Dr. Ermira Ymeraj/

Për Edin, për njerëz të vetëdijshëm e me qytetari dhe me një rrugëtim të sigurte në fushën e studimeve, të ndërprerë tragjikisht është e denjë të mësojmë nga puna e tij dhe prej saj të nxjerrim besimin se Shkodra e kulturuar dhe rrethi i studiuesve ka përse ta kujtojë me krenari dhe mirënjohje emrin dhe kontributin studimor të Eduard Grishës.

Universiteti ynë dhe rrethi filologjik ku studioi Edi, humbi fizikisht djalin inteligjent dhe të kulturuar që shkencën e deshi deri në shtratin e një doktrine, kjo nisur nga efektiviteti dhe morali i studiuesit që ai përcolli ndër ne.

Shumica e studiuesve të grupit tonë fituan njohuri e aftësi dhe u kthyen në vendet e tyre të punës, pa shprehur energjitë e tyre. Ndërsa Edi, që nga 2010 ngjalli respekt për punën e tij studimore në rrethin e profesorëve dhe tonin, për seriozitetin e studimeve, për ngjalljen kulturore të qytetit, për avancimin në numër të studimeve në fletoret kulturore të studimeve letrare e historike. Atdhe i dytë për Edin ishte serioziteti në atë që studionte.

Mes mureve plot pengesa, dhe thepisjes nga kultura amatoreske, Edi dallohej, ai hyn tek ata studiues që ndërtonin skenën e tyre deri në një shfaqje të përkorë, ndryshe studimi i tij nuk merrte rrugën e botimit.

Besoj se këtë e mësova mirë se nga gjithë bashkëpunimet dhe rrugëtimi i përbashkët mbeti sot e kësaj dite te unë: Edi djali me zgjuarsinë e mendjes, qëndrueshmërinë dhe këmbënguljen ndaj përpjekjeve serioze dhe temperamentin e qetë.

E gjithë kjo e vendos Edin në atë rang njerëzish që të frymëzojnë e për të cilët respekti është vetëm një e dhënë, të dhënat e tjera janë se gjithçka çka Edi la dorëshkrim, do duhen t’i jepen lexuesit të çdokohshëm për vetë vlerat që ato mbartin, të cilat nuk mund të mungojnë, vetëm kështu gjurmët e tij, shijet e tija nuk do jenë dritëshkurtra, nuk do belbëzojnë sirtarëve se brenda atyre është ndjeshmëria e hollë, kujtesa e gjallë, bardhësia e një shpirti inteligjent dhe origjinaliteti artistik.

Ai zotëronte durimin për të përmbledhur e shënuar, atë e karakterizonte disiplina dhe reflektimi që ia forconte mprehtësinë dhe shijen për të zgjedhur se çfarë duhet të studionte.

Ja një fragment nga puna jonë e përbashkët: 

Tema e kumtesës: Përpjekjet e Profesor Arshi Pipës për të ndërkombëtarizuar poemën e De Radës “Këngët e Milosaos”.

Struktura e temës:

1. Vepra e Prof. Pipës në fushën e studimeve kritike. Kontribute në mendimin letrar shqiptar dhe në mendimin letrar universal. Publikime, pjesëmarrje në konferenca ndërkombëtare dhe manuskripte (… Dante dhe Montale. Vico. Manzoni. Paradigma Gramshi.) 

2. Arshi Pipa në funksion të promovimit të kulturës dhe letërsisë shqipe në perëndim. (Trilogjia Albanica; Përkthimi dhe botimi i Kronikë në gur të I. Kadaresë, Letërsia arbëreshe etj.)

3. Përpjekjet e Profesor Arshi Pipës për të ndërkombëtarizuar poemën e De Radës “Këngët e Milosaos”.

4. Konkluzione.

5. Bibliografia.

Ai shoshiste fjalët dhe frazat, refuzonte kompozimet e gjata ndjesore në studime, dhe kjo për shkencën është përparim e njëkohësisht luftë për të paqartët studiues. Në këtë mënyrë ishte i ndërtuar Edi dhe historia e tij si studiues, para së cilës guxova të marr mbi supe peshën e studimit të tij dhe t’ia sillja lexuesit me tërë përkujdesjen që ai kishte për studimin.

Orët e para nuk ishin të lehta për mu, ai ishte mjeshtri, këtë e kupton që në kapitullin e parë, lidhja ndërdisiplinore e studimit në fusha të ndryshme, prerja vertikale që i bën fenomenit të gjakmarrjes, idetë në lidhjen logjike të tyre deri në shprehjen e ndjenjave përmes letërsisë, më bënë të kuptoj peshën që kisha marrë përsipër. Përvoja e  kultura e tij e gjerë që zotëronte më lajkatuan imagjinatën sa shpesh humbja në lexim dhe nuk kujdesesha për sistemimin e lëndës kur lexoja thirrjen e Edit dhe shpjegimin e tij: 

Ku është gabuar? Pse ka dështuar shteti? Këto pyetje shtrohen me të drejtë, sepse është tepër e thjeshtë të konstatohet insuficienca shtetërore, por shumë e vështirë të kuptohet se ku fillon e ku mbaron gabimi. Deri më sot kemi kuptuar se kanuni rishfaqet sa herë që shteti është në krizë, ose kur ai nuk ekziston. Në këto periudha individi dhe bashkësia njerëzore ballafaqohen ose me shtetin depresiv, jofunksional ose me mos shtetin, ndërsa shoqëria njerëzore ka gjithnjë nevojë për organizim apo vetorganizim. Njerëzit kanë nevojë të qarkullojnë për nevoja nga më të ndryshmet vetjake, ekonomike, sociale. Përfytyroni për një çast vitin e mbrapshtë 1997, kur shteti nuk ruante dot as zyrat e veta, inventarin e vet, qytetarët qarkullonin mallrat, paratë, duke garantuar, shoqëruar e mbrojtur njeri-tjetrin.

Në fund mund të kuptosh se në brendësinë e një shpirti studios në rezistencë me sistemin, Edi është ai që nxjerr jo vetëm luhatjet e këtij sistemi, paragjykimet e prirjet e një populli po dhe karakterin e fizionominë e gjakmarrjes në letërsi përmes analizave të gjalla dhe gjykimeve origjinale të nxjerra nga këto analiza të pa diskutuara dhe të pa pranuara më parë.

Unë kisha një borxh shpirtëror ndaj Edit, ndaj që atje lart Ed më dëgjo: i përjetova vëzhgimet dhe opinionet e tuaja, të pashë të gjallë në gjeste përgjatë studimit, lutem të jesh i kënaqur nga përpjekja ime për të shkëlqyer siç e meriton edhe pas ikjes tënde.

Maxhid Cungu

Drejtor i Bibliotekës “Marin Barleti”, Shkodër/

Si pa u kuptuar, kaloi një vit pa Eduard Grishajn! Na rëndon e na trishton mungesa, na prek, na ngjall kujtime dhe emocione. Por krenohemi me personalitetin e tij,  me veprën e tij, me trashëgiminë studimore, letrare dhe njerzore që ka lënë pas. Eduardi ishte një profesionist, qytetar dhe familjar shembullor. Ai u lind në qytetin e Shkodrës më 4 mars të vitit 1966. Si bir i një prej familjeve me kontribute për vendin e demokracinë, ai ishte ndër nismëtarët e parë të lëvizjeve për liri e demokraci në qytetin e Shkodrës. Eduardi u formua me dëshirën për historiografinë dhe shkencat shoqërore. Studimet e larta universitare për Gjuhë – Letërsi, Eduardi i kreu në Universitetin “Luigj Gurakuqi”, Shkodër. Në vitin 2009 ndoqi studime më të thelluara universitare për “Etnokulturë dhe Letërsi shqipe”, niveli Master Shkencor, po pranë këtij universiteti. Në vitin 2011 vijoi të ndjekë nivelin për Doktoraturë pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike, Tiranë. Si një historian i formuar dhe pasionant, ai dha një kontribut të çmuar në punën e tij si përgjegjës i fondit “Pipa” në Muzeun Historik Shkodër. Gjithashtu gjatë punës së tij në muzeun “Vendi i Dëshmisë dhe i Kujtesës”, ai organizoi shume aktivitete shkencore në përkujtim të figurave dhe ngjarjeve të rëndësishme për Shkodrën e Shqipërinë. Si studiues botoi shkrime, punime e kumtesa mbi Migjenin, Gurakuqin, Arshi Pipën, Martin Camajn, Musine Kokalarin, etj., në periodikë, simpoziume e konferenca kombëtare e ndërkombëtare. 

Përmendim kumtesën: “Arshi Pipa, nyjë lidhëse mes kulturës shqiptare dhe asaj botërore”, në përkujtim të 100 vjetorit të lindjes së Arshi Pipës, (revista Gegnia nr.11)

Kumtesën: “Humanistët Italo-Arbërorë”, i prof. Pipës, si kapitull integral i studimeve të tij historiografike mbi letërsinë dhe kulturën tonë ndër shekuj (Gegnia 4 – 2017)

Kumtesën me bashkëautorësi me Prof. Ermira Ymeraj: “Përpjekjet e prof. Arshi Pipës për të ndërkombëtarizuar poemën e De Radës “Këngët e Milosaos”, Prizren 2011; 

Botimi me temën: “Andrra e Pretashit” dhe “Valë mbi valë”, si dy vepra mes historisë dhe letërsisë” në Java e Albanologjisë mbajtur në Insitutin Albanologjik, Albanologji 2, 2/2012, në bashkëautorësi me Prof. Ymeraj.

Në konferencën ndërkombëtare në përkujtim të 550-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, (Michigan 2018) mbajti kumtesën: “Profili etnokulturor i portretit të Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti -Skënderbeu në veprën Historia e Skënderbeut të Barletit. Burimet gojore si përcaktuese në ravijëzimin e këtij portreti.”

Si dramaturg, ka lënë 5 drama në dorëshkrim. Si prozator ka botuar tregime në periodikë të ndryshëm; të pabotuara dy romane, si dhe një vëllim me tregime e skica. Si poet ka disa cikle të botuara në periodikë të ndryshëm, i pabotuar një vëllim. Si përkthyes ka shqipëruar nga gjuha italiane romanin: “Shtëpia e bukurosheve të fjetura” të Kawabata Yasunari, shtëpia botuese “Kuvendi”, 1999: poezi e tregime të autorëve të ndryshëm botuar në periodikë. Nga frëngjishtja: “Çudia e narratorit dhe e narracionit romanesk” (titull redaksional) të Volfang Kajzer, Albania, (rubrika Kulturë), Viti 9, nr.57,58,59,60; si dhe poezi të autorëve të ndryshëm të botuara në periodikë.

Si historian pranë Muzeut Historik të Shkodrës  qe përgjegjës i fondit të bibliotekës personale të Arshi Pipës, dhuruar muzeut nga vetë familja Pipa;  organizator dhe kurator i një sërë aktivitetesh shkencore, ekspozitash, takimesh e konferencash kombëtare e ndërkombëtare, ku ka mbajtur kumtesa të ndryshme me stilin e tij shumë argumentues mbi figura të shquara, si: Skënderbeu, Migjeni, Arshi Pipa, Martin Camaj, Anton Harapi, Luigj Gurakuqi, Musine Kokalari;  të botuara në shtypin shqiptar e atë të huaj.

Monografia “Gjakmarrja në prozen shqiptare” qe po prezantohet sot, është një sinteze e pjekurisë së intelektuale të Eduardit, ku ai në mënyrë shume origjinale bën një analizë ndikimit në letersi këtij fenomeni të dhimbshëm të trashëgimise shqiptare me të cilën sic shprehet autori “..letërsia shqipe u përpoq të kapte ritmin e letërsisë botërore..”

Është një detyrë e institucioneve kulturore-shkencore të qytetit tonë që këtë trashëgimi të pasur që autori fatkeqësisht nuk pati mundësi ta shohë të botuar, të kontribojnë për mbledhjen me kujdes dhe ta botojnë në të ardhmen si një dëshmi të vlerave autentike, të studiuesit Eduard Grishaj.

I paharruar qoftë kujtimi i tij!

Ju faleminderit,

Maxhid Cungu

Drejtor i Bibliotekës “Marin Barleti”, Shkodër

Shkodër, me 19.03.2022

Akri Çipa/

Fokusi studimor dhe përpjekja skrupuloze e Dr. Spahos për të hulumtuar mbi vecoritë stilistikore, larmishmërinë tematike, veçanësitë e trajtimit të subjekteve dhe identitetin e krijimtarisë së Floqit, është një përpjekje serioze për ta zhbërë dukurinë negative të harresës së figurave të rëndësishme në historiografinë shqiptare. Me rëndësi, kjo realizohet duke e pozicionuar kontributin e Kristo Floqit në tërësinë e rrafsheve publike në të cilat ai ka qënë i aktiv brenda harkut kohor të jetës së tij.
Figurat poliedrike, shpeshherë janë bërë viktima të vetë natyrës së aktiviteteve të tyre të gjera, ku zakonisht protagonizmi në një fushë ka lënë në hijë ose ka paragjykuar kontributet në arealet e tjera të jetës publike. Për fat të keq, në vend që të kishim tashmë studime të shumta dhe një tablo të qartë për një nga figurat me një veprimtari jashtëzakonisht të ngjeshur, ne kemi një vakuum.
Kjo është mjaft ironiike në vetvete. Në një hark kohor prej disa dekadash, emri dhe figura e Kristo Floqit do të ndërlidhet, në një mënyrë ose në tjetrën, me aktivitete të panumërta patriotike, shërbim publik në një sërë funksionesh nga më të rëndësishmet në shtetin rishtar shqiptar dhe me disa nga zhvillimet kryesore politike në vend.
Largimi i tij nga Greqia dhe vendosja në Vlorë ndodh pikërisht pak kohë përpara shpalljes së pavarësisë dhe në fillimin e zinxhirit të asaj historie në të cilin ai do të ishte i shpesh-pranishëm. Kjo zanafillon me pjesëmarrjen, koordinimin dhe organizimin e palodhur të tij në klubet patriotike dhe organet e shtypit të kohës – në Shqipëri, por edhe në SHBA.
Kristo Floqi ndërton një profil të lakmueshëm që do të përfshinte aktivitetin e tij privat e publik në fushën e jurisprudencës, për të kaluar, me qartësimin e fatit të Shqipërisë pas Luftës së Parë Botërore, në poste qeveritare dhe të përfaqësimit politik. Megjithë rikthimet ciklike në profesionin e tij si jurist, angazhimi i Floqit në politikë mbetet tashmë konstante e pandryshuar.
Shkëmbimet e tij me personalitetet më të rëndësishme të kohës e pozicionojnë edhe më shumë Kristo Floqin në qendër të proceseve politike të kohës. Herë nën petkun e përfaqësuesit të zgjedhur, herë me pozicione nga më të lartat në hierarkinë shtetërore, herë në rolin e ndërmjetësuesit politik ndërmjet palëve ballafaquese, herë në modelin e emisarit të deleguar, Floqi shndërrohet në një nga zërat dhe figurat tejet të spiktatura në Shqipërinë e viteve ‘20 e ‘30.
Përgjatë këtyre viteve, ai do të shërbejë si Ministër i Arsimit, në një moment kur arsimi shqiptar lëngonte një prapambetje dhe mungesë zhvillimi të jashtëzakonshëm. Do të jetë përfaqësues i zgjedhur në parlament i Dibrës dhe i Korçës. Do të emërohet anëtar i Këshillit të Shtetit e nënkryetar i tij. Përtej këtyre, si prokuror, gjyqtar dhe një nga mendjet më të artikuluara ligjore të atyre viteve, ai do të ketë një kontribut në sendërtimin e shtetit ligjor, duke nisur që nga qeveria e Ismail Qemalit dhe deri në pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste.
Në vrullin e këtyre viteve, përpara një periudhë brishtësie politike për vendin, si dhe boshllëku e prapambetjeje institucionale të shtetit, vendimmarrja në postet e rëndësishme, si dhe reformat ligjore dhe administrative të mbështetura prej Floqit duhen parë me një sy të vëmendshëm për impaktin e tyre në proceset themelore të shtetformimit dhe shtetforcimit.
Një shembull që vlen të përmendet brenda këtij konteksti është fakti se Floqi ishte një nga promovuesit dhe mbështetësit kryesorë të krijimit të një kodi civil në Shqipëri, në përputhje me legjislacionet moderne të kohës. Nuk mund të nënvlerësohet nevoja e atëhershme për një vepër të tillë në arritjen e një normaliteti funksional ligjor konform kërkesave të atëhershme të vendit.
Sikurse është e udhës në gjykimin e figurave historike, veprimtaria dhe angazhimi i tyre gëzon elementin e kompleksitetit, veçanërisht duke marrë parasysh konditat e kohës kur ata jetojnë dhe situatën e mjedisin në të cilin veprojnë. Në rastin e Floqit, mund të shikohet një qartësi dhe vijimësi parimore në mendimin politik të tij, shpeshherë në kundërshtim me ato që mund të ishin interesa pragmatike ose lëshime të karakterit politik.
Shembulli më domëthënës në këtë aspekt është qëndrimi konsekuent në kundërshtimin e vendimit për ndryshimin e formës së regjimit në Shqipëri. Kjo është tejet interesante, mbi të gjitha nëse merret parasysh marrëdhënia e tij në atë periudhë me Ahmet Zogun. Afërsia ndërmjet tyre, e provuar në shkëmbimet dhe bashkëpunimet e vazhdueshme, dëshmohet dhe nga autorësia e mëhershme e Floqit e himnit të Ahmet Zogut, një fakt për të cilin ai do të anatemohet padrejtësisht. Pavarësisht kësaj afërsie dhe vlerësimi reciprok, Floqi pati vendosmërinë morale, guximin e artikulimin politik për ta kundërshtuar publikisht dhe me kritika substanciale kalimin e vendit në monarki.
Për t’u kthyer aty ku e nisëm, në librin e saj, Dr. Spaho shpreh besimin se koha do të vërë në pah vlerat dhe meritat reale të Kristo Floqit dhe kontributin e tij ndaj çëshjes dhe kulturës kombëtare, duke theksuar se – dhe po citoj këtu – “studimet tona në këtë fushë sapo kanë filluar.”
Si veprimtar në një periudhë historike tejet kaotike për Shqipërinë dhe Ballkanin, Kristo Floqi lundroi, së bashku, me shumë patriotë dhe aktivistë të tjerë, në mes të sfidave të cilat ishin përcaktuese për zhvillimet e ditës, por të cilat marrin një konotacion shumë më domethënës për të gjithë ne që i shqyrtojmë ato nisur nga valenca historike. Vlerësimi real i tyre do kërkojë kohën, dëshirën dhe përkushtimin e duhur nga studiuesit.

Përkujtesë historike: 24 mars 1999/

Jusuf BUXHOVI/

Fushata ushtarake ajrore e NATO-s ndaj caqeve ushtarake dhe policore jugosllave në Kosovë dhe Serbi nga 24 marsi deri më 10 qershor 1999, paraqet një ngjarje gjeostrategjike të përmasave botërore, jo vetëm pse parandaloi soldateskën e Millosheviqit që çështjes së Kosovës t’i japë zgjidhje ushtarake në përputhje me projektin e pastrimit etnik të saj me mjetet e luftës, por edhe për atë se Aleanca Veriatlanike e drejtuar nga administrata amerikane, në pesëdhjetëvjetorin e saj, ndryshoi edhe karakterin, nga faktori i sigurisë veriatlantike, që kishte gjatë bipolaritetit blokist, tek krijuesja e paqes.Veprimi ultima ratio i NATO-s, ndonëse theu edhe rendin e deriatëhershëm botëror të sovranitetit shtetëror, u bë me pretekste humanitare në përputhje me pikën shtatë të kartës së OKB-së, me të cilën parashihet ndërhyrja humanitare në rastet kur shteti përdor mjetet ushtarake kundër pakicave ose grupeve etnike. Vendet perëndimore në krye me SHBA-të ia dolën që në nëntor të vitit 1998, pas masakrave të forcave policore dhe ushtarake jugosllave në Drenicë, gjatë marsit, me ç’rast u masakruan familje të tëra (të Delijajve, Jasharëve e të tjera) si dhe ofensivës së verës dhe vjeshtës ndaj grupeve të UÇK-së në gjithë vendin, në Këshillin e Sigurimit të OKB-së të nxjerrin një rezolutë (1353) ku bëhet fjalë për krizën humanitare që kërcënonte popullatën e Kosovës, veçmas zhvendosjen e mbi 200 mijë vetave që u ishin shkatërruar shtëpitë dhe pronat. Kjo, megjithatë, nuk e ndaloi regjimin e Beogradit, që përkundër marrëveshjeve me OSBE-në, OKB-në dhe NATO-n, për ndërprerjen e luftimeve dhe kthimin e të zhvendosurve, duke siguruar kushie për to, të vazhdojë misionin për pastrimin etnik të Kosovës me anën e provokimeve luftarake, siç ishin masakra e Raçakut në janar të vitit 1999 si dhe krimet tjera në Rugovë të Hasit dhe pjesë të tjera të pambrojtura, ku përherë pretekste gjendeshin te”provokimet” e njësive të UÇK-së, ndonëse në nëntor të vitit 1998, Millosheviqi kishte shpallur fitoren ndaj “terroristëve shqiptarë”.Sjellja e tillë e Millosheviqi, në shkurt të vitit 1999, i detyroi perëndimore në krye me SHBA-të, që luftën e deriatëhershme diplomatike ndaj Beogradit ta kthejnë në diplomaci të luftës. Kjo u pasqyrua më së miri me thirrjen e Konferencës ndërkombëtare të Rambujesë nga 6 shkurti deri më 18 mars, me ç’rast, delegacionit të shqiptarëve të përbërë nga përfaqësuesit e LDKS-së, UÇK-së, LBD-së dhe dy përfaqësuesve të pavarur si dhe delegacionit të Serbisë,iu ofrua një pako kushtesh ultimative për ndërprerjen e luftimeve dhe krijimin e rrethanave të paqesh, të cilat, në formë e një letre zotuese, u pranuan nga shqiptarët, por u refuzua nga Millsheviqi, me çka u krijua casus belli për fushatën ushtarake 78 ditësh, që përfundoi me marrëveshjen e Kumanovës midis gjeneralëve të NATO-s dhe Armatës Jugosllave për tërheqjen e forcave policore dhe ushtarake nga Kosova. Marrëveshja ushtarake e Kumanovës e 10 qershorit ia hapi rrugën rezolutës 1244 të KS të OKB-së të 12 qershorit, me të cilën Kosova u vu nën administrimin ndërkombëtar nën përgjegjësinë e misionit të KFOR-it dhe të UNMIK-ut, që zgjatën deri më 17 shkurt 2008 kur Kosova shpalli pavarësinë.Natyrisht se 24 marsi i vitit 1999, si ngjarje që pas fushatës njëmbëdhjetë javësh ajrore të NATO-s i dha fund pushtimit 87 vjeçar serbo-jugosllav të Kosovës, nuk duhet parë të shkëputur nga zhvillimet shoqërore politike që përcollën fatin e Kosovës dhe të pjesëve të tjera të etnisë shqiptare të shkëputura dhunshëm nga trungu i saj me vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të Londrës të vitit 1913, atyre të Konferencës së Paqes të Parisit të vitit 1920, Konferencës së Jaltës dhe veçmas ato që solli përfundim i Luftës së Dytë botërore, pas intermexos së shkurtër të “bashkimit” të pjesshëm (1941-1944), meqë ato vazhdimisht pasqyruan kundërshtimin pushtimit serbo-jugosllav me kryengritje, luftë kaçake dhe forma të tjera të rezistencës popullore paçka se u përcollën me shtypje dhe terror të egër policor dhe ushtarak. Natyrisht se përpjekjet e shqiptarëve për bashkim kombëtar dhe përkatësi botës perëndimore nuk u shuan as atëherë, kur pas përfundimit të Luftës së Dytë botërore, ideologjia komuniste si dhe bashkëpunimi internacionalist shqiptaro-jugosllav në frontin e përbashkët antifashist në rrethanat e vëllazërim-bashkimit midis Tiranës dhe Beogradit, Kosovës ia riktheu pushtimin serb bashkë me metodat e njohura antikombëtare (terrorin shtetëror ndaj “kundërrevolucionarëve” dhe “kuislingëve”, kolonizimin e serbëve të përcjellë me shpërnguljen e shqiptarëve për në Turqi) si dhe metodat tjera të dhunës shtetërore, që vazhduan deri në vitin 1966. Periudha postbrioniane, e pasqyruar me përpjekjet për barazi, që në demonstratat e vitit 1968 patën për moto kërkesën për Republikën e Kosovës, hapën kapitullin e luftës për zgjerimin e identitetit kulturor, arsimor dhe zhvillimit ekonomik mbi bazat institucionale, që për pikënisje kishin shkëputjen nga Serbia nëpërmes lidhjes me federatën jugosllave, siç do të arrihet me kushtetutën e vitit 1974. Kërkesa legale për barazi në federatë nga klasa intelektuale dhe ato të grupeve ilegale, që vepruan vazhdimisht me platformën e çlirimit dhe të bashkimit qoftë edhe me anën e irredentizmit ideologjika të bazuara mbi të drejtën e vetëvendosjes së popujve, u bënë kompatabile dhe u vunë në binarët e njëjtë politik, çastin që Beogradi, më 23 mars 1989, n rrënoi me dhunë autonominë e Kosovës. Lëvizja kombëtare që u themelua më 23 dhjetor 1989, nepërmes një puçi kushtetues, mori përsipër procesin e rezistencës institucionale (me shtetin paralel), e cila, në vitin 1997, me daljen në skenë të UÇK-së nga shtrati i guerilë së Kosovës, vuri në veprim diplomacinë e luftës. Pra, angazhimi dhe mundi i shumë gjeneratave për barazi dhe liri, ku nuk u kursye edhe gjaku, e mbi të gjitha përcaktimi që çlirimi nga Beogradi të bëhet me ndihmën e Perëndimit (SHBA-ve dhe NATO-s), këtij procesi historik ia siguruan suksesin, që solli edhe shtetin e Kosovës – të arriturën më të madhe të këtij shekulli.

Nga Visar Zhiti/

I dashur V., mik i dashur, jam shumë mirënjohës për solidaritetin dhe ndihmën e sinqertë në luftën e vendit tim për liri. Për fat të mirë jam gjallë në këtë ruletë ruse që po ngjet në kryeqytetin tonë. Do të shohim se si do të jetë gjendja me pushtimin nga Bjellorusia në veri të Kievit, që mund të jetë dhe fillimi i dërrmimit të regjimit të Lukashenkos, i cili nuk mbështetet më nga shumica e ushtrisë së tij, por që shumë pjesë kontrollohet nga forcat ruse. Tani për tani me 12000 njerëz dhe qarkimi me rreth 3000 nga ushtria jonë dhe 4000 brenda, sulmi në Kiev duket i pamundur. Por në qytete të tjera si Mariupol dhe Chernihiv, ku njerëzit po vdesin urie për javë të tëra pa energji elektrike, gaz dhe ujë, nën bombardime e bombardime si dhe në rrethinat e Kivit, ku është dhe shtëpia ime e familjes, kemi një katastrofë humanitare. Përqafime miqësor!D. Është mesazhi më i fundit që më vjen nga Ukraina, nga poeti Dmitry Chystiak, për të cilin kam shkuar diçka, kam botuar disa poezi të tij dhe një interviste, ku u përgjigjet 7 pyetjeve në luftë për lutën në Ukarainë, kam thënë se ai është profesor i letërisë dhe i frengjishtes në Universitetin Kombëtar “Taras Shevçenko” të Kievit, poezia e tij është botuar në shumë gjuhë të tjera dhe ka marre shumë çmime letrare. . Po si t’i përgjigjesha mesazhit të tij? Nuk kam asgjë veç lotëve dhe lutjeve dhe zemrës time me ju. Kaq.. A ka mbërritur mesazhi im apo ajrin e shqyejnë shpërthimet e tmerrshme dhe fjalët vdesin dhe bien si pendë flatrash të djeguara.Dhe çudia është se ai më ka dërguar dhe një elegji në anglisht, e shkruar tani nën bombardimet në një dhomë që dritaret i ka të mbuluara me raftet e librave që të mos duket drita jashtë, se pranë saj predhat kanë shkatërruar shtëpi të tjera.Po shkatërrohet një vend sovran, me kulturë dhe traditë, me njerëz të lirë që duan t’i largohen gjithnjë e më shumë të kaluarës së tyre, kur ishte një perandori komuniste me qendër Moskën, me tiranë në krye si Lenini dhe Stalini dhe pjellat e tyre si Putin sot, që vazhduan deri dhe në Shqipërinë e vogël me enveristët.Por do të doja të flisnim për poezinë e Dmytro Chystiak, që iku përmes bombardimeve për të gjetur mua, megjithëse ka një thënie se kur gjëmojnë topat, muzat heshtin. Në fakt realitetet kanë treguar dhe të kundërtën. Shqipëria e di, se kur kishte letërsi të realizmit socialist me plot gjëmime, fshehtas pati dhe letërsi ndryshe, poezi që dolën nga burgjet dhe internimet. .Dhe tani nga lufta. Poeti Dmytro Chystiak, burrë i ri te nja 35 vjetët, nuk po zgjatem, mjafton shembëlltyra e atij si Njeriu që po qëndron nën bombardime, kur po vriten njerëz me mijëra e bëhen gërmadha për një çast pallate, institucione, spitale, teatro, etj, teksa miqtë e Dmytro Chystiak nëpër Europë, në Azi e Amerikë e kanë ftuar të ikë nga andej. Jo! Ai po rri pranë luftëtarëve të vendit të tij, që po luftojnë për ardheun dhe Europën, sipas tij, mes qytetarëve dhe sakrificave të pabesueshme, i përkushtuar në këtë luftë, ndërkohë i lidhur me shumë televizone jashtë vendit, ku jep intervista me frengjishten e tij “excellent”, (edhe foton e poetit e nxora nga ekranet e një televizoni të huaj) dhe tregon gjendjen dramatike, shkaqet dhe historinë, të ardhmen që do ta fitojnë me gjak, duke dhënë sa më shumë shpresë njerëzore. Teksa në televizionet tona akademikë dhe politologë të rëndomtë arrijnë deria aty sa mundohen ta justifikojnë agresionin rus, nga që NATO paskërka kaluar “gardhin”, sepse paskësh “gardh” liria e popujve dhe sovraniteti i vendeve dhe demokracia që duan të kenë si sistem, e ndonjë me dinakëri kërkon të vendosë Putinin djathtas më shumë se majtas, kur ai si i çmendur po bombardon sa djathtas dhe majtas dhe po s’e ndalën, ai nuk do të ndalet nëpër Europë dhe botë me turr stalinisto-hitlerian, teksa bashkëpunëtorët e nazizmit i quajne pafalshëm kuislingë, ndërsa ata të stalinizmit, që tradhtuan interesat e atdheut në kohë paqeje nuk i dënojnë si kuislingë të Kremlinit, etj, etj, por unë desha thjesht tani t’i bashkohemi besimit të poetit ukrainas Dmytro Chystiak dhe të popullit të tij edhe me anë të poezisë, të shkruar nën bombardime.Ajo ngjan me buzëqeshjen e tij, që e shohim tani në intervistat televizive, që edhe pse e trishtë, ështe e mrekullueshme, është buzëqeshja e njeriut të vërtetë, që nuk e shëmtuan luftrat, që asnjë bombardim nuk ka për ta asgjesuar, nëse do të mbeten njerëz mbi fytyrë të dheut.Në vend të buzëqeshejes, ja poezia, që e nxjerrin ne për herë të pare….. DMYTRO CHYSTIAK TOKË E GJALLË In memoriam, për Anastassiya Kobzina dhe Ilia Solovyov. І Gjyshi im vdiq pa asnjë fjalë për luftën. Pa asnjë fjalë për luftën gjyshja ime vdiq. Ndaj urisë dhe punës dhe frontit Ata lëshuan disa fjalë të ashpra dhe aq. 9 Maji ishte festa më e madhe e tyre, Këngët e tyre, lotët e tyre pa asnjë fjalë për luftën. “Unë nuk do të flas, Zoti im! Jo më, jo më. Ju hedhim Në karroca për në varrezën masive”. Fjalët e gjyshes pranë varrit të saj.ІІ Pranë rafteve të mia të librave, nën bombardime, Uniforma e gjyshit, mbuluar me medalje, Shpata e tij (17 vjeç, në Shcholkovo afër Moskës, Pastaj në Detin e Veriut, kaq shumë të vrarë Në këtë tokë akulli, pastaj kënga, Futbolli, Kakhovka dhe Kievi, dashuria e jetës së tijQë më bën të buzëqesh edhe sot), Medaljet e gjyshes sime, bijë e luftës (Fëmijëria në kolkhoz, gjithçka për frontin, Dhe një gjerman që miqësisht thotë “fshihu!”, Në rajonin Vinnytsa një dimër i tërë, Në papafingo ajo fshihet dhe nazistë s’ka më Pastaj këngë dhe socializëm dhe rënia, Dhe kërkimet i tij për urinë e madhe me Stalinin), Ata qëndrojnë ende bashkë, me Dy republika motra, në raftet e librave, Nën bombardime, pastaj shpërthimet.ІІІ Kjo tokë dimërore është e gjallë, e thellë. Asnjë fjalë për luftën, në varrin e tyre të përbashkët. Predha i zgjon siç bëri në shenjtëroren Babi Yar, Dhe dalin nga bota tjetër, por unë e di, Ata nuk janë në anën tjetër, por bashkohen Me tonën. Dhe gjyshja ime vazhdon Me vullnetarët dhe gjyshi im me marinarët, Nga ana jonë, ata që ndjekin Kozakët, Ata që shmangin frikën dhe hedhin veten Të pambrojtur në tanke, në stepa, Si në kohën e helenëve, në këtë tokë të vjetër Ku “Lavdia!” bie, gjëmim pas gjëmimi. ІV Kjo tokë dimërore është ende e gjallë, aq larg. Gjyshi im nga Shçolkova lufton, Gjyshja ime nga Haysyn vazhdon, Pas tyre, errësirë mbi errësirë, Dritë mbi dritë, botë pas botëve, Kumbime, përgjakje, mbi kryqe rriten Trëndafilat e Jeruzalemit Qiellor, Gjaku i tyre bashkon Kostandinopojën dhe Kievin, Rubedoja e qyteteve të ringjallura, Shekull pas shekulli, tempull pas tempulli, Për të ujitur pemën tonë të përbashkët Përballë një pranvere që po shquhet së fundmi. Kiev, Mars 2022 __________________________________ Përktheu nga anglishtja Visar Zhiti