Nga Dalip Greca/

Era e ndryshimeve më në fund nisi të fryjë në Shqipërinë e viteve ‘89-90. Takimi i Ramiz Alisë me një grup intelektualësh në gusht 1990, ku u kërkua lejimi i ekonomisë së tregut dhe i sistemit shumëpartiak, u pasua me hapjen e dritës jeshile në shtypin partiak për mendimet ndryshe. Artikulli në dy pjesë i Prof. Ylli Popës “Në kërkim të kohës së humbur” botuar me 28 dhe 29 Prill 1990 në Zërin e Popullit,i pasuar nga artikulli i Dr. Sali Berishës me 17 shtator 1990 me kritika të ashpra për kozmetikën e reformave të Ramiz Alisë, çelën rrugën dhe u dhanë zemër shqiptarëve që të vrisnin frikën dhe të ngrinin zërin për padrejtësitë e sistemit.

Jo pa ndrojë, nisa të provoj guximin e penës. Fillimisht me rezeva, pa i mohuar të gjitha”të mirat” e sistemit, shkrova në gazetën”Bashkimi” një artikull me titull”Bisedë për demokracinë në një odë fshati” ku dhe të mirat dhe kritikat i vija në gojën e fshatarëve.Më pas në një shkrim të dytë e forcova penën dhe denoncova padrejtësitë e sistemit në Darësi, e cila ishte trajtuar gjithmonë me syrin e njerkës dhe ishte lënë në varfëri e mjerim, pa investime sociale, pa të drejta studimi, larg shkollave të mesme etj…Kur nisi shtypi i opozitës pena u bë më e idhët. Pata kurajon që ta ktheja penën edhe nga vetja e kolegët, duke kritikuar veten për rolin që kishim luajtur në zgjatjen e jetës të sistemit me lustrën që i bënim. Një shkrim për “fshatin pa emër” ngjalli shqetësim më të madh se sa e kisha menduar.

Pas publikimit të shkrimit, një mëngjes gjeta poshtë derës së zyrës një zarf të mbyllur që më adresohej me emër. Nuk kishte adresë të dërguesit. Letra ishte e mbushur me akuza dhe në fund kërcënonte”E dimë se fëmijët i ke dërguar në fshat. Nëse vazhdon siç e ke nisë, një ditë do t’i gjesh në fundin e liqenit të Laskaricës”.M’u mbush trupi me djersë dhe ndjeva një këputje të plotë të gjymtyrëve dhe dhimbje në gjoks. Sytë më rridhnin lot. Përse gjithë këto kërcënime? Po me fëmijët ç’kanë?

      Në fund të letrës, të shkruar me shkrim të hapur dhe shkronja kapitale, ishte emri i autorëve: Banorët e fshatit Matjan.

Çfarë të bëja? Ku të shkoja? Kë kisha shkelë në kallo me shkrimin e fundit apo ishte ndëshkim për të gjithë? Apo ishte shpagim për qëndrimet e mia të atyre kohëve. 

A vinte vërtetë kjo letër nga fshati Matjan? Si familje dhe si fis nuk shkonim keq me fisin e matjanëve. Dikur, në kohën e Mbretërisë, fisi kishte qenë në gjak me matjanët, por pajtesa ishte bërë publikisht tek shkolla e fshatit Gjuzaj në vitet e Luftës së Dytë Boterore. E kishte bërë vetë Hamit Matjani dhe gjyshi ynë, përfaqësues i fisit, pat ndërruar jetë pak javë pas faljes së gjaqeve. Falja kishte funksionuar. Më pas gjithçka ishte normale. Unë me prindërit dhe vëllezërit e motrat kalonim përherë mes fshatit Matjan, ku kalonte rruga për të shkuar në fshatin Shegas, ku kishim gjyshërit dhe dajot. Asgjë nuk na kishte ndodhë.Unë kisha pasë nxënës shumë prej djemëve dhe vajzave nga matjanët dhe i kisha trajtuar në mënyrë të barabartë me nxënësit e tjerë. Shumë prej tyre ishin të shkëlqyer dhe i kisha stimuluar. Edhe sot i kam miq, jo vetëm në fb.

A ishte shkruar vërtetë ajo letër nga matjansit apo ishte ndonjë vepër e parties apo 1200-tshave? Duhej ta verifikoja. Përmes mikut tim H.H, mësova se një nga burrat që i dëgjohej zëri në fshatin e Matjanëve po kurohej në spitalin e qytetit (në fakt matjanët asnjëherë nuk u bënë fshat me emër të veçantë, edhe njëhere kur e propozuam në Këshillin e Ministrave pas renies se sistemit, na e kundërshtuan për shkak të largësisë së pamjaftueshme me Garunjasin, fshatin nga vareshin)….I kërkova mjekut që e kuronte t’më krijonte mundësinë që të bisedoja me G.M. Ai u tregua i gatshëm. Shkova në spital. 

G.M iu bë qejfi që po e vizitoja dhe më pyeti për prindërit.E pashë se ishte shumë miqësor dhe brenda vetes e krijova opinionin se ajo fytyrë miqsore nuk kishte asnjë lidhje me shqetësimin tim. Kur po bëhesha gati që të dilja, ai më ndali: Nuk ma the shkakun e vizitës!

-Erdha të shoh, i thashë dhe sërish bëra të ikja. 

Por ai ma tërhoqi dorën dhe këmbënguli:-Një hall e ke.

U dorëzova. Nxora letrën nga xhepi i brendshëm i xhaketës dhe ia zgjata ta lexonte.

E pashë se u trondit. 

– Ke mbrojtjen time, më tha. Pastaj shtoi: Më jep 24 orë kohë, do të dërgoj njerëz sot në fshat. Përgjigjen do ta marrësh tek doktori. Ose tek H.H. Jam i bindur se duhet të jetë shkruar nga ata që ke shkelë në kallo, por jo nga ne. Ti na ke mbrojtë dhe ne të jemi mirënjohës.

Ika i çliruar disi, por brenda vetes përjetoja ankthin e enigmës. Vendosa që të të bëja dhe një verifikim tjetër.Takova një mbesë të matjanëve dhe i kërkova që të informonte Xhevitin(i ndjerë), të birin e Hamit Matjanit. Natyrisht as ai nuk dinte gjë(Kur erdha në Nju Jork, Xheviti erdhi më takoi tek redaksia e gazetës Illyria dhe dolëm për kafe. Pastaj erdhi me gjithë zonjën dhe djalin tek shtëpia dhe folëm edhe për atë histori. E intervistova dy herë Xhevitin. Pushoftë në paqe!).

Edhe verifikimi i dytë më bindi se letra duhej të ishte shkruar me porosi të partisë. Këtë bindje ma forcoi letra e dytë, që ishte hedhë poshtë derës të apartamentit tim. Ishte mëngjesi i së nesërmes së letrës së parë. Akoma nuk isha çuar nga shtrati, kur dëgjoj një fërfërimë poshtë derës dhe pastaj ca hapa të nxituara nëpër shkallë. U ngrita dhe pashë zarfin. Dola në ballkon dhe hodha sytë poshtë.. Asgjë nuk dukej.. Sikur e kishte përpi dhe’u. Hapa zarfin. Sërish letra ishte e mbushur me kërcënime. Këtë herë ishte përdorë një stilolaps me ngjyrë të kuqe, por shkronjat ishin të njëta, kapitale. 

Në fund të letrës shkruhej:Selia jonë është tek varrezat e qytetit! 

Kërcënim më të hapur nuk kishte se si bëhej.

Tronditja qe e madhe. Nuk dija ç’të bëja. U përpoqa të mos bëja zhurmë me qëllim që të mos zgjohej ime shoqe. Fëmijët ishin në fshat.U vesha dhe dola. Në kënd të pallatit takova një prej djemve demokratë të lagjes D.K. 

– Ç’të ka ndodhur?-më pyeti plot shqetësim.

Nuk e fsheha dot të vërtetën. I dhashë letrën. 

– Kjo është e dyta, i thashë me gjysëm zëri.

-Mos u shqetëso më tha pasi e lexoi deri në fund; duan të trembin, por ne jemi këtu. Hidh një gurë tek çatia e shtëpisë time dhe unë për dy minuta i mbledh djemtë…Thjesht më dha zemër. 

Këmbët më çuan tek redaksia e gazetës. Isha i pari që hapa zyrën.Të tjerët u vonuan. Pritja po ma shtonte ankthin.Nuk m’u duk shenjë e mirë një vonesë aq e gjatë. Në orën 10 mbërriti shefi. U kollit në korridor dhe pa trokitë hapi derën e zyrës time.

-Eja pak në zyrën time, më tha.

Shkova.

Ai nuk më ftoi të ulesha, por më përcolli urdhërin e pushimit nga puna.

-Përse?-e pyeta me gjysëm zëri.

– Arsyeja është e thjeshtë, tha. Kjo është gazeta e partisë tonë, jo e partisë tënde!

– Unë ende nuk jam në asnjë parti,- kundërshtova.

Ky është vendimi dhe unë kisha për detyrë që ta komunikoja, tha ai dhe kapi telefonin.

– A mund të ma jepni vendimin me shkrim, i thashë me mirësjellje.. Unë dua motivin se do të kërkoj punë tjetër. Kam familjen për të ushqyer.

– Shko merre vendimin tek shoqja sekretare e parë, tha ai.

Ishte e kotë të vazhdoja. Shefi kaq e kishte për detyrë. Shkova dhe kërkova vendimin. Më thanë se nuk ishte zbardhë akoma….dhe nuk u zbardh kurrë… U ktheva si i papunë në shtëpi.

***

Ishin bërë disa ditë që qëndroja i papunë. Ishte mëngjes i zakonshëm. Ecja me hap normal drejt qendrës së qytetit, kur më ndal i shqetësuar miku im B.D. Pa më thënë as mirëmëngjes, më tregon se në qendër të qytetit, tek MAPO, aty ku shpalleshin njoftimet publike, ishte varë një fletë-rrufe kundër meje.

– Janë grumbulluar shumë njerëz dhe po e lexojnë,-më tha. Pastaj më tërhoqi drejt MAPO-s. E ndoqa i bindur, pa e fshehur shqetësimin. 

Po mendoja:Prapë me fletë- rrufe këta? Një fletë-rrufe ma kishin vendosë para dy javëve, ku përgënjeshtrohej një artikull imi, publikuar në shtypin qendror, ku kritikoja kryetarin e Komitetit Ekzekutivë dhe të tjerë. Fletë-rrufeja më cilësonte gënjeshtar dhe kritizer. Në fund të fletë- rrrufesë ishin emrat e të gjithë administratës, përfshi kryetarin, zv.kryetarët,sekretarin, shefat e seksioneve. Po kjo e sotmja, ç’të ishte?

Në qytetet e vegjël lajmi përhapet shpejt. E shihja se kisha marrë mbi vete vështrimet e atyre që e kishin lexuar fletë-rrufenë.

-Ja ai në krah të majtë është, po i thoshte një djal i lagjes shokut përbri, kur na kaluan fare afër.

Kur u afruam tek këndi i fletë- rrufeve pamë se ishin grumbulluar kurreshtarë me shumicë, rrëshqita brinajzi për t’u afruar sa më shumë që ta lexoja se çfarë shkruhej.E lexova me një frymë. Akuzohesha se kisha fshehur biografinë dhe kisha mashtruar partinë, duke mos treguar se isha nipi i një komandanti të Ballit.(natyrisht ishte gënjeshtër). Partia më kishte shkolluar dhe unë e kisha tradhëtuar.Më bënin haram gjithçka.Kisha qenë gjarpër që isha futë tinëzisht në oborrin e partisë.

Në fund shkruhej:

Bashkfshatarët e fshatit Gjuzaj. 

Kur kisha lexuar dhe rreshtin e fundit, ndjeva një prekje në sup. Kthej kokën. Shoh një djal të gjatë të lagjes. Ai më dhuroi një buzqeshje dhe më shkeli syrin, pastaj zgjati dorën dhe e grisi letrën. Në ikje, ngriti zërin që ta dëgjonin dhe të tjerët:- Po pate problem na lajmëro!

Nuk kisha kohë që t’i përgjigjesha. M’u kujtua D. K dhe djemtë e lagjes Teqe.

Kujtohem që ta pyes B.D, që vazhdonte të rrinte krah meje: – Ti e pe vetë apo ta tregojë kush? Si kalove aq herët në qendër të qytetit?

– Shkova të pi kafen e mëngjesit dhe aty takova berber Metin. Ai më tregoj se e kishte parë që në orën 5 të mëngjesit një polic të gjatë që po e vendoste. Në gjysëm errësirë kishte shquar një polic shtatlartë që po e vendoste. Polici ishte nga fshati Halilaj. Berberi e njihte mirë policin se shpesh e thërrisnin në Degë për të qethur të burgosurit.

Po mendoja: Ç’ne bashkëfshatarët e mi të sillnin atë fletushkë, që në orën pesë të mëngjesit.Pse aq me ngut? Së paku duhej të ishin nisë në 3 të mëngjesit për të arritur aty në orën pesë! Pastaj qetësova veten: Njësoj si letrat nën derë, e njëjta dorë. Histori me paskuine.

Natyrisht që ato historitë e mia me paskuine nu kishin asgjë të përbashkët me novelën e shkrimtarit magjik amerikano-latin Gabriel Garcia Markez. Janë paskuine alla shqiptare. Gjeni shumë prej sosh edhe në portalet shqiptare dhe rrjetet sociale! Zoti na ruajte nga shpirtrat e keqinj!

Nju Jork, dhjetor 2021

Prof. Xhelal Zejneli  

– Shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe janë një ndër popujt më të lashtë të gadishullit;

– Gjuha shqipe është bijë e ilirishtes dhe është një ndër gjuhët më të vjetra të Evropës;

– Shqipja i takon familjes së gjuhëve indoevropiane (indogjermane) dhe është gjuhë e veçantë, d.m.th. nuk ka motër. Të tilla janë edhe greqishtja dhe armenishtja;

– Shqiptarët janë popull autokton i gadishullit;

– Shqiptarët janë popull autokton në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit.

*   *   *

– Periudhë më historike e popullit shqiptar është qëndresa çerekshekullore përballë inkursioneve osmane;

– Hero kombëtar i shqiptarëve është Gjergj Kastrioti (1405-1468);

– Periudhë politike e shqiptarëve është ajo e Rilindjes Kombëtare, që fillon më 1832 me Naum Veqilharxhin (1797-1846), që arrin kulmin me ngjarjen politike – Lidhjen e Prizrenit (1878); e përfundon me shpalljen e pavarësisë më 1912;

– Figurë e njohur e njohur e Lidhjes së Prizrenit ishte Abdyl Frashëri (1839-1892); (ka qenë edhe anëtar i Parlamentit Osman);

– Ideolog i mendimit politik shqiptar në periudhën e Rilindjes Kombëtare ishte Sami Frashëri (1850-1904);

– Ngjarje politike më e madhe e shqiptarëve në shekullit XX është shpallja e pavarësisë, më 1912 në krye me Ismail Qemalin (1844-1919); 

– Personalitet i njohur i çështjes shqiptare në trojet e pushtuara nga serbosllavët ishte Adem Demaçi (1936-2018) – simbol i qëndresës shqiptare në Jugosllavinë e Titos; 

– Ngjarje politike e madhe e kombit në vitet ’90 të shekullit XX është qëndresa politike e shqiptarëve në Kosovë, me në krye Ibrahim Rugovën (1944-2006), përballë pushtuesve serbë; 

– Ngjarje historike e kombit në fund të qindvjeçarit XX është lufta heroike e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës për çlirimin e Kosovës nga pushtuesit serbë, me në krye komandantin legjendar Adem Jasharin (1955-1998); 

– Ngjarje politike e madhe e kombit në fillim të qindvjeçarit XXI është shpallja e pavarësisë së Kosovës, më 17 shkurt të vitit 2008. 

*   *   *

– Vlerë letrare dhe kulturore të shqiptarëve janë humanistët shqiptarë: Gjon Gazulli (1400-1465); Marin Barleti (rreth 1450-1512), autor i veprave të shkruara në latinisht “De obsidione Scodrensi”, Venedik 1504 (Rrethimi i Shkodrës), “Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis”, Romë rreth 1508-1510 (Historia e jetës dhe bëmave të Skënderbeut, princit të Epirit); Mikel Maruli (1453-1500); Leonik Tomeu (1456-1531); Maksim Greku (rreth 1480-1556); Marin Beçikemi (1468-1526);

– Vlerë letrare, kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve janë autorët e letërsisë së hershme shqiptare, si: Gjon Buzuku (shek. XVI) – autor i librit të parë të shkruar në shqip “Meshari” (1555); një kopje e vetme ruhet në Bibliotekën e Vatikanit; arbëreshi Lekë Matrënga (1567-1619) – autor i së parës poezi në gjuhën shqipe, njëherazi i pari dokument i shkruar në dialektin e jugut (toskërisht) – “Canzona spirituale” (Këngë e përshpirtshme); Pjetër Budi (1566-1622); Frang Bardhi (1606-1643) – autor i veprës “Dictionarium latino-epiroticum, una cum nonnullis usitatioribus loquendi formulis”, Romë 1635 (Fjalor latinisht-epirotisht, me disa shprehje tëprditshme); është e para vepër në leksikografinë shqiptare; përmban 5640 zëra latinisht të përkthyera në shqip, plus një shtojcë me pjesë të ligjëratës, proverba dhe dialogë; Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689), kryepeshkop i Shkupit;

– Vlerë letrare, kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve janë shkrimtarët e letërsisë arbëreshe të shekullit XIX, si: poeti i parë i romantizmit në letërsinë shqiptare Jeronim De Rada (1814-1903); në vitin 1848 themeloi gazetën dygjuhëshe, në shqip dhe në italisht, “L’Albanese d’Italia” (Shqiptari i Italisë); ishte i pari periodik që botohej në gjuhën shqipe; Françesk Anton Santori (1819-1894); njihet si autor i së parës dramë origjinale në gjuhën shqipe “Emira”; disa pjesë u botuan më 1887 në revistën “Fiamuri Arbërit” të De Radës; Gavril Dara i Riu (1826-1885); poeti lirik Zef Serembe (1844-1901);

– Vlerë letrare, kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve janë poetët e letërsisë së Rilindjes, si: poeti kombëtar Naim Frashëri (1846-1900) etj.;

– Personalitete të rëndësishme letrare, kulturore dhe kombëtare shqiptare janë: Faik Konica (1875-1942); në vitet 1897-1902 botoi në Bruksel revistën “Albania”; në vitet 1902-1909 revistën e boti në Londër; studimet i përfundoi në Universitetin e Harvardit; Fan Noli (1882-1965), figurë poliedrike (e shumanshme); kreu Universitetin e Harvardit; më 1908, mbajti në Boston për herë të parë liturgjinë në gjuhën shqipe; ky akt përbënte hapin e parë drejt njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Shqiptare Autoqefale; në vitet 1909-1911 botoi në Boston gazetën “Dielli”; më 28 prill 1912, bashkë me Konicën, themeloi Federatën Panshqiptare Vatra në Amerikë; Gjergj Fishta (1871-1940), autor i 37 botimeve letrare, midis tyre i poemës epike historike “Lahuta e Malcis”,e quajtën Homeri shqiptar;       

*   *   *

– Bota njeh shumë personalitete shqiptare, sidomos Gjergj Kastriotin, Nënë Terezën (Anjezë Gonxhe Bojaxhiu, 1910-1997), laureate e çmimit “Nobel” për paqe (1979) dhe Ismail Kadarenë (1936-); mjekun dhe farmacistin amerikan me prejardhje shqiptare, nga fshati Llakavicë i Gostivarit, Ferid Murati (Ferid Murad, 1936-), laureat i çmimit “Nobel” për fiziologji dhe mjekësi (1998).

*   *   *

– Shqiptarët janë popull i ndarë në gjashtë pjesë: Shqipëri, Kosovë, Kosovë lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë), Maqedoni, Mal të Zi dhe Çamëri; një copëtim i këtillë i trojeve etnike historike të një populli s’është parë dot në historinë e botës;

– Nga Jugosllavia e Nikolla Pashiqit dhe e karagjorgjeviqëve, shumë shqiptarë u detyruan të shpërngulen prej vatrave të veta; në Klubin kulturor serb në Beograd, më 7 mars 1937, akademiku serb Vasa Çubrilloviq (1897-1990) promovoi elaboratin e tij “Iseljavanje Arnauta” (Dëbimi i shqiptarëve); shumë shqiptarë u dëbuan për në Turqi;    

– Trojet shqiptare mbahen të pushtuara nga Serbia, nga Maqedonia, nga Mali i Zi dhe nga Greqia;

– Copëtimi i tokave shqiptare fillon në Kongresin e Berlinit (1878), për të vazhduar në Konferencën famëkeqe të Ambasadorëve në Londër, më 1912-1913; 

– Pushtimin e trojeve shqiptare, gjatë historisë politike të kohës më të re, d.m.th. prej vitit 1850 e këndej, e ka mbështetur Rusia; ndërsa në Konferencën e Ambasadorëve, përpos Rusisë, edhe Franca me Anglinë; 

– Sot e kësaj dite, Rusia punon me të madhe për Serbinë dhe kundër shqiptarëve; 

*   *   *

– Shqiptarët kanë një flamur, flamurin e Gjergj Kastriotit; kanë një gjuhë; normat e gjuhës letrare shqipe janë atë të Kongresit të Drejtshkrimit të mbajtur në Tiranë në vitin 1972; kanë një histori; një gjuhë, një histori, një komb; 

– Pikëpamja se krahas gjuhës letrare standarde shqipe, ekziston edhe gegërishtja letrare, është pikëpamje antikombëtare dhe antishqiptare; një pikëpamje të tillë, shumë kohë më parë, e kanë mbështetur fuqimisht akademikët serbë;

– Pikëpamja se krahas kombit shqiptar ekziston edhe kombi kosovar nuk është veçse pikëpamje antikombëtare dhe antishqiptare; mbrojtja e një pikëpamjeje të tillë është tradhti e lartë;

*   *   *

– Çështja shqiptare në Ballkan nuk është çështje, as fetare dhe as ideologjike; çështja shqiptare në Ballkan është çështje kombëtare dhe është e vetmja çështje e pazgjidhur e gadishullit; 

– Të lidhësh miqësi me Beogradin dhe Josip Brozin (1892-1980) apo me Josip Visarionoviç Xhugashvili Stalinin (1879-1953) dhe  Moskën dhe t’i shpallësh luftë ideologjike Amerikës dhe Perëndimit, do të thotë të mos kesh vizion politik; gabimet në histori mund t’i kushtojnë një populli, një shekull, mund ta lënë një popull njëqind vjet pas;

– Shembja e monizmit dhe ardhja e pluralizmit u mundësoi shqiptarëve të bëjnë kthesë historike; tani miq të shqiptarëve janë Fuqitë e Mëdha të Perëndimit;

– Shqiptarët duhet të dëshmojnë se janë popull politik dhe se posedojnë aftësi për të ndërtuar shtet ligjor, shtet demokratik; të dëshmojnë se posedojnë aftësi për të qeverisur shtetin;

– Shqiptarët janë popull perëndimor dhe populli më proamerikan në botë; mirëpo, s’mjafton dot të thuash jam properëndimor dhe proamerikan; për të qenë properëndimor dhe proamerikan duhet t’i respektosh parimet themelore të demokracisë dhe të funksionimit të shtetit të së drejtës; shtetin që udhëhiqet nga politikanë që shndërrohen në milionerë, Perëndimi nuk e mbështet, madje pavarësisht edhe nga interesat strategjikë që mund t’i ketë ndaj atij; 

– Shqiptarët kanë miq në të katër anët e botës; midis tyre janë Vatikani, ShBA-ja, Gjermania, Italia, Austria, Kroacia, Londra etj.; shqiptarët janë ndër popujt e rrallë në Evropë, në mos i vetmi, të cilët gjatë Luftës II Botërore nuk ia dorëzuan Gestapos as edhe një hebre të vetëm;    

*   *   *

– Periudha e tranzicionit që kalon Shqipëria që prej vitit 1991 e deri më sot, është një periudhë e përgjakshme, e paparë ndonjëherë në historinë e kontinentit të vjetër; çdo vrasje dhe vdekje në qarkullimin rrugor;

– Për problemet me të cilat ballafaqohen, shqiptarët nuk duhet t’i fajësojnë faktorët e jashtëm, siç janë sundimi osman, politika antishqiptare e Beogradit, e Athinës dhe e Moskës; sundimi osman mbi shqiptarët ka marrë fund qysh në vitin 1912; pra, më shumë se një shekull; fajin për fatkeqësinë e vet, njeriu duhet ta kërkojë në vetvete; 

– Kosova zë vendin e pestë në botë me linjit; megjithëkëtë, ka sasi të pamjaftueshme të energjisë elektrike; të thuash se politikës shqiptare i mungon aftësia për ta qeverisur shtetin, do të ishte e tmerrshme dhe e dhimbshme; shtetin e varfër mund ta udhëheqin vetëm idealistët dhe jo tregtarët apo tyxharët; qëllimi i tyre është të pasurohen dhe t’u lënë pasuri marramendëse fëmijëve, nipave dhe mbesave të veta; akulli i trashë një metër nuk është krijuar për një natë – thonë kinezët; problemet që kanë të bëjnë me energjinë elektrike në Kosovë burojnë nga e kaluara; 

– Ndër politikanë ka edhe të tillë që hiqen aristokratë të politikës dhe të intelektualizmit; ata pandehin se po qe se vishesh mirë dhe në televizion flet ngadalë, do të tregosh se je aristokrat, edhe i politikës, edhe i intelektualizmit; këta politikanë apo politikane, nuk janë veçse aristokratë të mashtrimit, të manipulimit, të abuzimit, të gënjeshtrës, të vjedhjes, të hajdutërisë, të imoralitetit; aristokratë të mashtrimit dhe të hajdutërisë, brenda një populli të varfër?! Turp dhe mëkat!

– Kjo farë klase politike ekziston në saje të inteligjencies oportuniste dhe konformiste, shumë prej tyre tregtarë flamujsh; kjo kolonë poltronësh fare nuk çanë kokën se Shqipëria zë vendin e dhjetë në botë me ikjen e trurit; të ikësh prej një vendi me pozitë në Evropë, me dy dete, me pasuri dhe me bukuri natyrore, kjo është e dhimbshme; shqiptarët një ditë mund të ballafaqohen me vdekjen e bardhë, d.m.th. me shkallën e vdekshmërisë, më të madhe se të lindshmërisë, me mortalitet më të madh se nataliteti; 

Anës detit i palarë,

Anës dritës i paparë,

Pranë sofrës i pangrënë,

Pranë dijes i panxënë.

Noli

– Aristokratët e politikës dhe të intelektualizmit, i kanë edhe shërbëtorët e vet. Këta janë analistët politikë, ekonomikë dhe socialë – që të gjithë mercenarë. Shërbëtorë janë edhe kalemxhinjtë që shkruajnë me porosi dhe që hiqen se po kritikojnë dikë apo diçka. Në shërbim të këtij dance macabre ku mjerimi migjenian pasqyrohet si një metarealitet, janë edhe një pjesë e madhe e mediumeve, e gazetave, e revistave, e studiove televizive, e të ashtuquajturave debate televizive, e portaleve. Në këtë ferr dantesk gjen gazetarë, redaktorë, kryeredaktorë, moderatorë, udhëheqës programesh, debatesh. Asnjëri nga sa më sipër nuk çanë kokën për shpopullimin e trojeve, që shpesh i quajnë ilire dhe arbërore. 

– Shqiptarët nuk duhet të lejojnë përmbysjen e sistemit të vlerave; kur i dobëti dhe i paafti del e bëhet udhëheqës dhe administrues, të aftit dhe të ndershmit s’i mbetet tjetër pos të marrë rrugët pa kthim të botës;  

– Me reality programe ku mbizotëron zbavitja e lehtë dhe amoraliteti, tregtarët e politikës kanë gjetur edhe mënyra për ta amortizuar pakënaqësinë e shoqërisë. Kaq larg nuk kanë shkuar as edhe perandorët e lashtësisë. 

– Pa një Shqipëri të konsoliduar, nuk mund të pritet përparimi i kombit shqiptar në Ballkan. Derisa shqiptarët merren me vetveten, armiku i tyre po forcohet. Derisa shqiptarët merren me mikrovlera, armiku i tyre ndërton makrosisteme.  

Prof. Xhelal Zejneli      

– Në Kosovë del romani “Funerali i pafundmë” i Visar Zhitit – 

“Botimet KOHA” sjell një roman të pazakontë, i nxjerrë nga e harruara, “Funerali i pafundmë”. Roman i shkruar nga Visar Zhiti për një funeral surreal që ngërthen metafora histroike, rrëfime tragjikomike, cinike e groteske, që të gjitha në funksin të luftimit të diktaturës nëpërmjet letërsisë. Me një stil jashtë të zakonshmes, Zhiti shkrin gjithë talentin lirik për ta sjellë një roman shumë të veçantë.”

Kështu shkruan në lajmin e vet enti “Botimet KOHA” në Prishtinë në publikimin që i bën romanit “Funerali i pafundmë” të shkrimtarit Visar Zhiti. Ky roman del në kohë pandemie dhe i bën jehonë të zymtë edhe pandemisë, por asaj ideologjike. Romani është një përballje letrare me dikaturat, cilatdo qofshin dhe ngado që mund të vijnë. 

Pas botimit të parë në Tiranë, nga “Omsca-1” 2003, romani u botua dhe në Itali me përkthim nga prof. Elio Miracco.

Më pas doli dhe në Rumani, me përkthim të Dr. Luan Topciut. Botimi i tij i dytë në vitin që shkoi, pati disa shtesa, me të cilat doli së fundmi në Prishtinë.

Ndërkaq romani është në process pune për botim dhe në gjuhë të tjera Kritika vendase dhe e huaj e sheh “Funeralin e pafundmë” si vepër postkafkiane dhe postmoderniste, Po rendisim disa pjesë prej tyre, nga shkrimtarë dhe kritikë letrarë.

NJË RRËFIM PËR ECJEN NË ASKUND

Nga Aliu Aliu

Kritik arti, Kosovë

…eshte porosi dhe paralajmerim, eshte rrefimi per ecjen askund te nje kohe, te nje hapesire, te nje rrethi, te nje shoqerie, te nje kolektiviteti qe s’di prej ku eshte nisur dhe pse eshte nisur dhe, me tragjikja akoma, qe s’di per ku udheton ne formen e nje funerali, pse udheton dhe ke perciell. 

lexuesi ne fund pyet: pse gjithe ky trishtim, sikur te paskesh qene paluar neper shekuj, e per t’u shpaluar pastaj ne faqet e romanit “Funerali i pafundme”? 

Dhe na vjen vazhdimisht te pyetemi: c’eshte gjithe ky vizion tragjik, permasash apokaliptike? Enderr, parandjenje e paralajmerim, loje e imagjinates buze humnere, te imagjinates qe pluskon dhe deperton pertej te imagjinueshmes? 

Nga Dr Gëzim Alpion, Universiteti i Birminghamit, Mbretëria e Bashkuar.

Po qe se akoma nuk e keni lexuar romanin e Visar Zhitit “Funerali i Pafundmë”, nxitoni të gjeni nje kopje. Po qe se libri nuk ështe më në qarkullim, i shkruani botuesit menjëherë që të botojë kopje të tjera, mundësisht sa më shumë. Po qe se ribotimi do të marr kohë, më shkruani që t’iu dërgoj kopjen time. Sa më herët që ta lexoni këtë vepër, aq më shumë do të përfitoni. Si çdo vepër me vlerë, ky roman ju ofron lexuesve nje trajtim terapik që do t’i ndihmojë ata ta njohin vetveten ndoshta më tepër se nga çdo libër tjetër që kanë lexuar deri tani. Si nje Froid letrar, Zhiti e drejton lexuesin me mjeshtëri, simpati, por disa herë edhe me insistim në turneun e vështirë nëpër labirinthet e errëta të koshiencës dhe subkoshiencës. Me Zhitin, letërsia shqiptare ka gjetur nje stil te ri rrëfimi që u përsos nga James Joyce dhe Virginia Woolf.

Zhiti ka shkruar një vepër origjinale sa moderniste po aq edhe postmoderniste për nga konceptimi dhe ekzekutimi artistik si dhe mesazhi filozofik. Ky roman mund të krahasohet denjësisht me disa nga veprat më të mira të autorëve si Kafka, Orwell, Salinger, Heller dhe Solzhenitsi. Duke pasur parasysh historinë e romanit shqiptar, Funerali i Pafundmë është një arritje për letërsinë dhe kulturën shqiptare. 

NË ITALI

VALLE E ÇMENDUR FERRI

Nga Prof. Elio Miracco

Visar Zhiti ndërton një mozaik marramendës, ku duket se janë vënë të gjitha me ngjyrat e ndjenjave : dhëmbja dhe ironia, seksi dhe ëndrra, vuajtja dhe bukuria, gjëmimet e luftrave në Ballkan dhe fantazmat, realja e përzier me jorealen duke u bërë më reale, përditshmëria e shpërndarë nëpër kohë, me një dënduri dhe harmoni që e arrijnë vetëm mjeshtrit.

Nga Davide Brullo 

Funeralin e pafundmё, roman i jashtzakonshёm, qё kashtis ankthin uajtnian tё kёngёs me marramёndjet e Mario Luzi-t  Nё fakt, romani-poemë nё 66 odat e tij kundёr – Nerude, ёshtё varrimi, 100 vjet mbas Revolucionit rus, tё “mendimit tё njёsuar” (nga ana tjetёr, “tё mendosh ndryshe tё ndёrlikohet jeta”), tё Shtetit si “varrmihёs”, tё diktatorit si proletariati i bashkuar (“Nё vdekjen e diktatorit mbretёron njё hije e rёndё nё tё gjithё Shtetin dhe njё angёshti, duket sikur ka vdekur edhe vendi. A do tё gjindet mё njё tjetёr shtypёs kaq i suksesёshёm ?”)

  Nё kёtё valle tё çmendur ferri megjithatё shpёrthen dashuria epshore (“ Qё njё ditё do tё vdisja, e dinja, por qё tё bёnja dashuri nё njё funeral, nuk m’a ka marrё mendja kurrё), madje nё “formё piramidale”. Megjithёse i prashitur nga pushteti, poeti gjithёnjё ulurin “po”-nё e tij mizore jetёs.

Nga Alessandro Zaccuri

Ёshtё njё valle e veçantё vdekёsore ajo qё poeti shqiptar  Visar Zhiti vё nё skenё nё kёtё Funeral tё pafundmё, i pёrkthyer mrekullisht nga Elio Miracco nё njё italishte qё ruan ashpёrsinё dhe guximin e sprovёs sё origjinalit: kapërcimet e papritura qё ngrenё krye nga njё kapitull nё tjetrin… qё pёrmblidhen nё epigrame… dhe rrokullisje dramatike, njё faqe e bardhё pёr tё lёnё tё kuptohet se pragu i tё pathёnёshmes ёshtё arritur.   

I konceptuar si alegoria e totalitarizmit, Funerali i pafundmё kthehet nё njё pёrsiatje mё tё gjёrё mbi gjёndjen njerёzore, ndёrmjet instiktit tё mbijetesёs dhe fatit tё pёrbashkёt : “Ne i pёrkasim tё gjithё vdekjes e mbi tё gjitha nё njё funeral”, shkruan Zhiti, duke bёrё tё depёrtojnё nё bashkёkohёsinё fjalёt e dashura tё Etёrve tё shkretёtirёs.

POROSI EVOLUTIVE ME VLERA UNIVERSALE

Nga Dr. Viktor Marko Solomon

Izrael

Funerali është një dekodifikim jashtëzakonisht simbolik i një procesi që fillon atje ku fillon edhe vetë historia e jetës dhe vazhdon, pambarimisht, i pasuruar me cilësitë, karakteristikat, vlerat dhe vetë domethënien e ekzistencës së saj. 

Vetëm një operacion i mirëkuruar ermeneutik në planin psiko-antropo-sociologjik mund të zbërthejë jo vetëm simbolikën e fuqishme prehomerike të Funeralit të Zhitit, por edhe pasurinë gjuhësore aq të favorizuar nga shqipja në të cilën romani është shkruar, 

Funerali surreal që përshkruan Zhiti përballon temën më shumë se aktuale të konfliktit  Vetvete – Ego, që dominon shoqërinë e sotme postmoderne, temën e domosdoshmërisë së shembjes së skemave të konsoliduara antropologjike, që i japin njeriut të sotëm disa  përsigurime, por jo siguri të vërtetë.

NË RUMANI 

NJË EVENIMENT KULTUROR

Nga Dr. Luan Topçiu

Romani „Funerali i pafundmë” popullohet jo nga karaktere, por nga personazhet-maska, personazhet zëra ose thjesht personazhet hije të paforma që krijojnë kortezhin e pafund. Funerali është torturë e ngadaltë shumëvjeçare, gjë e shton dramacitetin, dhe jo rroposje e beftë. Ky kortezh i pandemive ideologjike shkon paralelisht me pandeminë COVID-19. Është marshimi i shumicës drejt një varri të nevojshëm, duke mbajtur një arkëmort enigmatik që nuk mbërrin në asnjë destinacion. Poeti i madh rumun Cezar Ivanescu lexoi dorëshkrimin e këtij romani, duke e përshkruar shkrimtarin Visar Zhiti si “një shkrimtar origjinal me forcë të madhe dhe dramatizëm të rrallë”.

Nga Aurel Maria Baros

Libri i Visar Zhitit, “Funerali i pafundmë” është një epope e vërtetë e kalvarit të një shoqërie që i është nënshtruar “një marshi funebër” diktatorial, drejt një ideali të sëmurë. Në thelb, një histori e rëndë, por plotësisht reale, një histori e marshimit te verbër, një histori përberë prej evenimentesh domethënëse, tragjike dhe tragji-komike, një metaforë e jashtëzakonshme e “turmës” e tërhequr në mënyrë obsesive ne një rrugë që nuk gjen fundin. 

Ne tekstin e Zhitit, siç sugjeruam më lart, bashkekzistojnë lumturisht, me domethënie te thella, sekuenca te tmerrit dhe poezisë se ndjeshme, komikja me absurdin, grotesku dhe meditimi serioz, patetizmi dhe fatalizmi më gjunjëzues. “Funerali i pafundmë” i autorit te talentuar dhe te thelle Visar Zhiti duke u publikuar në Rumani, përbën një eveniment te vërtetë kulturor.

         Nga Liviu Lungu

Përmes një gjetjeje krejt origjinale, arrin t’i induktoje lexuesit hidhërimin, grinë dhe tmerrin e një intelektuali në fundin e mijëvjeçarit të dytë.

         Teksti, relativisht i shkurtër: kujtime, memento, metaforë me referime historike të qarta, historia e drejtuar dhe përmes metaforash, rrëfime me thekse tragji-komike dhe, vende-vende, cinike, grotesk, që dëshmon thellësi dhe frymë fine vëzhgimi, seri obsedante me ndodhi nga të cilat bien në sy disa, përsosmërisht të integruara, nga një lirikë e shkëlqyer…

PhD Artan Hoxha

Fundjava e sprasme e nëntorit 2021 që ishte e gjatë sepse përkonte me festën e Shpalljes së Pavarësisë dhe atë të Çlirimit të Shqipërisë nga ushtritë naziste u festua, të paktën në Tiranë, ashtu si zakonisht kalohen të gjitha festat. Baret, pub-et, birraritë, restorantet u mbushën plot me njerëz të të gjitha grupmoshave dhe paraja u derdh lum. Flirtet nuk munguan: vajzat joshnin me hiret femërore përmes dekolteve dhe minifundeve kurse djemtë, me mjekrat e stiluara dhe flokët me brilantinë ekspozonin muskujt dhe trupat e tyre të palestruar pas bluzave enkas të ngushta. Platformat instagram, facebook e tiktok shpërthyen nga imazhe të shumëllojshme. Duhet të kërkoje shumë mes këtyre pamjeve të mbushura me eros për të shquar ndonjë mesazh patriotik. Politika nuk dukej në horizontin e këtyre festave në një shoqëri që, ashtu si edhe në Europë e Amerikën e Veriut, është e përfshirë katërçipërisht në konsumerizmin dhe hendonizmin e epokës postindustriale. Këto ditë të shënuara të pedagogjisë patriotike dhe ritualit nacionalist, treguan se shoqëria shqiptare po depolitizohet gjithnjë e më shumë. Në pjesën më të madhe të tyre, shqiptarët janë të shqetësuar për të ardhura më të larta dhe për të zgjeruar mundësitë për të zbuluar dhe shpalosur potencialet e tyre; më shumë se sa tek e shkuara ata janë të përqendruar tek e tashmja dhe e ardhmja. Duket sikur thënia e Monteskjesë se “të lumtur janë ata që nuk kanë histori” gjen vend në Shqipërinë e sotme – e në shumë e shumë vende të tjera, gjithashtu – ku, edhe pse historia ka një peshë shumë të madhe mbi të tashmen, ajo gjithsesi zë një vend fare të papërfillshëm në mendjet e shumicës së njerëzve. Por historia, sidomos ajo komuniste, rëndon e shqetëson eksponentë të caktuar brenda forcave kryesore politike në vend dhe festat e 28-29 Nëntorit u dhanë atyre një mundësi të qarkullojnë sërish idetë e tyre. Një fantazmë po u fanitet shpirtrave të këtyre personazheve që lundrojnë mes politikës, medias dhe akademisë. Është fantazma e komunizmit dhe e Enver Hoxhës. 

U bënë disa javë tashmë, që një nga fjalët çelës të debatit mediatik është bërë çështja e dekomunistizimit. Bujar Çela, një deputet i Partisë Socialiste, figurë krejtësisht anonime e politikës shqiptare, gjeti mundësinë të bëhej i njohur duke uruar Ditën e Pavarësisë me një fotografi, ku krahas flamurit kombëtar qëndronte edhe portreti i Enver Hoxhës. Kaq mjaftoi për të vënë në lëvizje Partinë Demokratike, që nëpërmjet nënkryetarit të saj kërkoi fillimin me urgjencë të dekomunistizimit. Në një deklaratë për shtyp, Enkelejd Alibeaj, theksoi se bashkë me nazizmin edhe komunizmi është i dënuar nga Bashkimi Europian. Që prej atij momenti, aktivistë të lidhur me forumet drejtuese të Partisë Demokratike në media dhe akademi, kanë nisur një fushatë të vërtetë kundër të kaluarës komuniste dhe kërkojnë edhe kalimin e një ligji mbi dekomunistizimin duke iu referuar në vijimësi një rezolute të Bashkimit Europian. Besoj se e kanë fjalën për rezolutën e 2 prillit të vitit 2009, që dënon të gjitha krimet e regjimeve naziste apo komuniste si dhe njeh se nazizmi, stalinizmi, regjimet komuniste dhe ato fashiste janë një trashëgimi e përbashkët europiane me të cilat, banorët e kontinentit duhet të ballafaqohen përmes një debati të ndershëm dhe konstruktiv. Pra, Europa nuk bashkohet vetëm nga rrënja e përbashkët qytetërimore greko-romake, kristiano-judaike dhe tradita intelektuale laike e iluminizmit – për të cilën ajo mburret – por edhe nga fatkeqësitë e mëdha që tronditën nga themelet arritjet e humanizmit europian.

Qysh prej 28 Nëntorit, debati në Shqipëri ka marrë një tjetër drejtim. Së pari, asnjë nga ata që bëjnë thirrje për dekomunistizim nuk arrijnë dot të përgjigjen se çfarë kuptojnë me këtë term. E po njëlloj, nuk dinë dhe nuk njohin rezolutën e 2 prillit të vitit 2009. Sipërmarrësit mediatikë e politikë që kërkojnë me forcë dekomunistizimin, nuk shprehen mbi dënimin e krimeve të regjimeve që ndiqnin ideologji ekstreme të majta e të djathta, si një reflektim mbi një të shkuar të përbashkët europiane, që nuk i dallon shqiptarët nga europianët e tjerë por i bashkon ata në një trashëgimi të përbashkët historike. Përpos kësaj, ligjërimi që ata përdorin është në shumicën e rasteve revanshist. Ndërsa kërkojnë vendosjen e drejtësisë, ata trumbetojnë për dënimin e krimeve të komunizmit me një gjuhë urrejtjeje. Por, nëse i referohemi sërish Bashkimit Europian, ky e dënon gjuhën e urrejtjes dhe anatemimin e kujtdo për shkak të besimit fetar apo ideologjik, orientimit seksual, gjinisë, racës, klasës, etj. Në fakt, regjimet komuniste dhe fashiste i kanë mbështetur programet e tyre politike mbi ideologji dhe mbi një fjalor, që ushqente urrejtjen për armikun, qoftë ai klasor apo racor. Ndërkaq, në këto dy javë, topat zbrazen kundër komunizmit duke keqinformuar publikun me dashje ose padashje, se kjo ideologji është e dënuar nga BE-ja. Sesi mund të jetë komunizmi i dënuar nga Bashkimi Europian në një kohë kur thuajse në të gjitha vendet e unionit ka parti komuniste dhe kampuset universitare janë të mbushura me marksistë, për këtë askush nga nismëtarët e dekomunistizimit nuk flet. Ndoshta edhe nuk janë të informuar, nuk i dihet. Padija, ashtu si edhe harresa, i bëjnë njerëzit të lumtur dhe i mbushin plot vetëbesim në atë që mendojnë se është kauza e tyre. Në sjellje, këta janë po njëlloj si edhe ata që dënojnë.

Madje, sipërmarrësit e djathtë të dekomunistizimitas nuk pranojnë, e madje e kundështojnë të skandalizuar faktin seKarl Marksi ka qenë një filozof humanist. Që nga ky pohim del qartë se as nuk e njohin dhe as nuk e kanë lexuar Marksin. Si antikomunistë, ata nuk e marrin mundimin ta lexojnë atin e komunizmit “shkencor”, sepse për ta ai është “largqofti” – tjetër çështje, pastaj, sesa janë në gjendje ta kuptojnë atë. Këtu nuk po bëj apologjetin e Marksit, të cilin kam më shumë se 20 vjet që e lexoj dhe sa më shumë i rikthehem, aq më shumë kuptoj se nuk mbështes idetë e tij, sidomos determinizmin e tij historik dhe mëtimin e historia udhëhiqej në rrugëtimin e saj nga një logjikë dhe ishte drejtuar drejt një destinacioni të pashmangshëm: shoqëria komuniste. Si vinte në dukje me mjaft mprehtësi Albert Kamy “sa më shumë njerëzit besojnë te historia, aq më shumë ata humbasin përgjegjësinë për jetët e qenieve njerëzore”. Por kjo nuk do të thotë se duhet të deklaroj se Marksi nuk ishte humanist apo, edhe më keq, ta shpall armik apo heretik. Filozofi i madh gjerman vijon të jetë një figurë qendrore e historisë së mendimit evropian dhe botëror dhe çdo intelektual i mirëfilltë angazhohet seriozisht me veprën e tij. Në këtë rast, do të ishte e nevojshme të kujtonim Volterin, që në një rast i shkruante një oponenti të tij: “me ty nuk jam dakord dhe mendimet e tua nuk më pëlqejnë, por jam i gatshëm të luftoj deri në vdekje që ti të kesh të drejtën t’i shprehësh ato”.

Në fakt, mënyra se si flasin partizanët e dekomunistizimit të këtij fundiviti dhe sesi e ndërtojnë gjithë ligjërimin e tyre, të bën të kuptosh se ata janë po aq përjashtues, e po aq mohues ndaj “Tjetrit” sa edhe revolucionarët e tipit leninist. Më shumë sesa me ithtarët e lirisë, këta shëmbëllejnë me inkuizitorët. Kërkesave dhe akuzave të tyre u kundërpërgjigjen “specialistë”, “ekspertë”, “studiues” dhe politikanë të së majtës shqiptare apo të lidhur e në shërbim të saj. Në shtyp e televizion ata nisin e rendisin krimet e forcave antikomuniste gjatë periudhës së Luftës së Dytë Botërore, por pa përmendur krimet që kanë kryer forcat komuniste dhe regjimi i PPSh-së gjatë dyzetë e pesë vjetëve të pushtetit të tij. Mos vallë duan të deligjitimojnë kërkesat e PD-së duke heshtur mbi krimet e PKSh-së dhe të PPSh-së? Kjo heshtje e tyre tregon se ata e legjitimojnë represionin dhe dhunën që ushtroi regjimi komunist mbi kategori të tëra shoqërore. Kështu, debati hyn në rrugë qorre dhe reflektimi i nevojshëm dhe klima e diskutimit prishet përfundimisht nga “profesionistët” e palicencuar të të dy krahëve të spektrit politik.

Edhe më shqetësuese janë kategoritë kolektive që përdorin në zhargonin e tyre “dekomunistizuesit” e këtij fundiviti. Repertori konceptual që ka si njësi analize grupin, në rastin konkret “komunistët” në numrin shumës, tregon se sa të pashkëputur janë ata nga tradita intelektuale e shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX. Nga sa i njoh, ata janë të pavetëdijshëm për këtë fill që lidh mendimin e tyre më atë të një shekulli e ca më parë, kohë kjo kur u ngjiz komunizmi, nacionalizmi, eugjenizmi, racizmi shkencor dhe të gjitha ideologjitë që kërkesat e tyre, i artikulonin mbi bazën e të drejtave që i takonin grupit ose grupeve dhe jo individit. Ky i fundit humbiste në kategoritë e gjera sociale ku e vendosnin ideologjitë. Deri ne mesin e shekullit XX është folur për të drejta kombëtare, etnike e klasore. Po njëlloj ndodhte edhe me armikun, i cili identifikohej mbi bazën e disa cilësive që i mvisheshin grupit shoqëror ku ai bënte pjesë. Në Europë, situata do të ndryshonte vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, që përkon me rritjen e skajshme të ndikimit amerikan në kontinentin e vjetër dhe kur në këtë të fundit do të depërtonte konceptimi individualist i të drejtave. Tanimë, do të flitej për të drejtat e njeriut dhe jo më të qytetarit, ky i fundit i kuptuar si një subjekt ekskluzivisht politik i angazhuar në jetën politike kombëtare. Individualizimi i të drejtave, i dha fund edhe asaj që është quajtur “tirani e qytetarit” dhe bashkë me të u depolitizua çështja e të drejtave, që i takonte ose i përkiste të gjithë njerëzve, pavarësisht statusit të tyre politik.

Në Shqipërinë e vitit 2021, ata që predikojnë “dekomunistizim” shkojnë në drejtim të kundërt me këtë prirje që ka më shumë se pesëdhjetë vjet që ka hedhur rrënjë në Europë dhe në segmente të rëndësishme të shoqërisë shqiptare. Kodet gjuhësore dhe konceptuale që përdoren janë thellësisht kolektive. Në vend që ta trajtojnë problemin e regjimit komunist si një dukuri historike shqiptare dhe botërore, ata vënë në shënjestër kategori të caktuara sociale të cilat i godasin dhe kërkojnë t’i bëjnë përgjegjës me çdo kusht. Nuk flasin për reflektim por për ndëshkim, ose më mirë për ostracizim shoqëror. Historinë e shkruajnë si kanë qejf, shpesh duke e shitur veten si studiues, ndërkohë që nuk janë dhe nuk kanë asnjë formim për të bërë punë akademike serioze, të paktën jo për periudhën komuniste. Ndaj edhe kur e bëjnë këtë, e vënë në shërbim të agjendës së tyre apo edhe të promovimit të vetes. Kërkojnë të përdorin dekomunistizimin si mjet për të politizuar mjedisin gjithnjë e më të depolitizuar shqiptar dhe problemin e drejtësisë ndaj viktimave të komunizmit synojnë ta shndërrojnë nga një problem mbarëshoqëror, që kapërcen të majtën e të djathtën, në një instrument partiak.Në të vërtetë, depolitizimi i shoqërisë shqiptare që ne shohim sot, është tregues i zbehjes gjithmonë e më të madhe të trashëgimisë komuniste. Regjimi komunist donte të përshkonte çdo pore të shoqërisë dhe të kontrollonte çdo sferë të jetës përmes politizimit.Distancimi gjithnjë e më i madh i shoqërisë shqiptare nga ky politizim dhe debatet që prodhojnë vazhdimisht partitë politike, përfaqësojnë një dekomunistizim spontan e të pakomanduar nga lart.

Në fakt, ata mëtojnë se Partia Demokratike ka të drejtën morale dhe historike të drejtojë dekomunistizimin, kjo me pretendimin se ish të përndjekurit janë elektorati historik i PD-së. E para, pohime të tilla tregojnë qartë se sipërmarrësit politikë dhe mediatikë që kërkojnë dekomunizstimizin, e shohin këtë proces ekskluzivisht si një nismë politike të një partie të vetme duke përjashtuar çdo formë dialogu pluralist që përfshin brenda saj edhe shoqërinë civile. E dyta, ata e rrudhin këtë proces vetëm tek drejtësia për ish të përndjekurit. Sipas këtij arsyetimi, PD ka akaparuar ish të përndjekurit dhe pa të djathtën ata janë jetimë, kurse e majta nuk i sheh si shtetas shqiptar që kanë të drejtën e tyre kushtetuese të dëmshpërblehen moralisht dhe materialisht për të gjitha vuajtjet e tmerrshme që kanë kaluar gjatë regjimit komunist. Nga ky moment, ky problem nuk i takon më shoqërisë dhe të gjithave forcave politike, por vetëm Partisë Demokratike.

Dekomunistizimi dhe monopolizimi i këtij procesi shndërrohet kështu në një mundësi për të fituar kapital politik dhe për të goditur kundërshtarin politik, në këtë rast PS-në, duke e etiketuar atë thjesht dhe vetëm si trashëgimtare të PPSh-së dhe jo si partinë kryesore të së majtës që përfaqëson një pjesë shumë të rëndësishme të elektoratit shqiptar. PS, sipas kësaj logjike, ka ndryshuar emër por jo përmbajtje. Në këtë mënyrë, duke e lidhur dekomunistizimin me rezolutën e vitit 2009 të BE-së dhe europianizimin, PD kërkon të delegjitimojë sa më shumë brenda dhe jashtë vendit PS-në. Përtej padijes dhe zellit të tyre për të ndjekur dhe asgjësuar fantazmën e Enver Hoxhës dhe të komunizmit, arsyeja pse ithtarët e dekomunistizimit flasin dhe përdorin kategori kolektive që vënë në thepin e shënjestrës së tyre grupime të tëra, kanë qëllime të qarta politike të ditës. Duke akuzuar PS-në e vitit 2021 si trashëgimtare të PPSh-së që kishte për ideologji udhëheqëse marksizëm-leninizmin dhe duke deklaruar komunizmin si ideologji të dënuar nga BE-ja, praktikisht kupola e PD-së dhe të gjithë ata që janë në shërbimin e saj, kërkojnë të delegjitimojnë forcën politike që ka pushtetin. Kjo është një nga nismat e shumta që tanimë janë bërë të modës në jetën politike shqiptare, ku opozita kërkon me çdo kusht të polarizojë gjendjen në vend dhe të delegjitimojë partinë që ka fituar zgjedhjet.

Prandaj edhe instrumentalizimi i “dekomunistizimit” ka për të qenë një flluskë sapuni për sa kohë udhëhiqet nga qëllime segmentare që nuk rrokin në gjithë gjerësinë e tyre mbarë shoqërinë shqiptare. Kështu, ndërsa Enkelejd Alibeaj kërkon distancim nga Enver Hoxha, ai nuk sqaron se çfarë do të thotë distancim dhe nëse distancimi është alternativa e duhur për të reflektuar mbi të shkuarën. Përpos kësaj, zëvendëskryetari i PD-së nuk kërkon reflektim dhe hetim të gjithë atyre që kanë kryer krime në këtë vend. Dhe krime nuk kanë kryer vetëm komunistët, por jo rrallë herë edhe ata që e quanin veten si antikomunistë, sidomos në vitet e Luftës së Dytë Botërore. Atëherë kur nismat e kësaj natyre, që kërkojnë përfshirje të gjerë, sidomos të shoqërisë civile, lindin nga nevoja politike të ditës dhe i përgjigjen interesit të ngushtë dhe të momentit të një partie të vetme, ato përgjithësisht veniten po aq shpejt sa edhe shfaqen.

Reflektimi mbi komunizmin dhe krimet e tij, kërkon pikësëpari të njohim se çfarë e mbajti aq gjatë atë regjim në këmbë. Në çfarë mënyrash dyzet e pesë vjetët e periudhës komuniste kanë farkëtuar modele që riprodhohen sidomos në kulturën politike dhe në korrupsionin e madh politik që ka përfshirë vendin? Cilat janë pasojat e shumta ekonomike, kulturore, shoqërore të atij regjimi? Si e kaluara komuniste rëndon mbi të sotmen? Kjo nuk mund të arrihet duke e nxirë atë periudhë dhe duke i adresuar asaj të gjitha problemet me të cilat ndeshet sot shoqëria shqiptare. Ndryshe, do të përfundojmë si Hrushovi me destalinizmin. Duke i mveshur Stalinit të gjitha problemet e Bashkimit Sovjetik, Hrushovi e shfajësoi sistemin që kishte lejuar Stalinin të kryente krimet që bëri – dhe në realizimin e të cilave ishte përfshirë edhe vetë Hrushovi. Duke u marrë më fantazmën e komunizmit dhe të Enver Hoxhës, e duke i cilësuar mbështetësit e diktatorit stalinist shqiptar si të këqij, nuk do arrijmë asgjë veçse do riprodhojmë, nën një petk tjetër, të njëjtin qëndrim të pakompromistë ndaj kundërshtarit, të cilin intrazigjenca e tipit leninist e shndërron në armik.

Shumë instruktive për këdo partizan të dekomunistizimit është domethënia e obeliksut të Nikita Hrushovit, bërë nga skulptori rus me prejardhje hebatike, Ernst Neizvjestni. Në vitin 1962, Neizvjestni pati një debat shumë të ashpër me Hrushovin. Udhëheqësi komunist e quajti artin bashkëkohor të skulptorit si të degjeneruar, akuzë kjo, të cilës ai iu përgjigj se Sekretari i Parë i Partisë Komuniste të BRSS-së ishte thellësisht injorant në fushën e artit. Nuk ka nevojë të përshkruaj sesi u shpreh Hrushovi kundër Neizvjestnit. Gjithsesi, në vitin 1972, familjarët e Hrushovit, që kishte vdekur një vit më parë, i kërkuan të bënte qivurin e ish-liderit sovjetik. Neizvjestni pranoi. Obelisku përbëhet nga blloqe graniti të bardhë e të zi, të cilët janë të ngërthyer në pika të ndryshme me njëri-tjetrin. Duke përdorur një konceptim dikotomik dhe kundërvënien midis dy ngjyrave të kundërta, Neizvjestni përmes kësaj vepre vinte në dukje pikërisht kontradiktat e shumta brenda të cilave ishte kapur Hrushovi. Me qëllime reformatore dhe besimtar i utopisë komuniste, i vendosur të shkëpuste vendin nga trashëgimia staliniste, liberalizues i jetës ekonomike dhe sociale, ai në fund shtypi me tanke lëvizjen hungareze të vitit 1956, ndaloi lirinë artistike ku ishte vetë nismëtar, vijoi përndjekjen fetare me të njëjtin zell si Stalini dhe ekonominë e lejoi të qëndronte e mbërthyer në duart e planifikuesve qendror në Moskë. Përballja mes idealeve dhe realitetit, ndeshja me trashëgiminë staliniste që e kishte formësuar edhe atë vetë, bilanci pozitiv dhe negativ, e bënin Hrushovin një figurë tejet komplekse, gjë që Neizvjestni e shprehu edhe në veprën e tij. Përmes artit të tij dhe gjuhës së ngjyrave të granitit, skulptori i talentuar rus, mblodhi në një monument të vetëm historinë e Hrushovit si njeri dhe të vendit ku ai jetoi dhe drejtoi.

Ndoshta, qivuri i ish-liderit komunist mund të na tregojë shumë më tepër sesi t’i qasemi të shkuarës, pa mllef, por të etur për të kuptuar dhe mësuar sa më shumë prej saj, duke respektuar viktimat por duke bërë kujdes se si të identifikohen xhelatët. Mbi të gjitha, të mos e pikturojmë komunizmin si një distopi tmerri. Duhet kuptuar pse pati mbështetje, sepse gjurmimi i legjitimitetit dhe humbjes së tij nga regjimi komunist, na ndihmojnë më shumë për të kuptuar sesi struktura e pushtetit ndërlidhet me shoqërinë dhe sesi këto përshtaten në mënyrë të ndërsjellë me njëra-tjetrën. Kjo do kohë dhe punë. Në pikturën e tij të njohur “E vërteta, koha dhe historia”, piktori spanjoll Fransisko Goja e portretizonte “kohën” si një burrë me krahë engjëlli që mbante nga dora dhe ndihmonte të “vërtetën”, të portretizuar si një grua, të qëndronte në këmbë. Poshtë tyre, e personifikuar si një vashë thuajse e zhveshur dhe e ulur mbi një shkëmb, qëndronte “historia”, e cila regjistronte ngjarjet, gjë që nënkuptonte se me kohën del e vërteta. Goja ishte bir i kohës së tij dhe besonte plotësisht tek e vërteta. Sot jetojmë në epokën e post-modernitetit dhe siguritë e mëdha të iluminizmit janë tronditur shumë rëndë nga Lufta e Dytë Botërore dhe nga diktaturat e egra të shekullit XX. Unë nuk e kam më besimin e Gojas për arritjen e të vërtetës, sikundër jam shumë skeptik në objektivitetin e historisë apo në emërtimin e saj si shkencë. Gjithsesi, “E vërteta, koha dhe historia” zbut pesimizmin intelektual të kohës që jetojmë dhe tregon se me kohë, nëse e kaluara studiohet për sa më shumë të jetë e mundur, e zhveshur nga qëllimet sektare – si edhe vasha që personifikon historinë – atëherë do të jetë e mundur të zbërthejmë më mirë të shkuarën tonë dhe përmes saj të kuptojmë se ku jemi e ku duam të shkojmë.