ndonjëherë në një farë kuptimi edhe një epos ballkanik: përbri shqiptarëve dalin malazezët të cilët poeti i bën të rrojnë e të lëvizin krejt si shqiptarë.”(11) Me këtë Çabej nxit dhe shtron udhën që ta shohim veprën e Fishtës në perspektivën e sotme të leximit jo thjesht e vetëm si pasqyrë e konfliktit ndëretnik por si pjesë e historisë kulturore shqiptare e asaj ballkanike njëherësh. Në studimin e tij Çabej ndër të tjera nuk u shmanget problemeve të hapura jo pa nuanca kompleksesh nga studiuesit kroatë lidhur me veprën e Fishtës. Që në vitin 1925, F. Cordignano që e çmonte veprën e Fishtës pat shkruar: “A ndoq poeti gjurmët e rapsodive sllave?” dhe duke e sjellë, me sa duket vështirësinë e zgjidhjes së këtij problemi arsyetonte “Për me gjykue plotësisht nji poem kso doret duhet të njihet kultura e mbarë Ballkanit”.(12)

Qëndrimi i Çabejt ndaj këtij problemi është i qartë, i prerë dhe i pavarur. Ai buron nga njohuritë e gjera të dijetarit për historinë, kulturën dhe letërsinë e Ballkanit, të cilat ka patur rast t’i shfaqë në studimet e tij letrare për Gjenezën… dhe Romantizmin…Çabej afëritë ose pikëtakimet e eposit fishtian me veprat epike të autorëve kroatë apo malazezë i sheh më thellë, më larg, në vijimësinë e racës dinarike, që shfaqet në trajtën e mirëfilltë shqiptare apo të sllavizuar, i sheh në nënshtresën ilire dinarike që për fat të keq, pohon studiuesi, nuk njihen mirë.

Si argument ai sjell mungesën e këtyre veprave epike tek sllavët e tjerë të Jugut, ndërsa afëritë i gjen të shprehura në ndjenjën epike të jetës që gjallon njëlloj tek shqiptarët dhe sllavët me prejardhje dinarike, siç ekziston dhe një epos i ngjashëm popullor ndër to. Përfundimi i Çabejt është i vetmjaftueshëm. Ndergjegja shkencore e dijetarit të shquar dallon njohjen, admirimin nga ndikimi dhe imitimi. Pa përjashtuar faktin se çdo krijues është i përfshirë në një sistem të caktuar marrje dhe dhënie vlerash ai pohon: “Reminishencat sllave të Fishtës kanë të bëjnë me një model, me një zgjim, me një shtytje, me një të hequr të vërejtjes drejt pasurive të njëjta, te vatra e vet, se sa me një ndikim të thellë poetik. Njëherë i zoti i vetvetes, poeti rrahu me fuqi të veta atë rrugë që pat filluar së pari.”(13)

Studimet e mëvonshme e kanë provuar këtë konstatim me vlerë të Çabejt. Ato kanë folur veç të tjerave për përmasat disa herë më të mëdha të veprës së Fishtës nga veprat e autorëve nga të cilët pretendohej të ishte ndikuar dhe shumë e shumë anë të tjera që provojnë identitetin krijues origjinal të poetit tonë edhe në këtë vepër si dhe në veprat e tjera.(14) Nëse flasim për kontributin e shquar të Eqrem Çabejt në shqyrtimin e vlerave të veprës së Fishtës, nuk mund të lëmë pa përmendur portretin e realizuar nga studiuesi, që dallon në shumë portretizime, që i janë bërë Fishtës nga bashkëkohësit. Fjala e bukur shqipe e Çabejt i ka gdhendur profilin e papërsëritshëm autorit të Lahutës, që do të mbetet në kujtesën e kombit si një relike e çmuar. “Tani poeti na la. Të gjithë ata që e patën njohur vdekja e poetit dhe njeriut ka lënë një vragë zie të thellë. Buri me pamje madhështore, qe në të folur i dashur dhe i kthjellët, mik i kallzimeve të këndshme. Aq tërheqës si njeri sa ka qenë origjinal dhe i madh si shkrimtar”.(15)
Si përfundim do të duhej të theksonim se nuk është rastësi që teza të promovuara dhe të shtruara nga Çabej për Fishtën si “përfaqësuesi i parë i letërsisë së sotme shqiptare”, në një kohë kur De Rada dhe Naimi nuk jetonin më, si “poet kombëtar” në një kuptim ndryshe të pasuruar dhe se “Lahuta e Malcisë” është vepër arti e plotë, e përsosur dhe e përkryer”, janë bërë pika referimi për studimet letrare shqiptare, sidomos të këtyre viteve të fundit kur edhe mendimi letrar ka shënuar arritje të reja.

REFERIME:

1. Duka-Gjini Pal, Gjergj Fishta, jeta dhe veprat, Tiranë, 1998, f. 258.
2. Eqrem Çabej, Elemente të gjuhësisë dhe të letërsisë shqipe, Tiranë, 1936, f. 51, 52.
3. Eqrem Çabej, Der albanische Dichter, Gjergj Fishta, “Südost Forschungen”, VI, 3-4, 1941, Munchen, f. 638-647.
4. Hrvatska encikolopēdija, Zagreb, 1941, f. 181-182
5. Gjergj Fishta, numër përkujtimor “Luarasi”, Tiranë 1941.
6. Eqrem Çabej, Epika e Gjergj Fishtës, Jeta e Re, nr. 4, viti I, korrik-gusht 1998, f. 696.
7. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, f. 697.
8. Eqrem Çabej, Romantizmi në Evropën Lindore, Juglindore dhe në letërsinë shqipe tek shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë 1944, f. 109.
9. Eqrem Çabej, Epika e Gjergj Fishtës, tek Jeta e Re, nr. 4, korrik-gusht 1998, f. 698.
10. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, f. 698.
11. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, f. 697.
12. Fulvio Cordignano, Epopeja kombëtare e popullit shqiptar, Shkodër, 1925, fq 27
13. Eqrem Çabej, Epika e Gjergj Fishtës, vep. e cituar, f. 695.
14. Seminari XVIII Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Tiranë 1996.
15. Epika e Gjergj Fishtës, vep. e cituar, f. 703.

Paulin Zefi/

Kepi i Rodonit është kepi më i madh në Shqipëri, ndodhet midis Gjirit të Drinit në veri e atij të Lalzit në jug dhe përbëhet kryesisht nga kodra argjilore, që shtrihen në të gjithë gjatësinë e tij, të cilat janë të mbuluara me pyje të vegjël dhe vegjetacion karakteristik të makies mesdhetare. Pjesa fundore ose ekstremi veriperëndimor i Kepit të Rodonit, me gjatësi prej 400 m dhe gjerësi rreth 100 m [1], është e lidhur me pjesën tjetër përmes një rripi të ngushtë toke rreth 80 m dhe është pikërisht ky shirit që lidh dy kodra fqinje, i cili të ofron mundësinë për ta zgjedhur atë si një vend shumë të përshtatshëm për ndërtimin e një kështjelle [2]. Në Mesjetë, ky kep përmendet me disa emërtime, që sillen rreth trajtës “Kepi i Redonit”, si: “Aradon”, “Ponta de Rodoni”, “Radonos [3]”, “Bodonj [4]”, “Cap Redondo [5]”, “Capo de Ragona” apo “Capo de Raduna [6]” dhe ndërsa nga banorët vendas fortifikimi njihej si “Kalaja e Muzhlit të Skënderbeut”, sipas emrit të fshatit që ndodhej aty pranë [7].

Etimologjjia e emrit të këtij kepi ka një vertikale shumë të thellë historike, që shkon deri në Antikitetin Klasik dhe lidhet pikërisht me Përëndinë ilire të detit, Redonin, i cili mendohet se ka qenë edhe Perëndia kryesore zyrtare e Shtetit Ilir. Dh.Frangu e përmend kështjellën në Kepin e Rodonit me emrin “Chiuril [8]”; M.Barleti me emrin “Chiurilum [9]”; në burimet dokumentare veneciane të fillim shek. XVI përmendet si “Caurili [10]”; J.Lavardin [11], J.N.Duponcet [12] dhe G.Biemmi [13], e shkruajnë “Chiuril”; R.Knolles e quan “Chivrili [14]”; te C.Paganel e ndeshim në trajtën “Tschorli [15]”; te Th.Lavallée “Tchorli [16]” dhe ndërsa historianët turq e përmendin këtë bazë të rëndësishme të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut si “Kështjella e Çorllusë [17].” Emri mesjetar i këtij fortifikimi, për ndonjë studiues ka shërbyer edhe si burim gabimesh gjeografike, sepse në ditët e sotme me këtë emër, “Currila”, quhet lokaliteti bregdetar në perëndim të qytetit të Durrësit. Në fakt, “Currilat e Durrësit” dhe “Chiuril/Chiurilum në Kepin e Rodonit”, pavarësisht se janë pjesë integrale të Bashkisë së Durrësit, ata ndodhen rreth 50 km larg njëri-tjetrit në rrugë tokësore dhe 29.6 km në vijë ajrore.

Konsulli austro-hungarez në Shkodër, Theodor Ippen, që e ka vizituar kështjellën në vitin 1900, shënon se emri “Kiurilus”, “Kiuril”, “Kojril” ose “Kuril” i kësaj kështjelle në Kepin e Rodonit, në gjuhën shqipe lidhet me emrin e zogut “Kojrillë [18]”, që është një shpend i madh shtegtar si lejleku, me ngjyrë të përhimë e me sqep të shkurtër. Ndërsa në vitin 1952, arkeologu Hasan Ceka ka shprehur mendimin se emri “Chiurilum”, që na jep M.Barleti për këtë qytet të ri (fortesë) në Kepin e Rodonit, të ndërtuar nga Skënderbeu, është shqip: “Currile = burime [19].” Në kuadër të analizës gjuhësore dhe historiko-topografike, hipoteza e H.Cekës (Chiurilum/Currile = burime) mund të vlerësohet si më e qëndrueshme, ndërsa ajo e Th.Ippen (Kiurilus/Kiuril/Kojril/Kuril = Kojrillë), mbetet një variant më tepër me vlerë folkloriko-etnografike, pra një shpjegim mbi bazë të kujtesës gojore dhe lidhjeve gjuhësore lokale. Fragmentet e qeramikës antike, të cilat janë zbuluar në afërsi dhe kërkimet nënujore të kryera pranë kështjellës, dëshmojnë praninë e një vendbanimi ilir [20].

Duke nisur nga viti 1335, siç e vënë në dukje burimet raguzane, rezulton se Topiajt e kishin kthyer “Shën Nastasinë e Rodonit (Sancta Nastasia deli Aradon)” në një qendër piraterie [21]. Ndërtimet e para në Kepin e Rodonit e kanë zanafillën e tyre që në shek. XIV, kur princi Karl Topia (1331-1388) nisi të ndërtojë mbi këtë truall disa struktura prej guri dhe druri, me qëllim për ta përdoruar atë si skelë detare [22]. Në vazhdim të shek. XIV dhe gjatë shek. XV në afërsi të vendit ku më vonë do të ndërtohej kështjella ndodheshin tre manastire dhe disa shtëpi të rralla, që dëshmonin për fillesat e një vendbanimi [23]. Mjerisht, nga këta objekte të kultit të krishterë ka arritur deri në ditët tona vetëm Kisha Katolike e Shna Ndout [24], rreth 1 km para se të shkosh në kep, dhe ashtu si kështjellën edhe këtë objekt, tradita i lidh me emrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, pasi thuhet se manastirin nga i cili ka mbetur vetëm kisha, e ka ndërtuar motra e tij, Mamica [25]. Kjo e fundit e ndërtoi për murgeshat e Shën Kiarës dhe kisha përfaqëson një ndër Kuvendet më të vjetra Françeskane në Shqipëri, që ju dha misionit në vitin 1599 dhe që njihej me emrin e Shën Marisë, por që në të kremtohet festa e Shën Antonit ose Shna Ndout [26].

Në gjysmën e dytë të shek. XIV dhe gjatë gjysmës së parë rë shek. XV, Kepi i Rodonit shërbente si një port i vogël për tregtimin e drithit, që vinte nga Ishmi, por fortifikimi u ndërtua vetëm në periudhën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [27]. Në vitet 1451-1452, menjëherë pas përfundimit të kështjellës së Modricës, ai filloi ndërtimin e një fortifikimi të mirëfilltë, që do të bëhej njëra nga kështjellat e tij më të rëndësishme. Predrag R. Petrović, nënvizon faktin se shkathtësia e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në zgjedhjen e pozicionit strategjik të kështjellës me portin dhe pozicionin e paarritshëm konfigurativ të fortifikimit mund të shihet edhe sot, pikërisht në kështjellën e tij “Kjuril (Кјурил)” në Rodon [28].” Skaji veriperëndimor i Kepit të Rodonit, i cili shtyhet thellë në det, u veçua nga pjesa tjetër e tokës prej një muri tërthor me gjatësi 100 m, i cili përfundonte në të dyja skajet me nga një kullë të rrumbullakët, të vendosur në bregun e detit Adriatik [29]. Në këtë mënyrë, me fare pak ndërtime, është bërë e mundur që kepi të kthehet në një vend mjaft të fortifikuar [30].

Hyrja e kësaj kështjelle, e cila, sipas Gj.Karaiskaj, bën pjesë në ndërtimet “ex nuovo” të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [31], pas Rrethimit të parë të Krujës (1450), formohet nga një mur i harkuar, i pajisur me frëngji topash, që shkon paralel me konturin e një kulle të brendshme rrethore [32], ku trashësia e mureve arrin nga 3 m deri më 6.30 m [33]. Pra, ngjitur me hyrjen e kështjellës, në anën veriore, në bregun që sheh nga Gjiri i Drinit, ndodhet një bastion në formë rrethore, i cili shtrihet paralel me bregun e detit [34]. Ky bastion është i lartë rreth 10-12 m [35] dhe rrethohet nga një mur i ulët, i cili formon një kalim të mbrojtur midis bastionit dhe murit [36]. Ky mur tjetër rrethues, i cili përsërit konfiguracionin e bastionit, ka krijuar një korridor të ngushtë kalimi me gjerësi prej 4.80 m [37]. Nga ky mur del përpara me kënd të drejtë një mur tjetër, i cili arrin deri në det, duke bllokuar kalimin përgjatë bregut [38].

Nga ana e majtë, bastioni lidhet me një mur tjetër, i cili në fillim del përpara pingul me drejtimin e përgjithshëm të kështjellës, pastaj kthehet 90° e ngjitet lart kodrës në drejtim të bregut tjetër dhe pasi vazhdon rreth 12 m në këtë drejtim, ndërpritet në faqen e kodrës [39]. Kjo pjesë e murit, e cila ngjitet përpjetë kodrës, shkon në drejtim të jugperëndimit [40] dhe zbret në det nga ana tjetër e saj [41]. Nga ky mur sot ruhen vetëm gjurmë të shkëputura [42], sepse mbi kodër dhe në anën jugore të kepit muret janë rrënuar deri në themel dhe vetëm anës detit mund të shihen blloqe të veçuara murature [43]. Rreth 180 m distancë nga kështjella, në brendësi të Kepit të Rodonit, në bregun verior, ruhen gjurmët e një ndërtimi tjetër, i cili është i njëkohshëm me ndërtimin e kështjellës [44]. Ky ndërtim i përket një kulle të veçuar drejtkëndëshe, që shërbente si kullë sinjalizimi, e cila është ndërtuar në të vetmin vend nga ku mund të shihet qyteti i Krujës [45].

Distanca në vijë ajrore midis saj dhe kështjellës së Krujës është 30.2 km dhe ndërsa me kështjellat e tjera më të afërta që mund të shihen me sy të lirë, si: Sebastja mbi Laç të Kurbinit, ajo e Lezhës dhe ajo e Ulqinit, distanca është respektivisht: 23.7 km, 27.5 km dhe 42.5 km. Kjo kullë me bazament të veçantë, me përmasa 6 x 6 m, shërbente për të mundësuar komunikimin me Krujën me sinjale tymi ose zjarri, që ishte mënyra më e përhapur gjatë periudhës së Mesjetës [46]. Aktualisht ky objekt ndodhet brenda në det dhe rreth 30 m larg bregut. Nga rilevimi i fundit i kryer më datë 07.09.2025, rezulton se objekti në fjalë ruan aktualisht një segment muri me tipare faleze, me përmasa rreth 3.4 m lartësi dhe 4.4 m gjerësi. Kjo tregon se, pavarësisht degradimit dhe humbjeve strukturore me kalimin e kohës, një pjesë e konsiderueshme e muraturës origjinale ende është e lexueshme në terren, duke ofruar të dhëna të rëndësishme për interpretimin arkitektonik dhe funksional të objektit.

Po ashtu, një pjesë e blloqeve masive të bazamentit, të cilat ndodhen kryesisht të zhytura nën nivelin e detit, janë ende të dallueshme, duke dëshmuar përmasat e mëdha të strukturës origjinale dhe teknikën e ndërtimit të përdorur. Nje tjetër kullë drejtkëndëshe, prej të cilës është ruajtur vetëm njëri nga këndet, ngrihej mbi kurrizin e kodrës dhe prej saj mund të vrojtohej nga të dy anët e bregut [47]. Midis mureve të kështjellës, që ndodhen në pjesën juglindore të saj dhe terrenit, ndodhet edhe hendeku i fortifikimit. Ky hendek kontrollohej nga një frëngji topi anësore, e vendosur pranë hyrjes dhe kullat anësore për artileri, që përfundonin në breg të detit në të dy skajet e murit mbrojtës, ishin me mure shumë të gjera, shumë të ulëta (jo më shumë se 4 m të larta) dhe furnizoheshin nga shkallë të jashtme, për të mos dobësuar muret dhe qemerët [48]. Pra, në këtë mënyrë, e gjithë pjesa fundore e Kepit të Rodonit, me rreth 400 m gjatësi dhe rreth 100 m gjerësi, u shndërrua në një vend mjaft të fortifikuar dhe të garantuar nga çdo sulm nga terreni (ana e tokës), por gjithashtu duke ofruar mundësinë e dhënies së ndihmës dhe komunikimit të lirë nëpërmjet detit nga tre anët e tjera [49].

Menjëherë pas ndërtimit të Kështjellës së Rodonit dhe zgjerimit të kantierit detar pranë saj në vitet 1451-1452, filloi të ndjehej edhe fuqia e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në detin Adriatik, çka nënkupton ekzistencën e një “Flote luftarake arbëre”, qoftë edhe në fillimet e saj [50]. Punimet për ndërtimin e Kështjellës së Rodonit vijuan edhe gjatë vitit 1456 dhe procesi u zhvillua nën mbikëqyrjen dhe kujdesin personal të Kryeheroit [51]. Nga biografët e tij klasikë mësojmë se më 1456, Kryeheroi së bashku me të shoqen, Donikën, e ka kaluar gjysmën e dytë të stinës së verës dhe një pjesë të madhe të vjeshtës pikërisht në Kështjellën e Kepit të Rodonit, ku krahas monitorimit të punimeve, ai e kaloi kohën duke u marrë “me gjueti dhe me dëfrime të tjera të këtij lloji [52].” Ky episod nuk duhet parë vetëm si një detaj biografik i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por si një gur themeli në kuptimin e fillimeve të konceptit të pushimit bregdetar në Shqipëri, duke e shndërruar atë në një element me vlerë të dyfishtë: historike dhe turistiko-kulturore. Qëndrimi i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe bashkëshortes së tij Donikës në Kështjellën e Kepit të Rodonit gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1456 përfaqëson një dëshmi të hershme të përdorimit të bregdetit shqiptar jo vetëm për qëllime strategjike e ushtarake, por edhe për veprimtari rekreative, si gjuetia dhe dëfrimet.

Ky fakt historik dokumenton ndërthurjen e dimensioneve praktike me ato çlodhëse e kulturore, duke dëshmuar se ideja e pushimit bregdetar në hapësirën shqiptare ka një vertikale të thellë historike. Në këtë perspektivë, ai shënon një pikënisje të rëndësishme për studimet mbi historikun e turizmit dhe të përdorimit shoqëror të hapësirave bregdetare. Nga ana tjetër, rezulton se 30.000 dukatët e fituar me tradhti nga nipi i tij (djali i Jellës), Gjergj Stres Balsha, më 18 tetor 1456, kur ai u dorëzoi turqve kështjellën e Modricës, por që më pas u zbulua dhe u dënua, u përdorën nga Gjergj Kastrioti-Skënderbeu për të financuar punimet e mëtejshme përforcuese në kështjellën e Rodonit [53]. Punimet për ndërtimin e Kështjellës së Rodonit vijuan gjatë gjithë dimrit të viteve 1456-1457.

Mirëpo, në verën e vitit 1457, ajo shkatërrohet për herë të parë nga turqit osmanë dhe kjo mësohet nga një burim venecian i datës 18 nëntor 1457, ku thuhet se komandanti osman, Sebalia, mundi të mburrej para Senatit Venecian se i ka bërë një shërbim të vyer Republikës Veneciane, duke shkatërruar dy qytete bregdetare të ndërtuara nga Skënderbeu (le quale haveva fato Scandarbego), që ndodheshin në veri dhe në jug të Durrësit, njërin vitin e kaluar dhe tjetrin këtë vit, “ku njëri prej tyre quhej Kepi i Rodonit [et una d’esse se chiamava capo de Ragona) [54]” Megjithatë, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu nuk hoqi kurrë dorë nga përpjekjet për ta mbajtjur dhe rindërtuar këtë kështjellë [55]. Punime plotësuese u realizuan në fund të vitit 1463 dhe në fillim të vitit 1464, kur ai solli disa mjeshtra ndërtimi nga Republika e Raguzës [56]. Kontrata 2 mujore midis tij dhe sipërmarrësve raguzanë u nënshkrua më 23 dhjetor 1463 [57]. Në lidhje me ndërtimin e kështjellës në Kepin e Rodonit nga Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, kronisti bizantin, Laonikos Halkokondili, shkruan se: “Skënderi ndërtoi afër Epidamnit (Durrësit), në bregun e Adriatikut, një kështjellë. Ky vend është një gadishull dhe një istëm i shkurtër rreth tre stade.

Këtë vend e rrethoi me mure dhe vendosi atje jo pak arbër. Dhe e forcoi qytetin në mënyrë që të mbrohej, në qoftë se ky vend do të rrethohej rishtas nga ushtria e sulltanit. Dhe në qoftë se nuk do të rezistonte, të hynte në det dhe të largohej atje ku do të ishte e mundur të shkonte [58].” Më 9 shkurt 1465, rezulton se në Raguzë u pajtuan sërish muratorë për të punuar në Kështjellën e Kepit të Rodonit [59]. Materialet e përdorura për ndërtimin e kështjellës janë guri dhe tulla, muratura është e ndërtuar me një teknikë të lartë, kryesisht prej guri shtuf të skalitur me rreshta të rregullt e me shtresë të hollë llaçi gëlqeror, por pjesa e poshtme e pirgut (bastionit) është ndërtuar sipas teknikës së kombinuar gur e tulla, e cila është mjaft e ngjashme me teknikën e përzier bizantine, “cloisonnage”, që gjendet e aplikuar gjerësisht në vendin tonë, sidomos në kishat e ndërtuara gjatë shek. XIII-XIV [60]. Ky ndërtim, sipas vlerësimit të Th.Ippen, të çon në përfundimin se qëllimi i fortifikimit ka qenë krijimi i një vendstrehimi të mbrojtur prej të cilit mund të mbaheshin pa pengesë lidhje me anijet që zbarkonin atje, si për ata që vinin këtu të kërcënuara nga armiku në det, por edhe të sigurohej zbarkimi i trupave ndihmëse, materialit të luftës, municioneve ose ushqimeve nga ana e detit [61]. Kurse, G.Valentini shkruan se arsyeja e ndërtimit të kështjellës së Currilit (Qurril) në këtë vend lidhet me faktin se Kepi i Rodonit, për Skënderbeun, ishte jo më pak i dobishëm se malet e larta, kur ai qëndronte jashtë Krujës për të sulmuar rrethuesit dhe pikërisht këtu, kur ishte i kërcënuar me tradhti, ai gjeti sigurinë dhe qetësinë e plotë [62].

Në pranverën e vitit 1466, pak kohë më përpara se të fillonte Rrethimi i Dytë i Krujës, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu u vendos në kështjellën e Rodonit dhe nga aty u nisën 12 anije me refugjatë arbër, ku bënin pjesë edhe familja e tij, princesha Donika së bashku me princin Gjoni II Kastrioti [63]. Anijet lundruan në drejtim të Italisë së Jugut dhe ekuipazhi zbarkoi në Puglia, ku më pas, Donika dhe Gjoni, u vendosën në pronat e tij familjare, më konkretisht në kështjellën e qytetit Monte Sant’Angelo, dhuruar nga mbreti i Napolit, Ferdinandi i Aragonës, e cila ndodhet në Gargano (Puglia, Italia). Vetë Gjergj Kastrioti-Skënderbeu qëndroi në Kepin e Rodonit të paktën deri më 19 maj 1466 [64], për t’u rikthyer shumë shpesh këtu në mënyrë periodike. Gjatë gjithë fushatës së madhe sulltanore të vitit 1466 dhe në fillim të fushatës së vitit parardhës, 1467, ai e përdori Kështjellën e Kepit të Rodonit si një ndër bazat e tij ushtarake kryesore për të organizuar sulme kundër kampit qëndror të sulltan Mehmetit II Fatih.

Nën Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, kjo kështjellë ka patur jetë deri në vitin 1467, kur u shkatërrua me urdhër të posaçëm të sulltan Mehmetit II Fatih, ndërsa ishte ende e papëfunduar [65]. Ndërsa, më 3 gusht të vitit 1467, një nip renegat i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, djali i së motrës, që u la në vend nga sulltan Mehmeti II Fatih, me një ushtri prej 1.300 kalorësish të zgjedhur, si masë sigurie gjatë procesit të tërheqjes së tij drejt Stambollit dhe që u vendos në Kepin e Rodonit, u sulmua gjatë natës prej anijeve veneciane nga deti dhe prej Gjergj Kastriotit-Skënderbeut nga toka dhe më pas iu pre koka nga ky i fundit në anijen e admiralit të flotës veneciane [66]. Përsa i përket këtij nipi tradhtar, mendohet se ai ishte njëri nga katër djemtë e Mamica Kastriotit [67], por nuk dihet me siguri nëse bëhet fjalë për djalin e madh, Reposh Topia, që ishte martuar me princeshën bizantine, Irena Rallaina, në vitin 1464, apo për ndonjërin prej tre bijve të tjerë [68]…! Siç u përmend më sipër, kjo kështjellë ka qenë në funksion gjatë epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut deri në vitin 1467, kur u shkatërrua me urdhër të posaçëm të Mehmetit II Fatih dhe Kryeheroi nuk pati më kohë të mjaftueshme për ta rindërtuar. Vetëm pas 33 vitesh, për Kështjellën e Rodonit u interesuan venecianët, sepse në fillim të vitit 1500, në një kohë kur ata po vijonin të humbisnin zotërimet e tyre në bregdetin arbër, Senati Venecian mori vendimin për të dërguar në Arbëri proveditorin, Andrea Mikjeli, që iu ngarkua detyra për rindërtimin e këshjellës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Kepin e Rodonit dhe bashkë me të si teknik e përgjegjës i punimeve u dërgua Marin de Greci [69].

P.Thomo, duke u bazuar te disa fragmente të ditarëve të M.Sanudos, që i ka marrë nga studimi i I.Zamputit dhe te teknika e ndërtimit të mureve të kështjellës thotë se mund të përcaktojmë qartë dy faza ndërtimi dhe ka dalë në përfundimin se venecianët kanë ndërtuar pjesën e sipërme të pirgut (bastionit), murin rrethues të jashtëm, murin në të djathtë të pirgut dhe frengjitë, duke mos ndryshuar konfiguracionin e përgjithshëm të kështjellës [70]. Mirëpo Gj.Karaiskaj nuk ndan të njëjtin mendim, sepse nga një shqyrtim i kujdesshëm i burimeve veneciane të viteve 1500-1501, sipas tij rezulton qartë, ndryshe nga mendimi i P.Thomos, se kontributi i venecianëve për rindërtimin e kësaj kështjelle ka qenë i kufizuar, sepse ai vëren se pothuajse të gjitha mbetjet ekzistuese i përkasin Epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut [71].

Riparimet veneciane u kufizuan në pastrimin dhe thellimin e hendekut, në ndërtimin e një rivelini, riparimin e murit, që shkon nga hyrja në drejtim të jugperëndimit dhe në vendosjen e kordonit [72].P@ër fat të keq, pas pushtimit të plotë të bregdetit shqiptar nga Perandoria Osmane dhe pas ndërtimit të kështjellës së Ishmit nga sulltan Selimi II Sānī (1524-1574) në vitet 1573-1574, mbaron edhe interesimi i venecianëve për Kështjellën e Rodonit, e cila braktiset përfundimisht. Ky ndërtim fortifikues, Th.Ippen i kujtonte fort një kështjellë që Kalorësit Templarë mbanin në brigjet e Palestinës, në jug të malit Karmel, pranë Atlit, rrënojat e së cilës ngrihen edhe sot përmbi det ashtu si këto të kështjellës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Kepin e Rodonit [73]. Simotra e kështjellës në Kepin e Rodonit me të cilën e krahason Th.Ippen, është pikërisht “Castrum Perigrinorum” ose “Château Pèlerin (Kështjella e Pelegrinëve)”, që ndodhet mbi gadishullin homonim në bregun lindor të Mesdheut dhe 1.7 km në veriperëndim të qytetit të Atlit, në Izraelin e sotëm. Kjo kështjellë e ndërtuar nga Kalorësit Templarë gjatë Kryqëzatës së Pestë (1217–1221), për një kohë relativisht të shkurtër shërbeu si selia qendrore e Kryqtarëve në Tokën e Shenjtë dhe cilësohet si “Shembulli më i shkëlqyer i arkitekturës ushtarake të kryqëzatave.” Duhet të theksoj se metoda krahasuese e përdorur nga Th.Ippen midis “Chiurilum” në Shqipëri dhe “Castrum Perigrinorum” në Tokën e Shenjtë është me të vërtetë një gjetje shumë interesante. Gjatë punimeve të restaurimit, që janë realizuar në vitin 2000 në këtë kështjellë u zbuluan disa pjesë të rrëzuara të kordonit si dhe tri stema guri të gdhendura, dy prej të cilave qenë vendosur në portat respektive, që mbyllnin dy anët e korridorit të harkuar të hyrjes, ndërsa e treta kishte mbetur e papërfunduar [74].

Njëra nga stemat, që ishte vendosur mbi portën e jashtme paraqiste “Luanin e Shën Markut”, ndërsa tjetra, ajo e portës së brendshme ishte një stemë senjorile dhe ka të shënuar vitin e fabrikimit, 1500 [75]. Kurse, stema e tretë, e cila ka qenë e papërfunduar tregon se ato janë punuar në vend gjatë kohës së rindërtimit të kështjellës [76]. Dy të parat u transportuan në Muzeun e Krujës, ndërsa e treta, një basoreliev ku paraqitej imazhi i “Shën Mëhillit Kryeëngjëll”, fatkeqësisht është shkulur nga muri dhe është vjedhur në vitin 2013, duke komprometuar dhe zhdukur një element me rëndësi të veçantë për Kështjellën e Rodonit. E ndërtuar me urdhër të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe nën përkujdesjen e tij të veçantë, Kështjella e Rodonit, në gjendjen e saj fillestare ka pasur një shtrirje më të gjerë dhe një funksionalitet të plotë fortifikues, sesa konfigurimi që paraqitet sot. Struktura arkitektonike ishte projektuar të përfshinte një sistem mbrojtës të përbërë nga mure rrethuese masive, kulla këndore dhe hapësira të brendshme me karakter mbrojtës, logjistik dhe jetësor. Ky organizim pasqyronte konceptin e fortifikimeve të kohës, të ndërtuara për të përballuar sulme të drejtpërdrejta nga toka dhe deti, por njëkohësisht edhe për të shërbyer si port ushtarak e tregtar dhe si qendër strehimi e furnizimi.

Megjithatë, gjatë rrjedhës së shekujve, monumenti ka pësuar transformime të dukshme për shkak të faktorëve natyrorë, kryesisht erozionit bregdetar dhe lëvizjeve dinamike të detit Adriatik. Procesi ka rezultuar në fundosjen, shembjen ose zhdukjen graduale të një pjese të konsiderueshme të mureve dhe strukturave të tjera arkitektonike, duke dëmtuar në mënyrë të pakthyeshme integritetin fillestar të kështjellës. Ky fenomen është veçanërisht i theksuar në segmentin verilindor dhe atë veriperëndimor, ku dallgët e fuqishme, duke goditur drejtpërdrejt shkëmbin karbonatik të alternuar me shtresa të flishit (argjila, mergel, ranorë) dhe themelet mbajtëse, kanë përshpejtuar procesin e degradimit. Sot, nga kjo kështjellë mesjetare madhështore ruhen vetëm fragmente të kufizuara, të cilat shërbejnë si dëshmi materiale për përmasat dhe rëndësinë e saj të dikurshme. Nga vëzhgimet e kryera së fundmi (07.09.2025), rezulton se e gjithë zona pranë bregut dhe deri në rreth 40 m në brendësi të detit, paraqitet e mbuluar nga një shtresë shumë e dendur gurësh të përmasave të ndryshme, të cilët i përkasin kryesisht materialit ndërtimor të kështjellës, duke treguar procesin e shembjes graduale të mureve dhe depozitimin e tyre në tabanin detar. Në këtë kuptim, Kështjella e Rodonit përfaqëson një shembull të rrallë të ndërthurjes së Trashëgimisë Kulturore me faktorët natyrorë, duke dëshmuar sesi elementët klimatikë, hidrografikë dhe gjeomorfologjikë ndikojnë në transformimin dhe zhdukjen graduale të monumenteve historike.

Megjithëse Kështjella e Rodonit u braktis përfundimisht në vitet ’70 të shek. XVI dhe ka pësuar dëmtime të konsiderueshme ndër shekuj për shkak të faktorëve natyrorë, rrënojat e saj të mbijetuara, së bashku me peizazhin piktoresk në të cilin ato ngrihen me shumë hijeshi, vazhdojnë të ngjallin admirim dhe të tërheqin me mijëra vizitorë edhe në ditët tona. Kështjella përfaqëson një dëshmi të gjallë të vizionit strategjik dhe të botëkuptimit ushtarako-politik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, i cili nëpërmjet konceptimit, ndërtimit dhe funksionalizimit të fortifikimeve mbrojtëse, synonte të siguronte një arkitekturë mbrojtjeje të qëndrueshme dhe të përshtatur me nevojat gjeostrategjike të kohës. Si e tillë, Kështjella e Rodonit pasqyron në mënyrë të qartë jo vetëm njohuritë e thelluara të Kryeheroit, por edhe përvojën e tij praktike në artin e fortifikimit, duke e dëshmuar atë si një njohës të shkëlqyer të teknikave më të avancuara mbrojtëse të shek. XV.

BIBLIOGRAFIA:

1- A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 56; Shih edhe A.Sh.Cami, Kalatë shqiptare, f. 32.

2- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

3- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 123.

4- L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i romani pontefici nel secolo XV, f. 58-61.

5- N.Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des Croisades au Moyem-âge, Vol. IV (1453-1476), Bucarest: 1915, f. 213.

6- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 95, Doc. Nr. 158 & f. 184, Doc. Nr. 321.

7- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170; Shih edhe A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103.

8- D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 206.

9- M.Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 487.

10- I.Zamputi, Lezha, Rodoni, Durrësi dhe përpjekjet e fundit për rimëkëmbjen e principatave shqiptare, në: Studime për epokën e Skënderbeut II, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë-Instituti i Historisë, Tiranë, 1989, f. 660-661.

11- J.Lavardin, Histoire de Georges Castriot Surnomé Scanderbeg, Roy d’Albanie, f. 454.

12- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 357.

13- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 453, 469-471.

14- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, from The first beginning of that Nation to the rising of the Othoman Familie: with all the notable expeditions of the Christian Princes against them, London: 1603, f. 402.

15- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 369.

16- Th.Lavallée, Histoire de l’empire ottoman depuis les temps anciens jusqu’à nos jours, Paris, Garnier frères, 1855, f. 185.

17- B.Bilmez, Skënderbeu në historiografinë turke: Sprovë për një vlerësim kritik, në: “Përpjekja (Revistë kulturore)”, Viti XIX, nr. 28-29, Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë: 2012, f. 260.

18- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 262.

19- H.Ceka, Vërejtje mbi disa të dhëna topografike rreth luftave të Skënderbeut sipas Barletit, në: Buletin për Shkencat Shoqërore, Tiranë, 3, 1952, f. 24.

20- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

21- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 123.

22- P.Thomo, La forteresse de Skanderbeg au Cap de Rodon, në: Studia Albanica 2, f. 104.

23- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

24- Më gjerësisht, shih: A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103-105.

25- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 264.

26- A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 103.

27- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 170.

28- П.Р.Петровић, Ко су Ђурађ Кастриот Скендербег и Кастриоти: према српским повељама и млетачким аналима : (историографска расправа), f. 230.

29- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 414.

30- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

31- Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 201.

32- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 414-415.

33- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

34- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

35- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, Tiranë 1981, f. 182.

36- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

37- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265; Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, Tiranë 1981, f. 182; A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 56.

38- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

39- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 265.

40- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

41- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

42- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

43- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

44- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

45- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

46- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

47- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

48- A.Meksi, A.Baçe, E.Riza, Gj.Karaiskaj & P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, (Nën përkujdesin e Pirro Thomos), Botimi i dytë i ripunuar, Tiranë: Kristalina-KH, 2016, f. 415.

49- P.Thomo, La forteresse de Skanderbeg au Cap de Rodon, në: Studia Albanica 2, f. 104.

50- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 130; Shih edhe P.Xhufi, Skënderbeu. Ideja dhe ndërtimi i shtetit, f. 116.

51- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 349.

52- M.Barleti, vep. cit. f. 357-358; Shih edhe A.Possenti, Il principe armato ó vero flagello della casa ottomana: Historia, quanto vera, altretanto ripiena di ammaestramenti Politici, In Roma: Per Bernardino Tani, MDCXLVIII [1648], f. 174.

53- G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 135.

54- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 95, Doc. Nr. 158.

55- A.Ducellier, Dalja në det e Principatës së Kastriotëve prej fundit të shek. XIV deri në vdekjen e Skënderbeut, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 124.

56- Dh.S.Shuteriqi, Moti i Madh: Përmbledhje shënimesh e dokumentesh për historinë shqiptare të viteve 1379-1479, f. 299.

57- K.Frashëri, Skënderbeu dhe lufta shqiptaro-turke në shek. XV, Vëll. I, Burime dokumentare shqiptare (në origjinal dhe në përkthim shqip), f. 155-156.

58- K.Bozhori, Lufta Shqiptaro-Turke në shekullin XV, Burime Bizantine, Tiranë 1967, f. 60-61.

59- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 167, Doc. Nr. 291.

60- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266.

61- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263.

62- G.Valentini, Passeggiate storiche nell’Alta Albania, në: “Drini – Bollettino mensile del Turismo albanese”, Nr. 1, Anno … II, Tirana: giugno 1941, f. 101.

63- K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, jeta dhe vepra (1405-1468), f. 425.

64- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 184, Doc. Nr. 321.

65- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, Roi d’Albanie, f. 357-358; G.Hammer, Storia dell’Impero Osmano, (Illustrata ed arricchita di molte aggiunte dallo stesso autore e recata in italiano per la prima volta da Samuele Romanini), Epoca seconda: Dal 1453 al 1520, Tomo V, Venezia: 1829, f. 160; A.Cutolo, Scanderbeg, f. 213; B.Bilmez, Skënderbeu në historiografinë turke: Sprovë për një vlerësim kritik, në: “Përpjekja (Revistë kulturore)”, Viti XIX, nr. 28-29, Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë: 2012, f. 260.

66- N.Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des Croisades au Moyem-âge, Vol. IV (1453-1476), Bucarest: 1915, f. 208-213; Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 205, Doc. Nr. 377; F.Babinger, Mehmet Pushtuesi: Botësulmuesi në kapërcyell kohe, Vol. I, f. 377; Më gjerësisht shih: P.Zefi, Çfarë ndodhi 557 vite më parë në Kështjellën e Kepit të Rodonit, në: “Dielli/The Sun”, August 5, 2024.

67- M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 100-101, Shënimi nr. 1.

68- A.Plasari, Skënderbeu – Një histori politike, f. 738.

69- I.Zamputi, Lezha, Rodoni, Durrësi dhe përpjekjet e fundit për rimëkëmbjen e principatave shqiptare, në: Studime për epokën e Skënderbeut II, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë-Instituti i Historisë, Tiranë, 1989, f. 660-666; Shih edhe P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 268; Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 202.

70- P.Thomo, Kalaja e Skënderbeut në Kepin e Rodonit, në: Konf. e dytë e Stud. Alb., I, Tiranë 1969, f. 266-267.

71- Gj.Karaiskaj, Fortifikimet e Antikitetit të Vonë dhe të Mesjetës në Shqipëri: qytete, kala, fortesa dhe kështjella, f. 171.

72- Ibidem, f. 171.

73- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 263-264.

74- Gj.Karaiskaj, Skënderbeu dhe fillimet e transformimit të kështjellave mesjetare, në: Skënderbeu dhe Evropa (përmbledhje kumtesash), Akademia e Shkencave, Tiranë: 2006, f. 203.

75- Ibidem, f. 203.

76- Ibidem, f. 203.