Nga Avan Garde e Apollinaire te burgu i Visar Zhitit.

Nga Qemal Agaj

Ky shkrim botohet me rastin e shpalljes së 28 Janarit, ‘’DITA E LIRISË’’ nga qyteti i Çikagos, në përkujtim të ditës së daljes  nga burgu të poetit Visar  Zhiti , 28 Janar, 1987.

Gjatë leximit të poezive të burgut të poetit, Visar Zhiti, më tërhoqën vëmendjen disa poezi, që ashtu si ishin shkruar, krijon imazh, pra, në formën e Kaligramave.  ( CALLIGRAMMES ).

Në pasthënien e librit Dr. Luan Topçiu shkruan: ‘’ E krijuar si një krijesë e ndaluar, e rrezikshme, kanosëse, e paparashikuesshme, joshëse deri në aventurë, mikluese deri në mëkat, poezia e Visar Zhitit e krijuar në burg afërmendsh që nuk ishte një produkt komod profesional, por një përpjekje, një akt guximtar, një kapërxim, një hop mbi kufijtë e dhënë dhe të njohur.’’

Që në kohën e shpellave, vizatimet prehistorike na mësojnë, se arti është perceptim i jetës që na rrethon. 

Dhe fakt është se shoqëria e Apolinerit me artistët përreth tij nxiti fantazinë e tij për të krijuar një formë të re origjinale për të shprehur poezinë. Në këto rrethana, në 1914, botoi për herë të parë një grup prej tyre me titullin, ‘’E t  m o i  a u s s i  j e  s u i s s  a  p a i n t r e.’’ (Dhe unë gjithashtu jam një piktor.) Subjektet e tij, mes të tjerave ishin, Kulla Eifel, Zonjushë me kapele të modës, Shatërvan etj.

Por ç’është Kaligrami?

Vetë termi vjen nga greqishtja: Calli – E bukur, e mirë   Gram – Diçka e shkruar.

‘’Calligrammes’’,  janë poezi, ku renditja e fjalëve krijon një imazh, që trasmeton (bart) në një formë vizuale atë për çka poezia flet. Kjo teknikë është përdorur për herë të parë nga Guliem Apoliner  (Guillaume  Apollinaire, 1880 – 1918), që konsiderohet poeti, kritiku i artit më i shquar i viteve të para të shek. 20-të.

Ngjashmëria e disa poezive të Apollinaire me ato të Visar Zhitit më habiti. Për të krijuar një lidhje me mikun tim, Visar Zhiti, përpara se t’a bëja subjekt të një bisede, i nisa librin e Apolinerit, ‘’CALLIGRAMMES’’, botuar për herë të parë në 1918. 

Instiktivisht më lindi pyetja: Si ndodh që një poet, në kohë dhe vend tjetër, në rrethana të ndryshme, (I pari në Paris dhe i dyti në një burg komunist në Shqipëri) pa asnjë njohuri apo kontakt me poezitë e të parit, të përdorë të njejtën teknikë poetike?

Guliem Apoliner u formua si artist në Paris, ku ashtu si Firence në fund të shek. 15-të dhe fillim të shek.16-të, filloi të tërheq një masë artistësh dhe intelektualësh. Parisi u bë qendra e artistëve më të shquar të shek. 20-të, duke u bërë kështu sinonim me epokën e shquar të Rilindjes Italiane. 

Në këtë kryeqytet  të Kulturës dhe Artit Modern Europian jetonte Apolineri, i rrethuar nga elita  e artistëve më të shquar të kohës, si Picasso, Raul Dufy, Vlaminck, George Braque,… koleksionistes amerikane, Gertrude Stein, poetit, Max Jakob. Mik i ngushtë me Faik Konicën, për të cilin do të shkruante: ‘’Nga njerëzit që kam takuar dhe që unë e kujtoj me admirimin më të madh, Faik Bej Konica është një nga më të pazakonshmit.’’

Ndërsa poeti Visar Zhiti u burgos në Shqipërinë e mbyllur, diktatoriale të pas Luftës së Dytë Botërore, ku në letërsi dhe arte sundonte Realizmi Socialist. E arrestuan në nëntor, 1979, me akt-akuzë poezitë e tij, të trishtuara dhe hermetike, kundër regjimit dhe diktaturës. Lexojmë që poezitë pjesërisht i memorizoi  në qelinë e hetuesisë dhe më pas i shkroi fshehurazi gjatë kohës në burgjet e Spaçit dhe Qafë barit, mes maleve, rrethuar me tela me gjemba dhe ndën mbikqyrjen  e rojeve të armatosura. Jeta ishte më e errët se vet errësira. Nga galeritë nëntokësore, në fjetoret e ftohta dhe prapë në galeri… Mall për pak diell.

Burgjet komuniste nuk ishin një ambjent i lehtë për të shkruar, për të mos thënë i pamundur, pa momente qetësie, edhe liria e imagjinatës ndalohej. Vetë të mbijetuarit ishte në rrezik, dëshira për të krijuar duhej të ishte e fundit në ato kushte violente dhe abuzive. 

Në burgjet komuniste Poeti u përball me të pasigurtën dhe rrezikun, mbikkqyerjen e rreptë, pamundësinë për të ndarë me bashkë të burgosurit opinione, kështu lexojmë. Por kjo nuk ndodhi me Visarin dhe shokët e tij. Poezia i shërbeu si forcë kundërvenëse dhe mbijetese. Dhe çudia, ai krijon dhe aty të bukurën. Dhe si Apollinaire na ka dhënë disa poezi që vizatojnë, kaligrame.

Njëra ka formën e gijotinës,’’VIZATOJ NJË GIJOTINË,’’, tjetra të litarit të një gracke a të ekzekutimit me varje “LITARI I GRACKËS’’, të një tabele, ‘’NDALIM KALIMI’’  – të germës V shkruar në tre gjuhë: Victory,  Vittoria,  Victoire – dhe më  e dhimbshme, – do të thosha profetike – poezia, ‘’HARTA E ATDHEUT TIM‘’ me konturet e Shqipërisë së sotme.

Andrea Dushi në prezantimin e librit shkruan: ‘’Dorëshkrimi që kisha para syve kalonte përtej dëshmisë, sepse veçoria e tij nuk rrinte vetëm te  autenticiteti, ishte më shumë se aq. Çka së pari më erdhi në mëndje që këto ishin martire. Duhet të rilindin, për të marrë vendin që u takon në altarin e shenjtë të  Letërsisë.’’ 

Dramaturgu i shquar Irlandes, Shan O’Keisi (Sean O’Casey), mik i ngushtë i fotografit të famshëm me origjinë shqiptare Gjon Mili, kur ishte fjala për lirinë e të shkruarit, me zë të fuqishëm ka deklaruar: ‘’Bukuria, zjarri dhe poezia e dramës po zbehen nga një stuhi realizmi të shtirur. Leri zogjtë të fluturojnë në qiell, kafshët të enden në xhungël, peshqit të notojnë në det, na lini ne të kemi Art në Teatër… Kështu në djall me të ashtuquajturin realizëm, sepse nuk të çon asgjëkundi. Artisti duhet të jetë ku është jeta, jeta aktive, që nuk gjendet në kullën e fildishtë, as në bunkerin e betonit; Ai duhet të dëgjoj çdo gjë, duhet të shoh çdo gjë, duhet të analizoj gjithëçka.’’

‘’Vazhdoi të shkruajë me një çmënduri magjepsëse,’’ kujton e shoqja e Visarit, Eda. ‘’Ato ruajnë shenja dhe pllanga si gjak i tharë. Ku i fshihte? Vetëm Ai e di, tek kashta e dyshekut, tek thesi i ushqimeve, tek këpucët? E më saktë e dinë ata të burgosur, miq të Visarit, që ashtu siç sakrifikonte dhe familja, rrezikonin për t’i ruajtur, ndokush duke i mësuar përmendësh, siç dëshmojnë. Dhe Visari vazhdonte të shkruante.’’

Por qëllimi i këtij shkrimi nuk është të prezantoj librin e Poetit, ai tashmë është në duart e lexuesit, por të evidentoj të përbashkëtën dhe të veçantën mes dy poetëve në teknikën poetike, ‘’Calligrames’’, që na rezulton se i dyti, Visari, nuk ka patur njohje të tyre, të të parit, Apollinaire, pra janë jashtë çdo influence apo imitimi, ato janë po aq autentike dhe krijime origjinale, se i ka nxjerrë një mjedis dhe fat i caktuar. 

Për të shpjeguar këtë subjekt, do të thosha intrigues, më vjen në ndihmë një botim special i  TIME, me titull,

THE SCIENCE OF CREATIVITY   

Sipas Richard  Jerome  (Editor dhe autor i TIME, Inc.) në introduksion, ‘’Termi  Creativity, mbart një lloj aurore mistike.  Forca e saj speciale është e mbushur me një nuancë hyjnore. Mbi të gjitha, krijimi është fjala e parë e Biblës.                                              ‘’ At the begining GOD Created… Dhe prap me gjithë tonet Metafizike dhe Teologjike,  Krijimtaria  është gjithashtu cilësia më themelore e njeriut.’’

Pa dyshim kjo nuk vihet në diskutim. Ishte shpirti krijues i këtyre dy Poetëve, që arritën të krijojnë një formë të re të shprehuri, bazuar në rrethanat e këtij momenti krijues, por në kushte diametralisht të kundërt.  

Ja pse në subjektet e Kaligramave të tyre nuk gjejnë ngjashmëri në përmbajtje, por ato kanë të përbashkët krijimin origjinal, anën vizuale. Nuk është e habitshme?

‘’Creativity është në fakt,’’ – shkruan fituesi i Pulitzer Price, biologjisti Edwar O Wilson në librin e tij, ‘’The Origins of Creativity‘’ – ‘’një shtytje drejt kërkimit të  origjinalitetit, që merr impulse nga pasioni i njeriut për diçka të re, në zbulimin e realiteteve dhe proceseve të reja, në zgjidhjen e sfidave të vjetra  dhe kënaqësi për pamje të reja’’

Antropologjisti i Universitetit Notre Dame, autor i, ‘’How Imagination  Made Human’s Exeptional’’, Augustin Fuentes, e shpjegon fenomenin në këtë mënyrë: ‘’Me pakë fjalë, esenca e krijimit është të shikosh botën që na rrethon si është dhe përfytyro mundësira të tjera dhe pastaj  të kthesh këto përfytyrime në realitet.’’

Dhe më kujtohet kjo thënie e Pikasos: ‘’Ka njerës që shikojnë diçka dhe pyesin; Ç’është kjo? Ka disa të tjerë, që shohin diçka dhe thonë: Çfarë mund  të  bëhet  me  këtë ?

‘’Novacionet më tërheqëse në art, shkencë dhe në të tjera fusha, – vazhdon antropologjisti, nuk lulëzojnë nga një vakum. Të gjithë krijuesit edhe ata më të shquar, tërhiqen pas punës të të tjerëve, influencohen me ndërgjegje ose jo nga ç’ka ardhur më parë,’’

‘’Two painters, two women, two portrets – one fascinating story of artistic influence,’’ titullohet analiza e portreteve ,’’ Madame Moitessier’’ nga Jean ingres (1856) dhe ‘’Woman with a Book’’, nga Pablo Picasso (1932), nga Susan Stamberg.(Gazetare, analiste arti)

Thuhet se  kur janë komentuar ngjashmëritë mes dy portretev, Pikaso ka thënë: ‘’Lesser artist borrow; great artists Steal’’. Termi ‘’Vjedhje’’ është më pranë  imitimit apo influencës, shkruan Stamberg. Por po ashtu duke i studjuar dy portretet, gjenden ngjashmëri dhe diferenca.  Diferencat më saktë qëndrojnë në teknikën e të pikturuarit.  ‘’Madame Moitessier’’, u pikturua në 1856 dhe i mori piktorit 9 vjet të mbaroi portretin, ndërsa, ‘’Woman with a Book’’ në 1932, në kulmin e artit Modern dhe u përfundua në jo më shumë se dy ditë.

Piktori ilustrues Frances, Serge  Bloch, është më i qartë në fenomenin e influencës dhe imitimit, kur shkruan: ‘’Krijimi është arti i kombinimit të një ideje të vogël me një tjetër ide të vogël. Ju mund të keni një tjetër ide të vogël e kështu me rradhë… së fundi ndoshta një ide e madhe mund të shfaqet.’’

Nëqoftëse Apolineri u influencua nga arti i piktorëve që e rrethonin dhe deklaroi, ‘’Unë jam një piktor gjithashtu’’ kjo s’kishte si të ndodhte me poetin Visar Zhiti. Gjasat ishin të pamundura. Po kaligramat e tij janë. Ç’i nxori ato? 

Patjetër që janë frut i aftësive imagjinative, i fuqisë së penës dhe penës së tij të fuqishme, ato janë prodhim i kushteve dhe rrethanave në të cilat ai i krijoi. Ato janë  krijime  origjinale. Kjo është e veçanta e tyre. Burgu i Spaçit mes maleve ka qenë si një gijotinë dhe ashtu do të duhej të shkruhej, që imazhi të jepej.  Dhe Visari duhej të vizatonte me fjalët.

Guillaume  APOLLINAIRE

          dhe  influenca  e  Tij  në  lëvizjen ‘’AVANT  GARDE‘’

                                                                                                                                                                                                                                 Guillaume Apollinaire, pseudonim i Wilhelm Apollinary Kostrowicki, lindi në Romë, në 26 Gusht 1880. Djali ilegjitim i një gruaje aristokrate me origjinë  Polake. I jati nuk dihej, por flitej se ishte një oficeri Italian. Po ashtu kishte  zhurma se i jati ishte një kardinal dhe për këtë Picasso me shaka e quante bir të Papës. Vet Apolineri kurrë nuk e njohu atin e Tij dhe asnjëherë nuk e përmendi. 

U rrit dhe u edukua në Monako. Erdhi në Paris në 1897 dhe menjëherë u bë një nga më të njohur anëtarë në komunitetin artistik në Montmartre dhe Monparnasse. Në 1904 u njoh me Pikason dhe poetin Max Jakob në kafenenë, Closerie des Lilas.  Pikaso,  Max Jacob dhe  Apoliner u lidhën në një miqësi që influencoi në artin e secilit. Takimet e tyre dhe të tjerë artistëve në studion e Picassos në Montmartre ishin aq të shpeshta, sa Pikaso shkroi në derë, ‘’Vend Takimi i Poetëve.’’

Apolineri ishte bashkëpunëtor në periodiket si, L’ Europien, Le Mercure de France, ALBANIA, La Revue Blanche dhe La Plyme. U njoh me Faik Konicën nëpërmjet një artikulli që ai shkroi dhe u botua në periodiken, ’’L’Europien’’. 

Faik Konica në moshën 22 vjeç, 1897, filloi botimin në Bruksel të gazetës, ALBANIA, që shpejt u bë organi më i rëndësishëm Shqiptar jashtë Atdheut. Në 1902 Konica vendoset në Londër dhe vazhdon publikimin nga Londra deri në 1909. Apolineri qëndroi me Konicën në Londër gjatë viteve 1903–1904. Mardhëniet e tyre u ndërprenë kur Konica emigroi në USA, në 1909.

Robert Elsie shkruan në ‘’An Introdukction to Faik Konica’’, që  Konica, jo vetëm e priti Apolinerin në Londër, por duket që ndërmjetësoi në një, ‘’Affair de Coer.’’ 

Në 1909 botoi përmbledhen e parë poetike, ‘’L’ Enchanteur Pourrissant’’                                                                                                             Në 7 Shtator, 1911 u arrestua dhe u burgos si i dyshuar në vjedhjen e Mona Lisa në Muzeun e Luvrit, por u lirua pas një jave për mungesë provash. Vjedhësi i Mona Lisa, Vincenzo Perugia,  u zbulua në 1913 në Firence. 

Emri i Guliem Apolinerit është sinonim i rritjes në fillim të shek. 20-të i lëvizjes, ‘’Avant Garde’’. I përhershëm në takimet e artistëve në ‘’Parisien  Cafe  Society’’, u bë shok me me shumë artistë Bohemian, të së ashtuquajturës, ‘’School of Paris’’. Duke mos qënë piktor, as dhe i shkolluar në Histori Arti, ai ishte një entusiast i palodhur i Modernizmit. Me artikujt si kritik arti në revistën e Tij, ‘’Les Soirees de Paris’’, bëri më shumë se  çdo shkrimtar tjetër i gjeneratës së tij në njohjen dhe stabilizimin e legjendës të disa prej artistëve  më të shquar të shek. 20-të.

Arti Modern përfaqëson një përmbledhje idesh dhe mendimesh mes një numuri piktorësh dhe skulptorësh, fotografësh dhe shkrimtarësh – ku secili dhe të gjithë sëbashku –  gjetën një përgjasim në zhvillimin e Artit. Parisi në mënyrë të veçantë, si Firence në Rilindjen Italiane (mund të hiqet, duket e përsëritur) ishte epiqendra e kësaj lëvizje. 

Ishte një këndvështrim i ri, ku gjenerata e re e artistëve në Paris u përfshi në valë entusiazmi. Zhvillimi i shpejtë i industrisë dhe progresi i teknologjisë, vunë në lëvizje artistët të prezantojnë botën në rrugë dhe mënyra novatore. Rezultati ishte një art, që mori ngjyra të reja, alternativa dhe eksperimente në abstraksion. Madhështia kulturore  që rezultoi nga fermenti i ri është e njohur.

Krejt papritur njeriu modern u duk sikur po jetonte në një kontekst ndryshe nga i vjetri, nga bota e ngadalshme e shek. 19-të. Aftësia e tij për të përdorur me shkathtësi ambjentin rrethues dhe kapaciteti për shndrrime të reja ishte rritur pafundësisht. Tani ai ndihej mjeshtri triumfues i të ardhmes së tij. Nuk ishte surprizë që ky  sensibilitet i ri do të sillte një ritëm të ri në artet dhe një dëshirë për shndrrime artistike. Të gjitha lëvizjet  e reja provuan se format artistike të së shkuarës, nuk ishin të mjaftueshme për të shprehur shpirtin e ri dhe duhej në mënyrë radikale të rinovoheshin.

Por shumë besojnë se erdhi me një anë të errët po ashtu. Një kaos rrymash artistikesi, Fovizmi, Kubizmi, Dadaizmi, Surealizmi, Futurizmi…pushtuan artin. Në këto rrethana kompozitori i shquar me origjinë Ruse, Igor Stravinski shkroi, ‘’ Arti  është  e  kundërta  e kaosit.  Arti  është  një  kaos  i  organizuar.’’

Studjuesit e Artit e përshkruajnë Apolinerin si më mjeshtri novatori i lëvizjes, ‘’Avant  Garde ‘’, jo vetëm se idetë e Tij ishin më origjinale, por sepse Ai kishte aftësi krijuese të transformoi konceptet estetike, të krijoj një formë të re arti thellësisht origjinal në konceptim dhe formë dhe i çliruar nga imitimet.

E pamohueshne që Apolineri ishte inkurajuar në mendimet e tij nga fragmentarizmi i pikturës Kubiste, në mënyrë të veçantë nga Pikaso. Çfarë Ai admironte më shumë në pikturat e Pikasos, ishte imagjinata, guximi i piktorit për t’u shkëputur nga konceptet e mëparshme në pikturën Perëndimore. Ai e përshkruan Pikason në , ‘’Les  Paintrees Cubistes’’ si një figurë heroike, që guxoi të përçaj rregullin e stabilizuar të Universit dhe t’a arranxhoi atë si mendonte Ai se duhej. ‘’Revolucioni, që vetëm Ai arriti, është se bota tani është në imagjinatën e Tij, ‘’ shkruan Ai.

Ishte Apolineri që e prezantoi  George Braque me Pikason në 1907. Të dy filluan të punojnë sëbashku, bashkëpunim ky, që i dha drejtim një rrryme të re në art, Kubizmit.  Mbështetja e Apolinerit për Kubizmin i dha Atij reputacionin si kampion i publikimit të artistëve më të shquar të kohës. Në shumë drejtime Ai u bë një version i Giorgio Vasarit, që bëri aq shumë në publikimin e Artistëve të Rilindjes Italiane.

Botimi në 1914, i përmbledhjes poetike, ‘’ALCOOL’’(Alkol),stabilizoi reputacionin e Tij si një poet i shquar modern. I çliruar nga çdo rregull i të shkruarit poezi, theu rregullat e vargëzimit dhe nuk përdori shenja pikësimi. Ato e dëmtojë poezinë, deklaron Ai. Poetika e tij është konsideruar eksperimentale, sidomos me të ashtuquajturat, Calligrammes, ku aranxhimi tipografik me mjeshtëri i fjalëve krijojnë një imazh.

Shkrimtari Amerikan, Roger Shattuk e përshkruan Apolinerin si: ‘’ Një klloun i suksesshëm, një i shkolluar, një pijanec, një ngrënës, një dashnor, një kriminel, një katolik i devotshëm, një  endacak, një ushtar.’’

Ishte ai që futi termin, SURREALISM në leksikun e Artit Modern  kur thotë: ‘’Kur Njeriu vendosi të imitoj ecjen, ai shpiku rrotën, që nuk duket si këmbë. Duke vepruar kështu, pa e kuptuar, ai ishte duke praktikuar  ‘Surealism’. Por po ashtu Pikaso pretendonte se Surealizmi e mori emrin nga thënia e tij, ku Ai e quan artin, ‘ Një ngjashmëri më e thellë dhe më reale se vetë realja, kjo është që formon  surealen ( Sur–Real). Surealizmi ishte një lëvizje në art që përdor fantazinë, mitin dhe përfytyrime imagjinare kur krijon një vepër arti. Në letërsi mund të identifikohet si një tentativë artistike të lidh sëbashku  realen dhe imagjinaren

Apollinaire angazhohet në luftën e Parë Botërore dhe në 1916 plagoset rëndë në kokë. I dobësuar pas plagosjes, ndrroi jetë nga Gripi Spanjoll në 9 Nëntor,1918. Menjëherë pas vdekjes u botua vëllimi poetik, ‘’CALLIGRAMMES : Poems  of  Pace and  War ‘’

Në 1941, për të nderuar poetin e shquar në emër të Tij, u acordua çmimi , ‘’French Poetry Prize’’. I jepet autorit për përmbledhjen më të mirë poetike në  Origjinalitet dhe Modernizëm. .

   VISAR ZHITI dhe KALIGRAMAT E BURGUT

‘’Bota i studion librat, por poezitë e klasit të parë, – poezitë e thella, që dallohen – janë ato të provuara nga ata që i shkruajnë dhe jeta e tyre. Poezitë dhe materiali i tyre vjen nga jeta e Poetit. Të gjitha poezitë ose çdo krijim letrar, që nuk lidhet me jetën aktuale dhe njohuritë e vetë shkrimtarit, janë gënjeshtra.’’ 

                                                  Walt  Witman  (The Great Poet’s Character)

‘’Shkenca e neurologjisë’’, shkruhet në studimin, ‘’ Inmate Poetry’’ nga Robert Johnson dhe Nina Çhernof ‘’tregon që mendja e njeriut është e kontrolluar nga konditat në të cilat ai jeton, por në rastin e poetëve të burgut, ka raste që shihet në një këndvështrim  tjetër. Këto mendje, nga  nevoja për të jetuar  momente të çliruara, estektikojnë orët e errëta të burgut duke i ndriçuar me pjesë poetike që ata krijojnë.’’ 

Kjo thënie ka parasysh burgjet, ku i burgosuri nuk është i privuar nga të lexuarit dhe të shkruarit.

  Në rastin e Zhitit ishte krejt ndryshe. ‘’Në fillim nuk i shkrova ‘’, kujton Poeti, ‘’por i krijova me mend mes mureve ciklopile  të qelisë, në vetmi dhe ankth. I thosha me vete që të sfidoja absurdin, hetuesin dhe boshin.’’ 

Në qeli ai ishte i privuar nga çdo lexim dhe të shkruarit ishte jashtë imagjinatës. Për Zhitin të poetizuarit u kthye në nevojë për të thyer më të errëtat ditë të jetës, për të sjell pak magjepsje dhe shplodhje në atë ambjent skëterrë. Ulur vetëm në errësirë për ditë të pafundme, poezia u kthye në mjet mbijetese dhe komunikimi me botën jashtë. Në gjithë këtë absurditet rrënqethës, imagjinata e tij kishte një tjetër hov deri në dhimbje dhe tmerr. Te poezia ai gjeti fuqi për të mbijetuar, të sfidonte, ‘’…absurditetin, hetuesin dhe boshln ‘’. Edhe veten.

Studijuesit e mësipërm vazhdojnë: ‘’Pse përdoret poetika si një dritare në eksperiencën e burgut? Sepse poetika është një formë e veçantë në krijimin e të shkruarit dhe komunikimit. Poezia i jep drejtim të shprehurit, e detyron shkrimtarin të zgjedhë fjalën dhe shprehjen më perfekte, për të përshkruar botën. Poezia e burgut është një dëshmitare rrethanash të veçanta.’’

Nuk diskutohet që: ‘’..Poezia e burgut është dëshmitare rrethanash të veçanta’’, por pyetja është, kur fizikisht dhe psikologjikisht i burgosur, a  burgosin mendjen dhe imagjinatën e tyre? Ka ndonjë veti speciale në këto qënie njerëzore, që i bën ata t’u kundërvihen  vuajtjeve? Kur, të jesh i burgosur, do të thotë të jesh i shkëputur nga jeta shoqërore, nga familja dhe shokët. Kështu, në këto kondita psikologjike, kur censura ekziston në çdo nivel që mund të imagjinosh, çfarë e motivon një të burgosur të shkruajë poezi? 

Dhe studjuesit në një pikë janë dakord; ‘’ Të shkruarit poezi në burg është një akt rezistence.’’ 

Këtë konkluzion e provojnë poezitë e Zhitit. Por, po Kaligramat? A nuk flasin ato për më shumë se ‘’një akt rezistence?’’

  Fotografi Gjon Mili i përshkruan ‘’Vizatimet e Dritës‘’ të Pikasos, fotografuar nga ai vetë, si: ‘’Vizatimet e Dritës janë çaste të Pikassos. Ato zhduken menjëherë sa lindin. Ato janë shprehje të qarta të vizionit të Artistit. Ato nxjerrin në pah lidhjen automatike mes dorës dhe trurit, që është baza e shtytjes krijuese të Pikasos.’’

Atëherë në rastin e Zhitit, a ishte një vizioni artistik? Që ka shumë mundësi. Ishin  impulse të çastit, shtytur nga rrethanat dhe nevoja për t’u shprehur në një formë të re, origjinale? Pa dyshim.

Kur Picaso pikturoi tablonë, ‘’ Les Demoiselles de Avignon’’ (1907) ishte një nxitje për të thyer standarted në art dhe botimi në TIME, – që po i referohem – shpiegon: ‘’Kur artisti thyen standartet për të gjeneruar diçka të re, është rezultat i diçkaje të veçantë, që rrjedh në trurin e tij. Truri i njeriut punon në forma konstante, bazat e kësaj gjendjeje evidentojnë çdo gjë që na rrethon dhe individ të ndryshëm e shprehin atë në forma të ndryshme.’’

Portretet e tablosë janë influencë e vizitës së një ekspozite të Artit Afrikan në  muzeumin Trocadero. Të tjera burime e lidhin pikturën me të tjera influenca, si skulpturat spanjolle, nga tabloja ‘’Great Bathers’’ të Cesanne, ‘’The Turkish Bath’’ të Jean- Dominique Ingres, (1892).

Tabloja u prit me skepticizëm nga shokët e Tij, inkluduar Matisse, Braque dhe vetë Apolineri, që më pas u bë mbrojtësi më i zjarrtë i artit të Pikassos, më saktë, Kubizmit. Komentet shkuan aq larg sa të shkruhej: ‘’Arti tradicional është përmbysur dhe kthyer në tallje, vlerat antike dhe moderne janë shkërmoqur menjëherë dhe goditur për vdekje para syve tanë.’’(Art of the  20-th Century.)

Por një person shprehu optimizëm për tablonë, koleksionistja amerikane, Gertrude  Stein, kur shkruan: ‘’ Çdo kryevepër arti ka ardhur në botë me një dozë kërcënimi brenda saj. Ky kërcënim është një shenjë që krijuesi është duke thën diçka të re, në një mënyrë të re’’.

Ishte mbi të gjitha ky reagim, që  Pikaso e mbështolli tablonë dhe e hodhi në një cep të studios. Do të kalonin 9 vjetë (1916), që tabloja të bëhej publike për herë të parë në ekspozitën, ‘’L’art Modern en France’’ dhe 21 vjet të tjera (1937),  pasi u ekspozua në New York në ekspozitën, ‘’ 20 Years in the Evolution of Picasso, 1903-1923’’.  Në këtë vit, (1937) Muzeu i Artit Modern, New York (MOMA) e bleu tablonë. Kështu tabloja fitoi statusin si një nga kryeveprat e Artit Modern. 

  ‘’Studioja e një artisti duhet të jetë një hapësirë e vogël,  sepse një dhomë e vogël e disiplinon mendjen e krijuesit dhe një e madhe e shpërndanë vëmendjen,’’ ka thënë Leonardo da Vinçi.

‘’Është vështirë’’, – shkruan Richard Jerome, editori i TIME në artikullin, ‘’INSIDE THE  CREATIVE SPACE’’ – të hysh në debat me gjeniun e madh të Rilindjes… por Historikisht’, – vazhdon ai, ‘hapësira krijuese ka variuar në akord me okupantët e saj, personalitetit të veçantë të artistit dhe karakteristikat  mentale ose morale që i përkasin një individi të shquar.’’

Unë do të thosha se është vështirë të hysh në diskutim me Editorin e TIME, (J.R.), sepse rasti i Pikassos dhe poetit Zhiti, vërtet janë  Karakteristë mentale dhe krijuese individësh të shquar, por ajo që ndanë Poetin nga Piktori  janë  RRETHANAT dhe  STUDIOJA  ku ato u krijuan. 

STUDIOJA… Çfarë  ironie! Ja si e përshkruan vetë Poeti në librin e tij studimor ‘’ KARTELA  TË  REALIZMIT  TË  DËNUAR’’:                                                                            

‘’ Në burg nuk lejohej të jetoje, vetëm të gjalloje si kafshë pune nga kafshët më të forta se ne, ato me kthetra dhe uniformë polici dhe oficerash, me brirë e gojë të hapura çapulishëm…Ndryshe nga studiot e shkrimtarëve dhe artistëve, ato janë tërësisht e kundërta. Studiot  e të burgosurëve ishin fjetoret, të zhveshura dhe të ftohta, me tre radhë shtretërish të drunjtë njëri mbi tjetrin, ku flinin 50 veta, edhe të sëmurë, ngjeshur si mos më keq, që i numëronin dhe në gjumë duke goditur me shkop gome mbi bataniet e kalbura, për të kuptuar në kishte poshtë tyre të burgosur, në fund të këmbëve ishin leckat që do të vishnin për të shkuar në punë, në galeri, të (u)shqyer keq, në një si tjetër oxhak (studio)në minerë, ku kishte ca gryka që quheshin furnele, jo furnella, ku digjeshin nga puna rraskapitëse, diku në temperaturat 45 gradë C. edhe plus 50-të e diku apo jashtë në borë ishin dhe minus15-të apo 20-të gradë C.

Janice Mathie – Heck në introduksionin e botimit në anglisht të vëllimit poetik të Zhitit, ‘’THE CONDEMNET APPLE’’, shkruan:

‘’Pishtarët e mitit janë filozofët dhe poetët. Intelekti vetëm nuk mund të ushqej shpirtin. Intuita ndjenja dhe imaginata mundet… Zhiti çuditërisht mundi të memorizojë mbi 100 poezi gjatë 5 muajve në izolim! Kjo ishte një mënyrë të përqëndrojë energjitë e tij, të  mbaj mendimet dhe veten të kthjellët…Me poezitë, emocionet u bën pjesë përbërëse e atij vetë dhe ishin ndën kontrollin dhe zotërimin e tij. Në këtë mënyrë Ai ishte në gjendje të duroj realitetin e hidhur të burgut dhe ishte në një sens, i zoti të  krijoj realitetin e vet. Ai e pa veten si, më shumë se një numur.’’

Por le të kthehemi te  Kaligramat. Për Zhitin të shkruarit poezi ishte pasion. Por çeshtja është se ç’lloj poezie? Në çfarë rrethanash psikologjike krijoi ai një mënyrë origjinale të të shprehurit? Gërshetimin e vargjeve me forma vizuale. Pse? Vetëm Poeti e di.

Në qoftë se Apolineri u influencua nga piktorët që e rrethonin – që është e vërtetë – A pati Zhiti iinfluencë nga piktorë në burg dhe cilët ishin ata? Përgjigja është e thjeshtë – s’ka asnjë lidhje. Në fakt është një lidhje, ajo me piktorin, që dalin si personazhe në burgologjitë e tij “Rugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, Maks Velo e Edison Gjergo në burgun e Spacit dhe  Valer Durzi Tarasov në burgun e Qafë-Barit, por pyetja qëndron: Sa influencuese ishte? Vetëm Visari e di. Në burgun shqiptar, na zbulohet, se të pikturuarit ishte i ndaluar, i pamundur, mungonin ngjyrat me të gjitha kuptimet. 

Bashkëvuajtësi i Visarit Maks Rakipaj kujton: ‘’…Poezitë e botuara në ‘Hedh një kafkë të këmbët tuaja’, i kam me autografin e autorit. Janë krijime të Spaçit dhe Qafë Barit. Unë i pata lexuar në ca dorëshkrime nëpër fletë të zhubravitura, me pluhur miniere dhe të njomura me djersë. Por, që, larg qoftë, mund edhe të ishin njomur me gjak, me gjak të fisëm poeti, me gjak të fisëm Prometeu të vërtetë…’’

Këto poezi kështu janë dhe imazh, kanë një performancë tronditëse, ndërsa vetë i gjithë botimi anastatik i përmbledhjes “Dorëshkrime të fshehta të burgut” është kaligramë e madhe, unike dhe mahnitëse.

T A B E L A T   ‘’ N D A L I M   K A L I M I                                                                                                                                                                           

 V I Z A T O J   M E   G I J O T I N Ë

L I T A R I   I   G R A C K Ë S                                                            

F I T O R J A   N Ë    Q I E LL

H A R T A   E   A T D H E U T   T I M

                                                                                                                                                                                                                          –     

       R E F E R E N C Ë

Dorëshkrimet e fshehta të burgut             –  Visar  Zhiti     ( 2021 )                                                                                                                     THE  CONDEMNET  APPLE :                         –   Visar  Zhiti    ( 2005 )                                                                                                                                  KARTELA TË  REALIZMIT  TË  DËNUAR          –  Visar  Zhiti     ( 2020 )                                                                                                                                        The Science of  CREATIVITY                        –   TIME              ( 2019 )                                                                                                                             Art  of  the  20-th  C E N T U R Y                  –   Hachete     ( 1999 )                                                                                                                                               Photographs  &  Recollections                  –   Gjon  MILI    ( 1980 )        

I M A Z H E   S H O Q Ë R U E S E

Calligrammes                                                 – G. Apolinaire                                                                                                                                      Calligrammes                                                 – V. Zhiti                                                                                                                                                          Kopetina, ‘’CALLIGRAMMES’’                     –  Portret nga Pikaso                                                                                                                                                                     Less Demoisselles  D’ Avignon                      –  Picasso                                                                                                                                         Madame  Moitessier                                      –  J. Ingres                                                                                                                                          Woman with a book                                      – Picasso

Sokol Paja/

New York, 1 Shkurt 2025 – Bilall Kasami kryetar i komunës së Tetovës dhe kryetar i Lëvizjes “Besa” në Maqedoninë e Veriut vizitoi Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra. Ai u prit nga sekretari i Vatrës Dr. Pashko Camaj, anëtari i kryesisë z.Ilir Cubi, editori i Diellit dhe veprimtarë e patriotë shqiptarë në mërgatën e Amerikës: Bashkim Shehu, Shaban Lajçi, Halil Ahmeti dhe Shpend Gjocaj. Në fjalën e mirëseardhjes sekretari Dr. Camaj vlerësoi punën dhe arritjet e kryetarit Kasami në komunën e Tetovës, theksoi rolin në rritje të faktorit politik shqiptar në Maqedoninë e Veriut dhe përpjekjet për të drejtat e shqiptarëve në Maqedoni, rolin e shqiptarëve në Ballkan dhe punën kolosale që bën Federata Vatra për shqiptarët e Amerikës dhe të drejtat e shqiptarëve në trojet etnike. z.Bilall Kasami kryetar i komunës së Tetovës dhe kryetar i Lëvizjes “Besa”, përgëzoi punën patriotike të Vatrës të njëjtë me patriotët e shqiptarisë që themeluan Vatrën, drejtuan e vepruan bashkë me komunitetin shqiptar në Amerikë. “Po punojmë për mirëqenien e shqiptarëve në Maqedoni. Kemi bashkëpunim dhe komunikim politik të ngushtë me të gjithë shqiptarët në Ballkan. Shqiptarët në Maqedoni janë faktor në rritje dhe janë popullsia e dytë shumicë, nuk janë pakicë” u shpreh ndër të tjera z.Kasami. Gjatë diskutimit z.Bilall Kasami solli në vëmendje pasivizimin e adresave të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut, çështjen e gjuhës shqipe dhe ligjin për gjuhët në Maqedoninë e Veriut, aspekte të kontestimeve në Gjykatën Kushtetuese, aspekte të bashkëpunimit mes pushtetit qeveritar dhe pushtetit lokal, çështjen “Grubi”, raportin e shqiptarëve të Maqedonisë me qeverinë e Shqipërisë dhe Kosovës, aspekte të opozitës në Maqedoni e Kosovë, çështje të mbrojtjes dhe sigurisë në Maqedoni dhe mungesa e përfshirjes së shqiptarëve në strukturat shtetërore, procesin e decentralizimit të munguar që nga marrëveshja e Ohrit etj. Z.Bilall Kasami në fund të fjalës së tij falënderoi Vatrën për rolin e saj historik për shqiptarët e Amerikës dhe çështjen kombëtare.

Nga Evarist Beqiri*

Vrasja e presidentit Xhon F. Kenedi, mbetet edhe sot e gjithë ditën një prej enigmave më të mëdha të shekullit të kaluar. Prandaj, vendimi i Presidentit Trump për deklasifikimin e dokumenteve të mbetura, lidhur me vrasjen e presidentit Xhon F. Kenedi, të vëllait Robert F. Kenedi dhe Martin Luter King-ut, ka zgjuar sërish kureshtjen e njerëzve në mbarë botën. Me këtë shkrim po ndalemi veçanërisht tek thelbi i trashëgimisë së udhëheqësisë së presidentit Kenedi.

Jam njohur më së shumti me trashëgiminë e presidentit Kenedi, kur vendosa që të përkthej në shqip librin “Lidershipi i John F. Kennedy-it-Mësimet dhe Trashëgimia e një Presidenti”, si një homazh për trashëgiminë e presidentit më karizmatik të historisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Natyrshëm lind pyetja, pse John Kennedy arrin të frymëzojë kaq shumë njerëz në mbarë botën, edhe sot, dekada pas vdekjes së tij?

Pse njerëzit vazhdojnë ta duan atë si asnjë president tjetër?
Pse për punën e tij, kishte miratueshmërinë më të madhe, që ka pasur ndonjëherë një president amerikan në detyrë?

Pse presidentët amerikanë dhe liderët në mbarë botën përpiqen t’i ngjasojnë, akoma edhe sot? Dhe pyetjet vijojnë…

Unë nuk kam ndërmend t’u jap përgjigje gjithë këtyre pyetjeve me anë të këtij shkrimi. Por ajo që me siguri mund t’ju them është fakti që, shoqëria njerëzore dhe ajo shqiptare në veçanti, kanë nevojë dhe po lëngojnë, për modele njerëzish të këtij kalibri, që me veprat e tyre ndryshuan botën. Ajo çka mungon në shoqërinë shqiptare është pikërisht aftësia për të sakrifikuar sadopak interesin vetjak për hir të një të mire më të madhe publike. Për të forcuar demokracinë, ne kemi nevojë për lider kurajoz, karakterialisht të fortë dhe të cilët udhëhiqen nga ideale fisnike.

Tipari më sublim i njerëzve të mëdhenj, thotë Stefan Cvjag, është aftësia e tyre për të sakrifikuar interesin vetjak për hir të një interesi më të madh publik. Pikërisht këtë tipar John F. Kennedy e personifikonte dhe e ktheu në një postulat, me anë të thirrjes “…Mos pyesni çfarë mund të bëjë vendi juaj për ju; pyesni çfarë mund të bëni ju për vendin tuaj…”

Presidenti Kenedi, ishte vetëm 43 vjeç, kur u zgjodh president, duke u bërë njeriu më i ri i zgjedhur në atë post. Megjithëse vinte nga një familje e pasur, ai nuk u kënaq kurrë vetëm me shijimin e privilegjeve që mund t’i ofronte një jetë e tillë, por krijoji një profil publik të vetin. Ai në kundërshtim me dëshirën a babait të tij, Joe Kennedy Sr., vendosi të merrte pjesë në Luftën e Dytë Botërore. Fillimisht, u punësua në Shërbimin Inteligjent të Marinës, në Uashington. Dëshira e tij ishte të shkonte në front, por shëndeti i keq nuk ia lejonte këtë. Megjithëse, më pas, ai arriti ta realizonte këtë dëshirë duke rrezikuar edhe jetën gjatë luftimeve me japonezët. JFK ishte një njeri ambicioz dhe me karakter shumë të fortë, ai nuk u dorëzua kurrë përballë vështirësive të jetës. Për shkak të problemeve shëndetësore, ai mësoi t’i përballonte vuajtjet dhe vështirësitë që në fëmijëri. Pavarësisht vështirësive që hasi, ai i shërbeu vendit të tij me devotshmëri, besnikëri dhe kurajë të pa masë, në të gjitha funksionet publike që mbajti përgjatë karrierës së tij.

Presidenti Kenedi qëndroi më pak se tre vjet në Shtëpinë e Bardhë. Ai nuk e përfundoi dot as një mandat të plotë presidencial. Megjithatë me vizionin e tij, ai i drejtoi sytë e amerikanëve drejt yjeve, duke e dërguar njeriun në Hënë dhe njëkohësisht veten e tij në piedestalin ku qëndrojnë të mëdhenjtë e historisë botërore.

Një nga momentet më delikate të presidencës së tij ishte menaxhimi i krizës së raketave në Kubë në 1962, ku dy superfuqitë botërore Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik rrezikuan të shkaktonin një luftë bërthamore. Ky ishte momenti kyç, kur lufta e ftohtë u bë e nxehtë. Shumica e këshilltarëve të tij ushtarak i sugjeruan bombardimin e pozicioneve në Kubë. Presidenti Kenedi ishte i ndërgjegjshëm për rrezikun që po i kanosej botës, prandaj dhe zgjodhi bllokadën ndaj anijeve sovjetike në vend të bombardimit. 

Më pas, JFK dhe Hrushovi arritën një marrëveshje dhe hodhën hapat e para për normalizimin e marrëdhënieve midis dy vendeve. Kenedi hodhi themelet e programit hapësinor amerikan, për eksplorimin e hënës dhe planeteve të tjera.

Ai ishte i pari president, që e trajtoi çështjen e të drejtave civile si një çështje po aq sa morale aq edhe politike. JFK ishte një hero i Luftës së II Botërore. Pjesëmarrja në këtë luftë e shënjoi atë thellësisht dhe bëri që ai të ishte një president i zotuar ndaj paqes, aq sa dëshironte si epitaf mbi varrin e tij mbishkrimin “Ai e ruajti paqen”. Presidenti Kenedi ishte një lider karizmatik, jeta dhe vdekja e tij, i shërbejnë njerëzimit si simbole të idealeve fisnike dhe shpresës për një botë më të mirë.

Xhon F. Kenedi ishte një hero i luftës që dashuronte paqen dhe që bëri gjithçka për të. Ai me karakterin e tij të jashtëzakonshëm, çiltërsinë e natyrshme, oratorinë, që përfaqëson majën më të lartë të artikulimit politik, e ndryshoi politikën amerikane njëherë e përgjithmonë.

Ai ishte një “idealist, pa iluzione”. Imazhi i tij rinor jeton përjetësisht në kujtesën tonë dhe vazhdon ende të frymëzojë udhëheqës dhe njerëz të thjeshtë, kudo në botë. Fjalët dhe vepra e tij jehojnë edhe sot.

Ajo çka ne presim nga ata që na udhëheqin është mbi të gjitha të jenë burim frymëzimi. Tek ky frymëzim pasqyrohet imazhi që do të donim të shikonim për veten dhe të ardhmen e vendit tonë. Një frymëzim që na jep forcë për të nxjerrë më të mirën nga vetja, me qëllim përmirësimin e të ardhmes sonë ditë pas dite. 

John F. Kennedy ishte një idhtar i paqes në botë. Ai ishte ideatori dhe themeluesi i Trupave të Paqes, për nxitjen e paqes dhe miqësisë midis kombeve. Ai ishte njeriu që shmangu me mjeshtëri fillimin e një lufte të tretë botërore dhe të një katastrofë bërthamore për mbarë njerëzimin. 

JFK ishte ndër të parët që nënvizoi kalbësinë e sistemit komunist dhe parashikoi fundin e tij. Ai i hodhi mbi krye presidencës amerikane petkun perandorak dhe ndryshoi njëherë e përgjithmonë mënyrën si qeveriset në Shtëpinë e Bardhë. Dhe njëherë e përgjithmonë, me konferencat e tij të famshme të shtypit, e ndryshoi mënyrën si komunikojnë me publikun presidentët amerikanë dhe politikanët në mbarë botën. 

Ai ishte nismëtar i disa prej arritjeve më madhështore të kombit të tij dhe të mbarë njerëzimit, siç ishte fluturimi i parë i njeriut në Hënë, dhënia fund diskriminimit të ligjëruar racial, si dhe Luftës së Ftohtë. 

Të gjitha këto arritje bëhen akoma edhe më të jashtëzakonshme, po të kihen parasysh sëmundjet e rënda që e shoqëruan gjatë gjithë jetës së tij të shkurtër. JFK ka qenë i sëmurë më tepër se cilido president tjetër…

Janë këto gjëra dhe shumë të tjera, ato që e bëjnë edhe sot frymëzuese udhëheqësinë e John F. Kennedy-t. John F. Kennedy ishte njeri me karakter të jashtëzakonshëm dhe me kurajë të pamasë. Asnjë president tjetër amerikan deri më sot, nuk ka arritur të frymëzojë kaq shumë njerëz në mbarë botën si ai. 

Trashëgimia e lidershipit të tij është një pasuri e njerëzimit dhe u shërben gjithë njerëzve që synojnë të jenë pjesë e jetës publike. John Kennedy kërkonte që kombi i tij të “praktikonte atë që predikonte rreth barazisë së të drejtave dhe drejtësisë sociale.”. Ai dëshironte ta shkëpuste vendin e tij nga ideologjia e militarizimit.

Ne duhet të vazhdojmë t’i mbajmë gjallë këto ideale fisnike, në mënyrë që flaka e përjetshme që vazhdon të shkëlqejë në Arlington, të mos shuhet kurrë…

Fjalët e të vëllait, Robert Francis Kennedy (RFK), përmbledhin thelbin e trashëgimisë së Presidentit John F. Kennedy: “…Nëse ka diçka së cilës Presidenti Kennedy i qëndroi fort dhe që preku ndjenjat më të thella të të rinjve në mbarë botën, ishte besimi se idealizmi, synimet e mëdha dhe bindjet e thella nuk janë të papajtueshme me programet më praktike dhe eficente; se nuk ka mospërputhje thelbësore ndërmjet idealeve dhe mundësive reale, nuk ka ndasi ndërmjet dëshirave më të zjarrta të zemrës dhe mendjes, dhe zbatimit racional të përpjekjeve për problemet njerëzore. Është jorealiste ose kokëfortësi të zgjidhësh problemet dhe të ndërmarrësh veprime, pa pasur si busull drejtuese qëllimet dhe vlerat më të larta morale, megjithëse të gjithë njohim disa që pretendojnë të kundërtën. Në gjykimin tim, kjo është një marrëzi e madhe, pasi ajo injoron realitetin e shpresës, të pasionit njerëzor dhe forcën e besimit, që në fund të fundit janë shumë më të fuqishme se të gjitha llogaritjet e ekonomistëve apo të gjeneralëve tanë. Natyrisht, për t’u përshtatur me standardet, me idealizmin, me vizionin, i cili do të përballet me rreziqet e atypëratyshme, duhet kurajë dhe vetëbesim i madh. Por ne dimë edhe se, vetëm ata, të cilët guxojnë të dështojnë fort, mund të arrijnë gjëra madhështore…”

JFK është një nga politikanët më popullor të të gjitha kohërave. Si çdo politikanë, ai pati sukseset dhe dështimet e veta. Presidenca e tij u përball me shumë kriza, si jashtë vendit, në Berlin, Kubë, Laos, Vietnam, ashtu edhe brenda vendit Xhorxhia, Misisipi dhe Alabama. Disa prej këtyre problemeve ai i përballoi me kurajë dhe i zgjidhi, disa të tjera ai nuk arriti t’i zgjidhte. Pas vdekjes trashëgimia e tij ka ardhur duke u forcuar. JFK mëshiron në sytë e shumë njerëzve presidentin ideal, politikanin, i cili ishte në gjendje të ndërthurte idealet më të larta njerëzore me politikat në shërbim të njerëzve. Ai me thirrjen e tij për t’i drejtuar sytë nga yjet, i bëri amerikanët të besojnë se aftësitë e kombit të tyre ishin të pakufishme dhe asgjë nuk ishte e pamundur për ta. Ai kërkonte një botë më të mirë ku paqja dhe liria të ishin të mundshme për të gjithë.

Mënyra e komunikimit dhe fjalim-bërjes së JFK, është një manual shumë i vlefshëm për çdo politikan modern. Përveç sharmit, mirësisë dhe hijeshisë personale, ai dinte t’i zbukuronte fjalimet e tij me shprehjet e poetëve dhe filozofëve. Citatet e marra nga fjalimet e JFK, janë të gdhendura sot në zemrat dhe mendjet e shumë njerëzve në mbarë botën.

Presidenti Kenedi ishte një orator i jashtëzakonshëm, i cili lindi me televizionin dhe diti ta shfrytëzoj atë më së miri. Sot, realiteti i Inteligjencës Artificiale, i mediave sociale, e vendos njeriun para sfidave të tjera, të cilat duhet të zotërohen si duhet. Përshtatja e JFK me televizionin, shërben si një shembull shumë i mirë për të mësuar mënyrën sesi duhen përballuar këto realitete të reja.

Thirrja e famshme e JFK, për t’i shërbyer vendit mbetet përherë aktuale. Emri i tij, lulëzon sot dhe simbolizon diçka thuajse mistike, idealet, shpresat, të cilat po përpiqen t’i gjejnë brezat pasardhës. Objektivat progresive dhe të guximshme të Presidentit Kenedi, përbënin rrezik ndaj interesave të ngërthyera mes tyre, prandaj ato komplotuan për t’i marr jetën. Por martirizimi i Presidentit Kenedi, i Martin Luter King-ut dhe i Robert F. Kenedi-t më pas, vetëm sa i ka forcuar idealet për të cilat ata dhanë jetën. Shumë të rinj në mbarë botën e shikojnë shpresën për një botë më të mirë, pikërisht tek trashëgimia e këtyre njerëzve.

Kjo trashëgimi shërben si një yll ndriçues për të  gjithë ata që në zemër kanë gjithmonë dëshirën e zjarrtë për të ndryshuar botën…

*Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri). 

Alfons Grishaj/

Në historinë etimologjisë botërore, fjala “mëshirë” rrjell nga latinishtja – “merces” që nuk e ka kuptimin e sotëm, mëshirë (mercy). Frëngët e huazuan fjalën “merces” (frëngjishtja e vjetër) dhe e përdorën si latinët, në kuptimin: pagesë, rrogë, fitim. Ndërsa në Bibël, kjo fjalë ka kuptim hyjnor: Dhuratë e mirësisë dhe dhembshurisë mëshirëplotë të Zotit. Po në Fjalorin Biblik, ka një shpjegim prej dy faqesh. Jo rastësisht zgjodha f.1106, një paragraf gjithëpërfshirës, ku shkruhet: “Mercy as given by God is foundation of forgiveness. It is His faithfulness and steadfast love. God is not seen as displaying an emotion called mercy but as taking merciful action”.

Me kalimin kohës “merceres” është shkrirë në kuptim internacional: mëshirë, bamirësi, tolerancë etj…Në këtë rast, ne duhet t’a përdorim “merceres” në kuptimin racional-internacional dhe Biblik: “mëshirë”. Sipas meje, kjo fjalë përbën thelbin e ndërgjegjes, mirësisë, ndjeshmërisë e solidaritetit. Fjalë që afron shans, tolerancë, zbutje vuajtjeje, mbase dhe zgjidhje permanente. Për momentin, mëshira mund të bëhet dhe dashuri, por rrallë herë bëhet bindje sepse lind si kujdes reflektiv. Mëshira është arma e njeriut (apo Hyut) të fuqishëm mbi të mundurin, mbi të pangrënin, mbi mjerimin, mbi fajtorin, mbi telendisjen morale dhe humbjen e shpresës, dhe jo në rastin kur fantazia përkëdhel botën tonë të brendshme në pikën dhe pikun e fantazisë për të qenë në time machine!

Sikur mëshira e fuqisë qiellore mund të bëhej eksperiment i tillë, trenat, bregdetet, lëndinat dhe kështjellat nuk do kishin vend më për imagjinatën dhe unin tonë të uritur…që venitet ngadalë prej viteve duke shfuqizuar dëshirën dhe shpresën.

Mëshira, në rrethana të barabarta është kompromentuese që dhe sikur të dëshirosh t’a aplikosh në një ngarkesë psikologjike të tillë, sjell impuls artificial, qëllim të stisur që nuk tingëllon pastër. Nëse njeriu jeton në botën ireale dhe dëshiron të bëhet person që nuk ka IQ e duhur, ai/ajo mund të përpiqet në pafundësi për t’ia arritur qëllimit…Prova e sforcuar mund të arrijë diçka ose humb bashkë me ëndrrën. Dështimi përpjekjes nuk presupozon mëshirë, por keqardhje. Kështu toleranca si sinonim i mëshirës vihet në punë kur njeriu nuk e hedh jetën në zare. Prandaj dhe mëshira kuptohet si tolerancë dhe shans për mëshiruesin, ku i mëshiruari mund të bëhet gjithçka…mbase mëshirëmadh dhe Profet si, St.Paul, me aureolë omnipotente dhe omniprezente.

Mendoj se, një pjesë e rinisë, në udhëtimin e jetës “maten”me yjësinë dhe gjatë rrugëtimit humbin rrugën…Lum ai që nuk bjen në dashuri me vetveten për t’a braktisur boshtin, duke konsumuar hapat e arta të jetës në kotësinë e humbëtirës pakthim. Sigurisht njeriu nuk është i përsosur dhe gabimet janë pjesë e provës së personalitetit, kurajos dhe sfidës për t’u përballur dinjitetshëm me luftën e jetës. Gjatë analizave tipologjike për mëshirën, kam konstatuar se janë katër lloje kategorie mendjesh për “mëshirën” me trajtim dinjitoz dhe jo dinjitoz.

Sipas meje kategoritë janë: “Kompromisaxhinjtë”, “Të paepurit”, “Të vetmundurit”, “Pushtetarët aksidentalë”. “Kompromisaxhinjtë”, janë karaktere elastike që në të shumtën e rasteve krijojnë balanca për paqe dhe luftë. Në postet që gëzojnë, krijojnë difiçite të riparueshme për të mos rrëshqitur në abis, duke paguar çmime shumë të larta. Për këtë tipologji, mëshira mbetet mekanizëm fitimi, propagandë dhe dekoracion. Pardoni Biden, mëshira për të birin Hunter Biden, zgjeroi listën e faljes dhe në stafin tij: Milley, Adam Schief, Liz Cheney, Fauci, James Biden, Valeria Biden Owens, të cilët mbase do të ishin përballur me ligjin sikur mos përfitonin nga “klemenca” e Presidentit në ikje…Mëshira e kësaj forme mbulon me mister dhe vello të zezë “pardonin” e firmosur, duke kompromentuar keq fjalën, mëshirë (pardon), falje.

“Tē paepurit”, janë besimtarë që nuk mund t’i çarmatosësh mendërisht kurrë. Prandaj ata bëjnë emër dhe histori, realizojnë detyrat që i vënë vetes,mbrojnë vlerat e lirisë dhe civilizimit, shpikin gjëra që të tjerët nuk krijojnë dot. Këta janë dhe mëshirëmëdhenjtë real. Marrim si shembull rastin e Presidentit Trump (i paepur deri në fitore), në firmosjen “Urdhërit Ekzekutiv” për lirimin e 1500 demonstruesve, dhe më vonë dhe të tjerë, të cilët morën pjesë me, 6 Janar të vitit 2021, Capitol Hill-Washington,D.C. Vendimi i Trump gëzoi rreth 1600 familje amerikane dhe frymëzoi miliona liridashës të tjerë në Amerikë dhe botë, duke treguar sa vlerë ka mëshira në raste tilla, paçka se kundërshtarët e komentuan së prapthi.

Trump, nuk u prek nga fjalët e Mariann Edgar Budde (Bishop of Washington), e cila i kërkoi: HAVE MERCY ON LGBTQ, MIGRANTS, përkundrazi Trump iu përgjigj: “Bishop is “not very good at her Job”. Presidenti i sapozgjedhur pas një eksperience negative me krahun e majtë, por dhe i pajisur me një kulturë fetare Biblike të admirueshme, nuk ka dëshirë të pranojë forma didaktike të stisuara e deformuara kundër fjalës së Hyut. Asnjë libër i shenjtë nuk thotë se ka një zgjidhje të tretë përveç burrit dhe gruas. Nëse dikush e di…do të më bënte nder që të ma kujtonte…Sofistika hipokrite dhe deformimi human nuk ka lidhje me mësimet e Zotit, sepse mund të ketë Gomorrah dhe Sadoma të tjera, mbase dhe doomsday.

“Të vetmundurit”, janë vetë falimenti (të vetmundurit nuk janë të mundurit që dinë të ngrihen më të fortë), që rrëzohen për mos u ngritur më, ose dhe kur ngrihen, çohen me paterica duke mos e njohur mëshirën me pretekstin se nuk i ka mëshiruar askush. Për mendimin tim, vuajtja të bën më të fortë, të lartëson, të krijon një eksperiencë që është shkollë dhe pasuri. Plus një botë që mbase disave u mungon. Rrethanat e vuajtjes të bëjnë më të thellë dhe racional. Vuajtja të pajis me dashuri dhe mëshirë. Fatkeqësisht, të vetmundurit, janë viktima të vetvetes në mizantropi, ku pakuptuar jetojnë në një vullkan urrejtje të stisur që i largon nga solidariteti i dhimbjes që ka ndjenjë dhe përgjegjësi. Kjo rrit honin midis ekstremit dhe normalitetit në mëshirëdhënie dhe mëshirëmarrje.

“Pushtetarët aksidentalë”, janë kategori mëkatare e vetëfryrë nga lavdia artificiale e momentin ku penetrojnë në kapërcyell të ndryshimeve të mëdha. Aksidenti i vesh tipat e gënjeshtërt me trofenë e dhuruar nga koha. Uria e tyre nuk njeh limite dhe mëshirë. Paraja, orgjitë, plaçkitja dhe pushteti i shpërdoruar mbeten kryefjala e lukunisë aksidentale, të cilët nuk kanē mëshirë për askënd. Dhe kur u bie ndërmend për “mëshirë”…zgjohen të çoroditur për show duke përdorur pushtetin si instrument arritjeje dëshirash meskine. Shpura e tallallexhinjëve që kanë pas vetes, shtriqen si kaçamijtë në lagështirë, ku me narrativa dhe artopolantë ushqejnë dhe lartësojnë delekuentët si shpëtimtarë të varfërisë dhe rritjes mirëqënies së paqënë.

Qytetërimi, mëshirën e ka jetësore. Fenomenin e bën të njohur me një përkujdesje humane, ku, pothuajse dhe sensacioni humbet forcën në planin njerëzor. Trajtimi i mëshirës zë vend natyrshëm në pardonin e një mëkati apo dickaje tjetër që krijon impakt në rrethana të caktuara apo të papërcaktuara. Ka raste shkarje përdorimi si lajm komercial, por fatkeqësia nuk tjerret si qëllim në vetvete (siç e kam thënë…), sepse informuesit, media udhëhiqen nga kodi moral dhe etiko-profesional.

Mendoj se, mëshira nuk duhet të bëhet kurrë pjesë maskarade-propagande, por solidarizim shpirtëror, duke lënë jashtë megafonë e TV, gurë e shigjeta helmi të përdorura nga fytyrat teatrale.
Farsa dhe loja me “mëshirën”, janë si fijet e merimangës që sa më i dendur të bëhet rrjeti, aq më e pamundur bëhet dalja nga webi.
Shumë njerëz paqësorë pyesin, “Sikur njeriu mos t’a njihte mëshirën…a do frikësoheshin bishat nga ai? Po Zoti a do tregonte mëshirë për të pamëshirshmin? Sikur ligji të bëhej mbiligj (pa mëshirë – pa klemencë) si do quhej ligjvënësi? Sikur ligji të mos ekzistonte…a do quhej Mozes, babai i ligjit dhe çfarë do bënte njeriu?”.

A e ndryshon mëshira llojin e lindur? Unë mendoj se jo!
Tek “Rrëfenjat e Papagallit” (Histori dhe fabula Indiane), lexojmë Rrëfenja tridhjetë e një: “Për birin e dijetarit dhe nepërkën”, ku papagalli i tregon Huxhastës bukur se, si nepërka i kërkoi djalit të dijetarit t’a shpëtojë nga një ndjekës që kërkonte t’a vriste…Djali pa një pa dy e mëshiroi gjarpërin duke e marrë dhe fshehur në mëngën e mantelit. Ndjekësi e pyeti djaloshin nëse kish parë një gjarpër të zi, por djaloshi e mohoi se kish parë ndonjë të tillë. Armiku i gjarpërit u largua. Atëherë djaloshi i kërkoi nepërkës që të dilte nga mënga e mantelit ku ishte kacavjerrur ngaqë nuk përbënte më rrezik për jetën. Po nepërka i tha se do e kafshonte. Pas një debati midis njëri-tjetrit, gjarpëri iu përgjigj, – Ja çfarë kam dëgjuar nga të diturit: “T’u bësh mirë të këqinjve, është njësoj sikur t’u bësh keq të mirëve.”

Thjeshtë mendoj se, mëshira (mirësia dhe klemenca si sinonime) është si kaleidoskop…ku brenda tubit, pjesët e koloreve dhe elementeve ndryshojnë pamjet e objekteve sa herë rrotullon unazën e fokusimit…

Nga ROLAND QAFOKU/

“Çdo mama do donte ta shikonte djalin e vet president por pa u bërë politikan”. Teksa një ditë shkurti 2001 vizitoja në Boston “John Kennedy Museum and Library”, syri më kapi një thënie të stampuar në një mur me hark. Si një emblemë që mbajti mbi supe nderin dhe kënaqësinë të ishte presidenti i 35-të i SHBA, por edhe vuajtjen, përgjegjësinë, e deri në humbjen e jetës, John Kennedy kishte dhënë përkufizim më të saktë, por edhe proverbial njëkohësisht. Sa e sa dëshirë e kënaqësi mund të ketë njeriu të bëhet president i një shteti, por sa vështirë dhe sa e rëndë është mbi supe ajo detyrë, kudo qoftë, në SHBA apo Shqipëri. Kur në vitin 2015 nxora nga botimi librin “Historia e 33 kryeministrave të Shqipërisë. Nga Ismail Qemali te Edi Rama”, ajo që më shkoi në mendje sapo doli në qarkullim, ishte një libër për presidentët e Shqipërisë. E quajta të largët atë projekt për faktin se numri i atyre që kanë drejtuar institucionin më të lartë të shtetit tonë nuk arrinin të bëheshin as sa gishtat e dy duarve. Për më tepër që Shqipëria nuk është Amerika. Megjithatë, folderat në arkivin tim elektronik dhe dosjet në arkivin tim fizik po mbusheshin ding me materiale dhe të dhëna për presidentët. Por Henri Çili nuk lë rast pa i bërë pritë përvjetorëve. Kishte vite që kishte çimentuar idenë se në 100 vjetorin e presidencës duhej doemos një libër për presidentët. Dhe meqënëse, sipas tij, unë kisha fituar “markën” e kryeministrave, tani duhej të shkruaja një libër për presidentët. Në fakt e prita me shumë dëshirë këtë ide. Prandaj e falenderoj për projektin, por edhe për mbështetjen që bëri të mundur botimin e këtij libri.

100 VJET PRESIDENCË SHQIPTARE

Historia e presidencës shqiptare nuk është as e gjatë me emra, por as e fortë në pushtet. Nga viti 1925 deri sot janë vetëm 11 presidentë. Sa një skuadër futbolli. Pa rezerva madje. Përjashtim bën vetëm republika presidenciale e Ahmet Zogut dhe presidenca e Sali Berishës. Me këto dy raste ekstra, Presidenca, edhe është edhe nuk është vrima e gjilpërës në të cilën kanë kaluar ngjarjet më të mëdha të kombit. Presidencat e 8-të drejtuesëve të tjerë, rezultojnë të jenë ose me gjysmë pushtet ekzekutiv, ose me çerek pushtet, ose me rol honorifik.

Megjithatë themelimi i institucionit të presidentit është ai i 31 janarit 1925 kur për herë të parë që nga themelimi i shtetit Shqipëria u shpall Republikë. Po atë ditë Asambleja zgjodhi Ahmet Zogun president të asaj Republike dhe që nga ai moment mori udhë një isntitucion që kaloi përmes tallazeve. Tashmë që mbushen 100 vjet kuptojmë akoma më mirë se lundrimi i vështirë në stuhitë e ngjarjeve që kanë kapluar Shqipërinë në një shekull kanë treguar se historia nuk i mësoi askujt asgjë. As presidentëve madje. Më 1 shtator 1928, i njëjti politikan që e shpalli Shqipërinë republikë, e shpalli atë mbretëri dhe veten mbret duke e shuar presidencën. Lufta e Dytë Botërore kaloi në pesë vite që formalisht ruajtën mbretërinë dhe drejtimi i shtetit u krye me regjencë. Por një nga aktet e para të paslusftës prej komunistëve që erdhën në pushtet ishte rikthimi i Republikës. Më 11 janar 1946 Shqipëria u shpall republikë dhe nga ky moment deri në 1991 vendi funksionoi me Presidium të Kuvendit Popullor që kishte atributet e kreut të shtetit në një formë kolegjale. Presidiumi përbëhej prej 15 anëtarësh dhe kryetari ishte mbi ta, por nuk kishte asnjë rol. Ai ishte honorifik dhe formaliteti përmblidhej në hedhjen e firmave nëpër dekrete, dekorime dhe dërgime e marrje urimesh, të gjitha këto të diktuara nga partia shtet.

Vetëm pas emërimit të Ramiz Alisë në vitin 1982, roli i kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor nisi të marrë dalëngadalë atributet reale të kryetarit të shtetit. Me zgjedhjen e tij në 30 prill 1991 si president i Republikës, presidenca u kthye në një institucion kushtetues. Ishte gati si një rikthim atje ku e nisi Ahmet Zogu më 31 janar 1925. E re apo e vjetër, kjo tashmë nuk ka rëndësi. Ashtu siç kam imagjinuar kryeministrat teksa kryenin punët e tyre, po bëj një paradë për të përfytyruar për të 11 presidentët. Kështu:

E imagjinoj presidentin Ahmet Zogu në vitin 1925 që jep e merr në godinën në krah të Akademisë aktuale të Shkencave, e që për fat të keq nuk është më, teksa ndërmerr transformimin më të madh të Shqipërisë që nga 28 nëntori 1912. E imagjinoj teksa ideon shtetin modern shqiptar me konceptet evropiane dhe është i qartë, i vendosur dhe i bindur se do ta arrij. E imagjinoj teksa hartonte ligje, ndërtonte infrastrukturë, mban kontakte të vazhdueshme me diplomatë të huaj dhe përzgjedh bashkëpunëtorët më të aftë, por njëkohësisht eleminon të gjithë armiqtë politikë dhe shpesh bën “prova” për ta shndërruar presidencën në mbretëri.

E imagjinoj presidentin Omer Nishani që me sa zell e mori detyrën në vitin 1946 i dalë triumfator nga lufta. Por e imagjinoj sa do jetë zhgënjyer nga ato që po bënte Hoxha dhe regjimi tij që po kosiste një e nga një bijtë e revolucionit komunist. E imagjinoj ashtu të rënë në dëshpërim pa asnjë rrugëdalje dhe i bindur se pas largimit si presidenti shte radha e tij të shpallej armik, tërhoqi këmbëzën e pistoletës drejt trupit të vet.

E imagjinoj Haxhi Lleshin në një zyrë që nuk bënte asgjë edhe pse qendroi në detyrën e kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor për më shumë se 29 vjet. E imagjinoj që hidhte në shkresa firma, miratonte dekrete, shpërndante dekorata, por të gjitha këto pasi ia kishte marrë vendim partia shtet.

E imagjinoj presidentin Ramiz Alia që përpiqej të dukej sa më mirë edhe me ata që kërkonin demokraci dhe rrëzimin e komunizmit, por edhe me ithtarët e Enver Hoxhës që për të mos shkelur parimet mund të hanin vërtetë bar. E imagjinoj Ramiz Alinë, veçanërisht momentin kur i thanë se shtatorja e Hoxhës ishte rrëzuar, duke kuptuar se ai dhe sistemi komunist kishin vdekur politikisht një herë e përgjithmonë. Por me atë natyrën aspak të ashpër, në një farë menyre, ai shmangu një luftë civile. Por e imagjinoj gjithashtu edhe momentin kur pa mbushur një vit si president i Republikës dha dorëheqjen për t’i lënë udhë qeverisjes së Partisë Demokratike.

E imagjinoj presidentin Sali Berisha që gjysmën e kohës në presidencë e harxhoi për të rilindur një Shqipëri të rrëzuar për tokë nga uraganet e ndërrimit të sistemeve. Por në marsin e vitit 1997 vendin edhe më keq se në vitin 1992. Shteti ra dhe ky është rasti i parë në historinë e Shqipërisë po se po, por edhe të botës. E imagjinoj Berishën, në fakt kam qenë dëshmitar, që në kulmin e kësaj situate u zgjodh president për një mandat të dytë dhe teksa 10 muaj më pas dha dorëheqjen nën breshëritë e armëve drejt qiellit, u shpreh se do kthehej një ditë në pushtet dhe kjo ndodhi vetëm 4 vjet më pas.

E imagjinoj Rexhep Meidanin që në Shqipërinë e pas vitit 1997 jep e merr me atë qetësinë e tij dhe duket sikur nuk i dalin saktë llogaritë si në fizikë.

E imagjinoj presidentin Alfred Moisiun që jep e merr mes Fatos Nanos dhe Sali Berishës, dy dinosaurët e politikës. E megjithatë ai diti t’i përballonte me dinjitet urganet nga të dy krahët..

E imagjinoj Presidentin Bamir Topi, një djalë “tirons” që në pesë vite në presidencë tregoi shpirtin e familjes dhe qytetit nga rridhte dhe që me qetësinë e tij nuk ndezi asnjë fitil zjarri në disa situata delikate për vendin.

E imagjinoj presidentin Bujar Nishani që sa vështirë e ka patur të punonte edhe me Sali Berishën që e zgjodhi në krye të shtetit, por edhe me Edi Ramën që erdhi në pushtet si kryeministër, por që ruajti një presidencë të pastër, të ndershme si vetë karakteri dhe jeta e tij.

E imagjinoj presidentin Ilir Meta që i zënë si në çark u detyrua të bëhej president, të dilte nga vetja dhe të bënte dhjetra beteja me supermazhorancën socialiste, por edhe përballej me dy komisione parlamentare për shkarkimin nga detyra. Tallazet dhe uraganët gjatë asaj kohe nuk kanë të krahasuar me asnjë presidencë tjetër.

Presidentin Bajram Begaj nuk e imagjinoj, por e kam para syve. Presidenca shqiptare kurrë nuk ka qenë kaq e heshtur dhe e qetë që nga themelimi i saj. Qw kur u zgjodh, e në vijim ai ka sjellë vetëm qetësi. Ndoshta ndoshta një model se si duhet të jetë institucioni më i lartë i shtetit. Dhe që ne duhet të mësohemi.

E sigurtë është se të 11 presidentët kanë hyrë në godinën e kreut të shtetit të lumtur që u zgjodhën për ta kryer atë detyrë. Por e rëndësishme është nëse ata kanë dalë nga dera po aq të lumtur kur e lanë atë detyrë. Historia e tyre na ka treguar se sa e vështirë është të jesh presidenti i Shqipërisë. Me, apo pa kompetenca, ajo është një detyrë që vazhdon të ndjekë rregullin e John Kennedy-t që nisi si një ëndërr e mamasë që ta ketë të birin president, por pa qenë politikan. Në këtë pikë, Shqipëria nuk ndryshon nga Amerika. Uroj që librin tim ta lexoni dhe ta pëlqeni!