AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS – GJENOCIDI DHE MASAKRAT E SERBISË NË KOSOVË (1998-1999) – KONFERENCË SHKENCORE – (28 PRILL 2023)
Hivzi Islami/
Abstrakt/
Në artikull përfshihen këto pika të shqyrtimit: rrënimi i ish-shtetit nga forcat hegjemoniste nisi në Kosovë; spekulimet serbe rreth migrimeve të popullsisë; Maqedonia si model për ndjekjen dhe shpërnguljen e shqiptarëve; privilegjet serbe shtriheshin në tre nivele (kosovare, serbe dhe jugosllave); rrezikimi i perspektivës dhe qenies demografike shqiptare; programi segregacionist dhe racist serbo-jugosllav për Kosovën; ligji mbi pronësinë si presion për dëbimin e shqiptarëve dhe masat për vënien e baraspeshës etnike në Kosovë; kolonët serbë nga Kroacia dhe BeH dhe serbo-malazezët nga Shqipëria; objektivi themelor i shovinizmit serb ishte shkatërrimi i themeleve të jetës së shqiptarëve.
Regjimi militarist serb u vërsul me të gjitha mjetet kundër identitetin etnik, historik dhe kulturor të shqiptarëve dhe kundër themeleve të jetës së tyre. Përmes deportimit masiv dhe zhdukjes së dokumenteve personale (të identitetit dhe të pronës) të shqiptarëve, ky regjim donte ta dehumanizonte gjithë popullin shqiptar të Kosovës dhe ta këpuste çdo lidhje juridike të shqiptarëve me truallin gjeoetnik të tyre, ta rrënonte një etni, një kulturë, një shoqëri me të gjitha institucionet e saj.
Fjalët çelës: Hegjemonizmi serb, shqiptarët, qenia demografike, programi racist, gjenocidi, migrimet, kolonët, dëbimi, dehumanizimi i një etnie, rrënimi i një shoqërie
1. Rrënimi i ish-shtetit nga
forcat hegjemoniste nisi në Kosovë
Jugosllavia e Versajës (1918-1919), ashtu siç u krijua mbi bazë të forcës ushtarake dhe të politikës hegjemoniste serbe, ashtu edhe u shkatërrua nga veprimi i konceptit të shtetit unitarist e hegjemonist. Serbia dhe serbët moti ishin përgatitur për rrënimin e Jugosllavisë komuniste. E prisnin vetëm vdekjen e Titos; ai vdiq më 4 maj 1980. Në gjithë sistemin e ish-Jugosllavisë Kosova ishte hallka më e dobët dhe këtu ishte mundësia më e përshtatshme për fillimin e rrënimit të ish-shtetit. Pas aneksimit të Kosovës me dhunë në vitin 1989, faktikisht u paralizua funksionimi kushtetues dhe legal i Kuvendit të Jugosllavisë, meqenëse Kosova me Kushtetutën e vitit 1974 kishte shkallë të lartë të pavarësisë nga Serbia dhe ishte element konstitutiv i ish-Federatës, sikundër që kishte të drejtën e vetos në këtë Federatë.
Serbia, qoftë me indiferencën, qoftë me mbështetjen e drejtpërdrejtë të institucioneve të ish-shtetit, vazhdoi me rrënimin e plotë të autonomisë (federative), suprimimin e organeve legale të pushtetit (Kuvendit, Qeverisë, Kryesisë), përjashtimin e shqiptarëve nga institucionet e sistemit, mbylljen e mjeteve të informimit, mbylljen e shkollave e të Universitetit, helmimin e nxënësve, përjashtimin masiv të shqiptarëve nga organizatat ekonomike, institucionet sociale, humanitare, shëndetësore, kulturore e shkencore, rrënimin e bazës ekonomike të Kosovës, plaçkitjen e teknologjisë dhe të pronës private të shqiptarëve dhe me masa të presionit policor, ushtarak, politik dhe ekonomik shpërnguli një numër të madh të shqiptarëve. Por ndaj të gjitha formave të dhunës dhe terrorit, shqiptarët u përgjigjën me sjellje jo të dhunshme si mjet për ta evituar konfliktin dhe për ta realizuar vullnetin politik të tyre.
Pas vitit 1981 regjimi nisi me vrasjen e demonstruesve, burgosjen masive të të rinjve, diferencimet dhe izolimet e intelektualëve, arrëstimet arbitrare, torturat dhe keqtrajtimet e të burgosurve, helmimet e nxënësve, bastisjet dhe ekspeditat ndëshkuese. Kundër shqiptarëve filluan diskriminimet dhe një represion i egër policor dhe ushtarak. Metodat mesjetare të linçimit policor në Kosovë ishin në ekspansion: vetëm në periudhën 1981-1988 më se 584.000 shqiptarë u trajtuan në organet policore, kryesisht të rinj, deri në moshën 25 -vjeçare. Ndërsa sa ishin burgosur e përpunuar në polici dhe dënuar në gjyqe pas këtij viti dhe sa ishin trajtuar nëpër këto organe në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Luginën e Preshevës nuk dihej.
Ish-Federata dhe ish-republikat joserbe, të bindura se Serbia do të ndalet në Kosovë, i dhanë përkrahje të plotë veprimeve policore e ushtarake dhe e ndihmuan materialisht represionin dhe segregacionin ndaj shqiptarëve; e dhanë pëlqimin që në Kosovë të vihej gjendja e jashtëzakonshme, të likuidohej me forcë autonomia federale, të vendosej sistemi diskriminues e kolonial dhe të stimulohej politika e kolonizimit të serbëve dhe e spastrimit etnik të shqiptarëve me qëllim që të ndërrohej struktura etnike e Kosovës. Milosheviçi e shfrytëzoi mirë këtë përkrahje të ish-Jugosllavisë dhe duke manipuluar me mitin për Kosovën dhe duke i instrumentalizuar serbët e Kosovës, e forcoi pushtetin, sikurse Vuçiqi sot.
Duke shpifur tezën mbi pozitën diskriminuese, degraduese e inferiore të Serbisë e të serbëve në planin ekonomik, politik e juridik në ish-Jugosllavi, etablishmenti militarist i Milosheviçit mobilizoi energjitë e popullit serb për konfrontim dhe luftëra me popujt e tjerë. Përkrahja që i dhanë republikat e tjera Serbisë kundër Kosovës dhe shqiptarëve shumë shpejt iu kthye të gjithave bumerang dhe kriza eskaloi në konfrontim të hapur të Serbisë e të serbëve me komunitetet e tjera etnike me synim të realizimit të projektit ekspansionist “Të gjithë serbët në një shtet të vetëm” – pra, në një “Jugosllavi serbe” apo “Serbi të Madhe”. Në vitet 90 me shqiptarët konflikti mori përmasat e një konfrontimi të ashpër të shtetit jugosllav me gjithë popullin shqiptar, deri në luftën e hapur, të armatosur në vitin 1999. Pasi shteti ua mbylli shkollat dhe fakultetet, shqiptarët i organizuan institucionet paralele, kryesisht sistemin e arsimit, i cili funksiononte në më se 3.000 objekte private, dhe kjo ishte rezistenca më e madhe civile në Europë.
Mitingjet populiste, homogjenizimi dhe mobilizimi etnik i masave vazhdonte; Memorandumi i Akademisë Serbe të Shkencave dhe të Arteve alarmonte opinionin serb për rrezikimin e popullit serb; u krijua psikozë e tmerrshme e rrezikimit”! Pushteti serb nxit inteligjencien nacionaliste, të tubuar rreth Akademisë së Shkencave, Shoqatës së Shkrimtarëve, Universitetit të Beogradit, si dhe mediumet dhe Kishën ortodokse për konfrontime me të gjithë popujt joserbë. ”Memorandumit i paraprinë trazirat e vitit 1981 në Kosovë, pastaj lëvizja e serbëve, të cilën e kishte nxitur dhe organizuar Dobrica Qosiqi, i cili e përforcoi rolin e ’babait’ të kombit”.
BE-ja dhe bashkësia ndërkombëtare përgjithësisht, me konferencat për ish-Jugosllavinë, bënë gabime me pasoja të mëdha kur Kosovën nuk e trajtuan të barabartë me njësitë e tjera të ish-Federatës, por u nisën nga gjendja e krijuar pas vitit 1989, të vënë me mjete policore dhe ushtarake. Me indiferencën ndaj dhunës në Kosovë deri më 1991 dhe me pranimin e gjendjes faktike, të krijuar pas suprimimit të autonomisë federale, faktori ndërkombëtar e mbështeti fait accompli politikën ose politikën e aktit të kryer, që e kurajonte Serbinë në sjellje edhe më agresive ndaj shqiptarëve, ndërsa Milosheviçin e pranonte si një njeri të paqes dhe duke i bërë koncesione të vazhdueshme deri në fillim të vitit 1999, e largonte Serbinë nga dialogu serioz me shqiptarët në praninë e faktorit të jashtëm. Mjerisht BE-ja në mënyra të ndryshme këtë po e bënë edhe sot e gjithë ditën. “Diplomacia perëndimore ishte shndërruar në njëfarë teatri cinik” dhe “diplomacia pa forcën ishte bërë një armë e zbrazët, e pafuqishme dhe qesharake”, shkruante ambasadori i fundit (1992) i SHBA-së në Beograd, W. Zimmermann.
Pas Marrëveshjes së Dejtonit (nëtor 1995), ShBA-ja arriti ta ndalë luftën në BeH, por ndonjë zgjidhje politike nuk u bë për këtë vend dhe Ballkani politikisht nuk u qetësua. Pas kësaj Marrëveshjeje “shqiptarët e Kosovës e kuptuan se pa luftë nuk do t’i realizonin kurrë synimet e tyre kombëtare. Ngase Marrëveshja e Dejtonit nuk e përfshiu Kosovën, dhe kjo do të dëshmohej si një gabim i madh. Përkrahësit e Marrëveshjes argumentojnë edhe sot e asaj dite me të drejtë, se po të ishte përfshirë Kosova, nuk do të ishte arritur kurrë Marrëveshja me Milosheviçin dhe Serbinë. Edhe kritikët në anën tjetër të spektrit argumentojnë gjithashtu me të drejtë, se mospërfshirja e Kosovës vetëm sa ka hapur shtegun për luftën e ardhshme. Nganjëherë diplomacia ishte përballur me detyra që nuk mund t’i zgjidhë, me situata tragjike. Dejtoni ishte një situatë e tillë”. Edhe Sekretarja e Shtetit, Madeleine Albright (1937-2022), që bëri përpjekje mbinjerëzore derisa u mor vendimi për bombardimin e forcave serbe për çlirimin e Kosovës dhe shpëtimin e shqiptarëve në vitin 1999, theksonte se pas Marrëveshjes së Dejtonit, shqiptarët u ndjenë të lënë anash, pasi kroatët, sllovenët, boshnjakët dhe maqedonasit u shkëputën nga Jugosllavia dhe krijuan shtetet e tyre. “Shqiptarët kishin të njëjtën dëshirë, por Marrëveshja e Dejtonit nuk bëri asgjë për ta”. Sipas saj, motoja e NATO-s ishte: “Serbët jashtë, NATO-ja brenda, refugjatët në shtëpi”.
2. Spekulimet serbe rreth migrimeve të popullsisë
Në gjithë Jugosllavinë komuniste, në periudhën 1945-1990 ndodhën lëvizje masive hapësinore dhe sociale të popullsisë në drejtime të ndryshme dhe nga të gjitha tipat e vendbanimeve. Në këtë periudhë u intensifikuan edhe migrimet e bashkësive të ndryshme kombëtare drejt qendrave të republikave dhe krahinave të atëhershme, ku ishin të përqendruara funksione të ndryshme. U krijuan bërthamat dhe territoret e centraliteteve kombëtare ose drejt “amave” kombëtare: serbët nga të gjitha territoret, para së gjithash nga BeH, Kroacia dhe Kosova shkonin në drejtim të Serbisë e të kryeqendrës së saj Beogradit dhe Vojvodinës e të kryeqendrës Novi Sadit; kroatët nga BeH dhe Serbia në drejtim të Kroacisë e të kryeqendrës Zagrebit; myslimanët nga Serbia, Mali i Zi, Kosova dhe Maqedonia shkonin drejt BeH e të kryeqendrës së saj Sarajevës; shqiptarët nga Maqedonia, Mali i Zi dhe Lugina e Preshevës në drejtim të Kosovës dhe kryeqendrës së saj Prishtinës.
Popullsia e nacionaliteteve të mëdha ishte e orientuar nga metropolet që ishin territorialisht afër, me gjuhë, konfesion, kulturë dhe veçori të afërta etnike dhe veçanërisht nëse territori apo qendra imigruese ofronte kushte më të mira jetësore. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1981, më shumë se 9 milionë banorë e ndërruan vendin e lindjes, që përbënin 41,0% të popullsisë së gjithmbarshme të ish-Jugosllavisë, ndërsa kufijtë e ish-republikave dhe krahinave i kanë kaluar afër 2 milionë banorë, kryesisht pjesëtarë të atyre bashkësive etnike të cilët “amat” e tyre kombëtare i kishin në rajonet e tjera. Në Serbi kishin ardhur 637.399 banorë serbë nga territoret e tjera (nga Vojvodina 144.075 ose 22,6%, nga BeH 111.828 ose 17,3%, nga Kroacia 110.704 ose 17,3%, nga Kosova 110.675 ose 17,3%, nga Maqedonia 50.011 ose 7,8%, dhe nga Mali i Zi 42.755 ose 6,7%). Megjithatë, problem u bë vetëm shpërngulja e serbëve dhe malazezëve nga Kosova në Serbi, një shifër që e çonin deri në 400.000 veta, ndonëse në regjistrimin zyrtar të vitit 1991 ishin evidentuar 194.190 serbë rezidentë në Kosovë.
Në kuadër të fushatës së gjerë kundër Kosovës dhe shqiptarëve pas vitit 1981 diskursi rreth migrimeve në Kosovë dhe rreth saj mjerisht zhvillohej në mungesë të plotë të gjykimit racional, me një qasje joshkencore dhe shoviniste. I tërë diskursi rreth migrimeve etnike përqendrohej në migrimet e serbëve dhe malazezëve, të cilët kinse ndiqeshin nga shqiptarët, ndërkaq migrimet dhe problemet jetësore të shqiptarëve plotësisht injoroheshin. Akuzat që ndaj shqiptarëve përsëriteshin si refren në jetën e përditshme, ishin shpifje shumë të rënda për popullin shqiptar, sepse ai synohej të paraqitej si komunitet gjenetikisht i prirë për vepra antisociale dhe keqbërje, por fatmirësisht ato shqiptoheshin pa asnjë argument. Shqiptarët tashmë ishin shpallur fajtorë kujdestarë për gjithçka dhe komb i dyshimtë në ish-Jugosllavi, natyrisht përveç “shqiptarëve të ndershëm” dhe “me orientim jugosllav”.
Kulmi i spekulimeve është vlerësimi i Akademisë Serbe (SANU) në Memorandumin famëkeq të vitit 1986, ku thuhet: “Shpërngulja e serbëve nga Kosova dhe Metohia në Jugosllavinë Socialiste për nga vëllimi dhe karakteri i kapërcen të gjitha etapat e mëhershme të kësaj ndjekjeje të madhe të popullit serb. Jovan Cvijiqi, në kohën e tij, ka vlerësuar se në të gjitha dyndjet, prej asaj të madhes nën Arsenije Çernojeviqin në vitin 1690 e deri në vitet e para të shekullit tonë, janë përzënë më shumë se 500.000 serbë; nga ky numër midis viteve 1876 dhe 1912 rreth 150.000 serbë janë detyruar t’i braktisin vatrat e tyre nën terrorin e egër të bashibozukëve shqiptarë, lokalë dhe të privilegjuar. Gjatë luftës së fundit (Lufta II Botërore-H.I.) janë përzënë më tepër se 60.000 serbë, kolonistë dhe autoktonë, por pas luftës kjo valë e shpërnguljes ka përjetuar një baticë të vërtetë: në njëzet vitet e fundit Kosovën dhe Metohinë e kanë braktisur rreth 200.000 serbë. Pjesa e mbetur e popullit serb jo vetëm që vazhdimisht dhe me tempo të pandalur po e braktis vendin e vet, por, sipas të gjitha njohurive, e ndjekur përmes zullumeve dhe terrorit fizik, moral dhe psikik, përgatitet për eksodin përfundimtar. Për më pak se 10 vite të ardhshme, në qoftë se gjërat nuk ndryshojnë esencialisht, serbë më në Kosovë nuk do të ketë, ndërsa Kosova “etnikisht e pastër”, ky qëllim pa mëdyshje i manifestuar i racistëve shqiptaromëdhenj, i futur qysh në programet dhe aksionet e Lidhjes së Prizrenit 1878-1881, do të realizohet plotësisht”.
Udhëheqja e paarsimuar dhe karrieriste e Kosovës, duke mos e ditur prapavijën politike të kësaj teze dhe duke mos e njohur karakterin e ndërlikuar të procesit të migrimeve, që në fillim, shumë lehtë, e pranoi vlerësimin e Serbisë se derisa të shpërngulej vetëm edhe një serb apo malazias nga Kosova, situata politike në Kosovë nuk mund të konsiderohej stabile! Arsyetimi ishte një floskulë politike. Faktori kryesor i migrimeve ishte moszhvillimi ekonomik dhe shoqëror i Kosovës. Deri vonë pas Luftës së Dytë Botërore në Kosovë nuk është investuar në kapacitetet përpunuese dhe në degët intensive-punuese, që janë joshëse për rritjen e normës së punësimit të të dy gjinive. Ndonëse të gjitha synimet e zhvillimit ekonomik ishin të orientuara në zhvillimin e bujqësisë, megjithatë edhe kjo degë me gjithë kushtet e volitshme nuk u transformua; mbeti ekstensive, natyrale dhe autarkike. Me gjithë përpjekjet dhe të arriturat në zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të Kosovës dhe veçanërisht të ngritjes së objekteve industriale dhe të infrastrukturës në vitet 70, që lidhej me avancimin e statusit të saj politiko-konstitucional në ish-Federatën Jugosllave, Kosova deri në shkatërrimin e ish-Jugosllavisë mbeti edhe në pikëpamje absolute edhe relative territori më i pazhvilluar dhe dallimet midis saj dhe rajoneve të tjera gjithnjë shtoheshin. P. sh. nga gjysma e viteve 80 ajo ishte gjashtë herë më pak e zhvilluar se Sllovenia, katër herë më pak e zhvilluar se Kroacia e Vojvodina, tri herë më pak se Serbia dhe mesatarja e ish-Jugosllavisë dhe dy herë më pak e zhvilluar se ish-republikat e tjera jo mjaft të zhvilluara (BeH, Mali i Zi dhe Maqedonia).
Janë tri probleme të mëdha që e karakterizuan zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të Kosovës deri në përfundim të shek. XX: struktura jo e volitshme e ekonomisë, aftësia e dobët akumuluese dhe papunësia. Në vitet 80 e 90’ të këtij shekulli Kosova u shndërrua në koloni dhe zonë të okupimit klasik serb. Nga mungesa e industrializimit dhe struktura kryesisht agrare e Kosovës, deri vonë pas Luftës së Dytë Botërore rezultoi një tip jo i volitshëm i strukturës ekonomike të popullsisë aktive, me dominim të sektorit primar, që u reflektua edhe në veçoritë e tjera të popullsisë dhe në rrjedhat e urbanizimit. Pasqyra e tipit të strukturës ekonomike midis Kosovës dhe territoreve të ish-Jugosllavisë tregon një dallim të madh. Sllovenia p. sh. kishte arritur ta reduktonte përqindjen e popullsisë bujqësore në rreth 20% në vitin 1971 (Kosova 51,1%) dhe në më pak se 10% në vitin 1981 (Kosova 24.6%). Niveli i kësaj popullsie në Slloveni ishte më i ulët më 1948 (46,7%) se sa në Kosovë në vitin 1971. Sllovenia kishte arritur tipin më të volitshëm të strukturës ekonomike në ish-Jugosllavi, me rënie të konsiderueshme të sektorit primar dhe me rritje të ndjeshme të sektorit sekondar dhe terciaro-kuartar dhe pas saj vinin Kroacia e të tjerat, ndërsa Kosova mbeti në fund të shkallës ekonomike, me dominimin e sektorit primar në vitet 1961-1971 dhe me rritje të ndjeshme të numrit absolut të popullsisë agrare si fenomen më i pavolitshëm në procesin e zhvillimit ekonomik (tepricat agrare). Në vitin 1970 p. sh. brutoprodhimi kombëtar për kokë banori në Slloveni ishte 1.550 $, ndërsa në Kosovë pesë herë më i ulët ose rreth 300 $ (ish-Jugosllavia 860 $).
Te serbët e Kosovës, ishte një situatë tjetër. Përveç Beogradit dhe qyteteve të tjera të mëdha, Serbia kishte edhe disa qendra të tjera ekonomike, urbane e kulturore në jug të saj, sikurse Vranja, Leskovci, Kurshumlia, Prokupla, Aleksinci, Krushevci, Kraleva, Çaçaku, Uzhica etj. Duke marrë parasysh afërsinë e tyre, në kuadër të migrimeve intensive fshat-qytet, popullata serbe e Kosovës kur vendoste ta braktiste fshatin shpërngulej drejtpërdrejt në këto qytete, ndërsa vetëm një numër i vogël vinte në qytetet e Kosovës. Identike ishte situata edhe me shqiptarët, të cilët, duke i braktisur fshatrat dhe qendrat urbane të Luginës së Preshevës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi drejtpërdrejt vinin në qytetet e mëdha të Kosovës, veçanërisht në Prishtinë. Fshatarët-bujqit serbë, me shitjen e pasurisë me çmime shumë të larta në Kosovë, blinin tokë, shtëpi, objekte ekonomike dhe mjete të punës në rajonet bujqësore, kryesisht rreth qyteteve me çmime shumëfish më të ulëta në raport me ato të shitjes, për çka edhe u mbeteshin mjete të bollshme për kursim. Serbët të cilët kishin mënyrë më të gjatë të jetës urbane në Kosovë, sipas rregullit, vendoseshin në qendrat e mëdha në Serbi, para së gjithash në Beograd dhe në rrethinën e tij, ku u ofronin kushte shumë më të volitshme dhe më cilësore të jetës e të punës. P. sh., sipas regjistrimit të vitit 1981, rreth 38% të popullsisë së shpërngulur nga Kosova janë ngulitur në rajonin e Beogradit.
Asnjë e dhënë nuk fliste në të mirë të tezës se serbët dhe malazezët në vitet 70 e 80 të shekullit të kaluar ishin të diskriminuar, ndërsa shqiptarët si shumicë e popullsisë të privilegjuar. Numri absolut i serbëve të punësuar në sektorin shoqëror ishte në rritje të vazhdueshme në këtë periudhë: në vitin 1970 32.739, më 1980 45.183 dhe në vitin 1986, në kohën e histerisë antishqiptare, 48.429 (në periudhën 1970-1986 punësimi i tyre kishte shënuar rritje për 47,9%). Sipas regjistrimit të vitit 1971 norma e punësimit ishte te malazezët 22,7, te serbët 14,3, te shqiptarët 5,8 dhe te turqit 5,0 (mesatarja kosovare 7,8), ndërsa në vitin 1981 kjo normë rritet te të gjithë, por shumë më e lartë ishte te malazezët (27,5) dhe serbët (21,5) sesa te shqiptarët (9,3) dhe turqit (17,9). Ose, në vitin 1971, në sektorin shoqëror ishte i punësuar çdo i katërti malazias, çdo i shtati serb, çdo i nënti turk dhe çdo i shtatëmbëdhjeti shqiptar (mesatarja e Kosovës 8,9). Serbët dhe malazezët më tepër ishin të punësuar në administratë, në drejtorate, në banka, në kontabilitet, në mbrojtjen sociale e shëndetësore, në ish-BVI-të, pastaj si persona udhëheqës, në tregti, komunikacion, hotelieri dhe në veprimtaritë sekondare, ndërsa shqiptarët më tepër në veprimtaritë e sektorit primar (profesionet bujqësore) dhe në kurbet (ish-Jugosllavia dhe bota e jashtme).
Serbët dhe malazezët kishin shkallë më të lartë të urbanizimit dhe normë më të ulët të ruralitetit në Kosovë. Sipas regjistrimit të vitit 1961 në qytete jetonin 36,3% të malazezëve dhe 20,3% të serbëve, ndërsa në vitin 1981 këto përqindje rriten te malazezët në 70,0% dhe te serbët në 38,1%. Shqiptarët, përkundrazi, kishin shkallë më të ulët të urbanizimit dhe më të lartë të ruralitetit në Kosovë: në vitin 1961 16,7% dhe më 1981 28,9% e tyre jetonte në qytet (mesatarja kosovare 19,7% dhe 24,4%). Serbët dhe malazezët ishin të koncentruar në bërthamat e qendrave urbane, kryesisht në banesa shtetërore (mënyra urbane e jetës), kurse shqiptarët në periferitë e qyteteve dhe kryesisht në shtëpi private, shpeshherë pa elemente të sistemeve urbane (mënyra rurale e jetës). Sipas regjistrimit të vitit 1981, nga numri i përgjithshëm i banesave në pronësinë shoqërore në Prishtinë (8.075 banesa, që përbënte 1/3 e fondit të Kosovës), 41,0% u takonte shqiptarëve (ndaj 70,1% në popullsinë e qytetit), 38,0% serbëve (ndaj 15,6% në popullsi), 11,0% malazezëve (ndaj 3,8% në popullsi), 3,0% myslimanëve (ndaj 2,3% në popullsi), 2,0% turqve (ndaj 1,7% në popullsi) dhe 1,0% romëve (ndaj 1,4% në popullsi). Banesa shoqërore më tepër kishin malazezët (84,7% e tyre), “jugosllavët” (82,7%), serbët (70,3%) dhe myslimanët (60,5% të tyre), ndërsa më pak shqiptarët (26,9%) dhe turqit (35,9%).
Për arsye të përmendura vlerësohet se prej vitit 1966-1981 nga Kosova janë shpërngulur drejtpërdrejt rreth 60.000 veta të të gjitha bashkësive etnike, ndërsa nga evidentimi i posaçëm prej vitit 1981-1988 Kosovën e kanë braktisur rreth 20.000 serbë; pjesa dërmuese e të shpërngulurve u ngulit në Serbi, kryesisht në zonën urbane të Beogradit (rreth 40%) dhe të qyteteve të tjera të mëdha e të mesme, që ofronin kushte shumë më të mira të jetës e të punës. Por për krejt këtë periudhë, edhe pse saldoja e migrimeve është negative, kishte edhe ardhje të serbëve brenda migrimeve të martesave dhe stimulimit të rikolonizimit të Kosovës pas vitit 1981.
Pas rrënimit të sistemit kushtetues dhe mekanizmave të autonomitetit të Kosovës me dhunë, me tanke në mars të vitit 1989 nuk përmenden më “presionet” dhe “gjenocidi” shqiptar kundër serbomalazezëve me qëllim të ndjekjes së tyre nga Kosova (dhunimet, rrënimi i varrezave, zjarret, sulmet fizike, dëmet në fushë etj.). Pos konflikteve, që ishin të rëndomta në jetën e përbashkët, të ngarkuar me probleme socio-ekonomike, këto vepra as që ishin kryer ndonjëherë. “Presioni” i shqiptarëve ndaj serbëve e malazezëve ishte një shpifje e rëndë dhe mbi këtë konstruksion u krijua një klimë dhe strategji antishqiptare jo vetëm në Serbi, por në tërë ish-Jugosllavinë. Por kur strategjia “e presioneve” kundër serbëve pas Kosovës nisi të bartej në territorin e BeH, të Kroacisë dhe në viset e tjera, sipas nevojës së qëllimeve politike të Serbisë, çfarë ishte rasti me Kninin, Lubjanën, Stara Pazovën etj., atëherë politika serbe doli e zhveshur para opinionit jugosllav. Pushteti serb tash shpërnguljen e serbëve dhe të malazezëve nuk e problematizonte, sepse shqiptarët më nuk mund t’i fajësonte para botës dhe opinionit serb. Po ta pranonte faktin e shpërnguljes së serbëve pas aneksimit dhe okupimit të plotë të Kosovës, ky pushtet publikisht do ta pranonte politikën e tij të dështuar në Kosovë.
3. Maqedonia si model për ndjekjen dhe
shpërnguljen e shqiptarëve
Serbia përmes ish-Federatës Jugosllave donte ta përdorte Maqedoninë si territor provues jo vetëm për ta kufizuar rritjen demografike të shqiptarëve, por edhe për ta reduktuar shkollimin shqip dhe perspektivën e përgjithshme të shqiptarëve në Kosovë. Menjëherë pas demonstratave të vitit 1981 në Kosovë në vijën antishqiptare ishte krijuar blloku serbo-malazezo-maqedon, kurse pas gjysmës së këtyre viteve në këtë front ishin inkuadruar edhe boshnjakët, kroatët dhe sllovenët. Maqedonia sikur shihte frikë edhe më të madhe nga numri i shqiptarëve dhe dinamika e tyre natyrore demografike. Numri zyrtar i shqiptarëve në vitin 1981 në Maqedoni ishte 377.726 ose 19,8% në popullsinë e përgjithshme (në punësim merrnin pjesë vetëm me 6,7%).
Nën parullën kinse të nacionalizmit agresiv shqiptar, pushteti maqedon e theksonte vazhdimisht problemin e natalitetit të shqiptarëve dhe ardhjen e tyre “masive” nga Kosova në territorin e saj. E ndaloi rreptësisht ardhjen e shqiptarëve nga Kosova dhe trojet e tjera etnike shqiptare, ndërsa ndaj popullatës shqiptare në Maqedoni ndërmori një varg masash në reduktimin e të drejtave në lëmin e shkollimit e të komunikimit publik në gjuhën shqipe, në kufizimet në punësim, në shtesa të fëmijëve, në mbrojtje shëndetësore të fëmijëve “tepricë” etj. Ky pushtet nxori edhe ligjin për kufizimin e ardhjes të shqiptarëve në vendbanimet e Maqedonisë, ku përsëri, sikurse edhe te nataliteti, filloi nga Tetova. Ai frikësohej se nga shtimi mekanik (imigrimi) dhe shtimi natyror shqiptarët kinse do ta krijojnë “Kosovën e Dytë në Maqedoni, “Shqipërinë e Dytë” në Maqedoni dhe “Shqipërinë e Madhe”. Teza për “vërshimin” e shqiptarëve nga Kosova në Maqedoni shfrytëzohej si sulm i paparë kundër shqiptarëve të atjeshëm. Çdo kërkesë elementare njerëzore dhe kushtetuese e shqiptarëve nga politika zyrtare maqedonase dhe jugosllave kualifikohej si kërkesë “kundërrevolucionare”.
Kualifikimi i demonstratave të vitit 1981 si “kundërrevolucionare” ishte për atë kohë akuza më e rëndë për Kosovën dhe shqiptarët. Llatinka Peroviç theksonte se “Klasa politike jugosllave ra në provim në Kosovë. Nga presioni i një pjese të kreut politik jugosllav (si Llazar Mojsov, kuadër nga Maqedonia, Raif Dizdareviq nga BeH, etj. – H. I.), por edhe të atij serb, edhe udhëheqja e Kosovës e pranoi, ndoshta me gjysmëzëri, por e pranoi fatkeqësisht, vlerësimin se demonstratat ishin kundërrevolucionare”! Pastaj pasoi gjithçka shkatërrimtare për Kosovën dhe shqiptarët në gjithë ish-Jugosllavinë.
Teza për “vërshimin” e shqiptarëve nga Kosova në Maqedoni shfrytëzohej si sulm i paparë kundër shqiptarëve të atjeshëm. Sa e sa herë është folur e shkruar pas vitit 1981 për tezën e rrejshme se vetëm në komunën e Tetovës në vitet e fundit nga Kosova kanë ardhur më tepër se 15.000 shqiptarë, ndonëse sipas regjistrimit zyrtar të vitit 1981 në tërë territorin e Maqedonisë nga Kosova kishin ardhur 21.245 veta në të gjitha periudhat (nga viti 1941 e më herët), ndërkaq ardhja më e madhe ishte shënuar në periudhën 1946-1970 (dominonin migrimet e martesave dhe motivi i punësimit), ndërsa sipas të dhënave të lajmërim-çlajmërimit, prej 1. 6.1983 deri më 31. 12. 1988 nga Kosova në Maqedoni kanë ardhur gjithsej 1.154 persona. Është e vërtetë se Maqedonia ishte “atraktive” për shqiptarët në vitet 50’ e 60’ të shekullit të kaluar, kur rridhte intensivisht shpërngulja për në Turqi, ku territor etapor ishte kjo republikë, përkatësisht kryeqyteti i saj Shkupi. Këtu ndërrohej përkatësia kombëtare në atë turke dhe këtu merreshin pasaportat dhe vizat (visikat). Për këto qëllime funksiononin shërbimet speciale ditën dhe natën, të cilat përgatitnin dokumentet e shpërnguljes. Për këto çështje do të bëhet fjalë te migrimet e jashtme dhe formimi i diasporës.
Numri i saktë i të ardhurve nga Kosova dhe nga viset e tjera në Maqedoni nuk dihet, sikundër që, siç theksuam, nuk dihet as numri i saktë i të shpërngulurve shqiptarë në Turqi, ngase këto të dhëna ishin fshehtësi shtetërore. Në rrethanat kur në mënyrë ekspansive shtoheshin përpjekjet për reduktimin e të drejtave të shqiptarëve dhe represionin e madh ndaj tyre në Maqedoni (burgosjet, përjashtimet e arsimtarëve nga puna, mbyllja e shkollave, rrënimi i mureve, ndjekja e zejtarëve privatë etj.) ishte krejtësisht e qartë se kjo republikë nuk mund të ishte atraktive për imigrantë shqiptarë nga Kosova dhe rajonet e tjera. Qëllimi i pushtetit maqedon, sikurse edhe i pushtetit serbo-jugosllav ishte që të krijohej klima e mosdurimit dhe ata të merrnin rrugën e braktisjes së vendit të tyre. Zinxhiri i shpërnguljes për në Turqi sikur pëlciti para Plenumit IV të Brioneve (1.07.1966), kur u mënjanua nga pushteti policor e komunist A. Rankoviçi. “Para botës, Jugosllavia socialiste nuk mundi më të angazhohej për interesa ekstreme serbe, çfarë është ringjallja e Kosovës serbe”!
Pas konfliktit të vitit 2001, për t’i fashitur tensionet ndëretnike dhe për ta përmirësuar pozitën e gjithmbarshme të shqiptarëve, në vitin 2004 u nënshkrua Marrëveshja e Ohrit, nën mbikëqyrjen ndërkombëtare, përmes së cilës duhej të realizoheshin të drejtat qytetare dhe kombëtare të shqiptarëve. Shumë dispozita të kësaj marrëveshjeje ende nuk janë zbatuar. Lufta politike e shqiptarëve për pozitën e tyre, përshirë atë konstitutive, vazhdon. Që nga paraqitja e pluralizmit politik në ish-Jugosllavi edhe shqiptarët e Maqedonisë formuan partitë politike rreth të cilave u tubuan dhe i artikuluan kërkesat e tyre për barazi në të gjitha rrafshet. Që nga viti 1991, kur u formua shteti maqedonas, gjithnjë participuan në jetën institucionale, në Parlament dhe në Qeveri; të paktën një parti shqiptare gjithnjë ishte pjesëmarrëse në Qeveri. Por shteti maqedonas edhe në vitet 90 u soll keq me shqiptarët. Njëri nga antishqiptarët e përbetuar për shumë dekada, funksionari i lartë maqedonas, Stojan Andov, në një intervistë tash së fundi, deklaroi: “Për fat të keq, në vitin 1991 nën ndikimin e regjimit të trashëguar të Milosheviçit në Serbi, ne në Maqedoni nuk arritëm të mbledhim forcë që t’i kundërvihemi asaj propagande dhe për këtë shkak bëmë disa gabime, veçanërisht ndaj qytetarëve tanë shqiptarë” dhe “po të merreshim vesh me shqiptarët do të evitohej edhe konflikti i armatosur në vitin 2001. Gabimi i parë ishte që nuk u dakorduam me shqiptarët sesi si të quhej çështja e referendumit dhe ajo procedurë për ne maqedonasit na bën të marrim një përgjegjësi të madhe që shqiptarët nuk dolën në referendum në vitin 1991. Kjo çoi edhe te fakti se deputetët shqiptarë në Kuvend të mos votojnë për Kushtetutën e parë për Maqedoninë e pavarur”.
4. Privilegjet serbe shtriheshin në tre nivele
(kosovare, serbe dhe jugosllave)
Pas demonstratave masive të shqiptarëve në vitin 1981 pushteti serbo-jugosllav nisi të zbatojë programe konkrete zhvillimore vetëm për ato mjedise në Kosovë ku jetonin serbo-malazezët, ndërsa prej vitit 1987 formoi disa komuna të reja ku ose dominonin serbo-malazezët ose përbënin deri 50% në popullsinë e gjithmbarshme (Zubin Potoku, Zveçani, Fushë-Kosova, Shtimja, Shtërpca, Obiliqi, Novobërda, Graçanica), në të cilat menjëherë nisi ngritja e disa reparteve industriale dhe të infrastrukturës, ndërsa në komunën e Malishevës, si komunë e vetme e re që banohej nga shqiptarët, prej themelimit në vitin 1985 nuk ishte ngritur asnjë objekt industrial e infrastrukturor. Kështu vargoheshin monumentet segregacioniste, me pasoja të shumëfishta ekonomike e politike. Serbo-malazezët gëzonin privilegje nga tre nivele: kosovare, serbe dhe jugosllave, ndërsa shqiptarët përjetonin një brutalitet nga këto tre nivele, sikundër që përdhosej kultura dhe historia e tyre.
Organet e shtetit partiak e policor ndërsenin nacionalizmin serb dhe askush nuk brengosej në shoqërinë jugosllave, as udhëheqja e Kosovës për emigrimin pa kthim të shqiptarëve nga Maqedonia, Mali i Zi dhe nga Kosova në SHBA dhe në vendet e zhvilluara të Evropës e as për ardhjen e tyre nga viset e tjera në Kosovë për shkak të sjelljeve brutale dhe reduktimit të arsimit në gjuhën shqipe të shqiptarëve nga viset e tjera, sikundër që askush nuk u dënua më asnjë ditë burg për ndjekjen e shqiptarëve në Serbi, thyerjes së dyqaneve të tyre (267 raste në periudhën 1984-1987), bojkotimin e shërbimeve, madje edhe vrasjen e tyre. Sipas të dhënave të Shoqatës për Popujt e Rrezikuar (Gesellschaft für Bedrohte Wölker) në Göttingen (RF e Gjermanisë), vetëm deri në fund të viteve 80, për shkaqe ekonomike dhe politike, rreth 250.000 shqiptarë i kishin braktisur territoret e tyre në ish-Jugosllavi dhe ishin vendosur rreth 100.000 në Gjermaninë Federale, rreth 60.000 në Zvicër, rreth 40.000 në vendet e tjera perëndimore dhe rreth 50.000 në viset veriore të ish-Jugosllavisë. Me dhjeta mijëra shqiptarë kërkonin azil politik në vendet perëndimore, ndërsa flitej e planifikohej debimi i qindra-mijëra shqiptarëve nga Kosova, kinse të ardhur nga Shqipëria etj.
Edhe Lidhja Socialiste e Kosovës ishte inkuadruar në ndjekjen e shqiptarëve. Ajo kërkonte që edhe për veprime të paverifikuara dhe pseudovepra, si dhe për konflikte të rëndomta në jetën e përditshme midis serbo-malazezëve dhe shqiptarëve. Këta të fundit të ndeshkoheshin me norma të dyfishta: me ligje pozitive në fuqi dhe me norma negative zakonore, çfarë ishte p. sh. lëçitja. Profesori i Fakultetit të Drejtësisë, akademik Syrja Pupovci, i cili më parë si studiues i normave të Kanunit të Lekë Dukagjinit ishte ngritur kundër aplikimit të normave dhe vetëdijes patriarkalo-feudale, në vitin 1986, në kohën e histerisë antishqiptare, me këmbëngulje kërkonte zbatimin e tyre ndaj shqiptarëve, madje, siç thoshte ai, “në mënyrë shembullore”, sikurse në mesjetë. Pupovci e dinte shumë mirë se lëçitjen si normë ndëshkimore të së drejtës zakonore të shqiptarëve, në fshatrat e Kosovës gjatë LNÇ-së, në luftë kundër partizanëve, e kishte zbatuar okupatori fashist, ku familjet shqiptare, që kishin partizanë, lëçiteshin me dhunë nga farefisi, fqinjët dhe fshati. Ishte e pabesueshme sesa ishte diskrepanca e madhe në zbatimin e ligjeve ndaj shqiptarëve dhe ndaj të tjerëve për të njëjtat vepra. Për shqiptarët, p. sh. më se 10 herë shqiptoheshin dënime më të rënda sesa për serbët e malazezët: i mituri shqiptar nga fshati Plemetin afër Prishtinës për tentim dhunimi ndaj një të miture të kombësisë serbe (të kurdisur) u dënua me 10 vjet burg, ndërsa serbi i moshës madhore nga Staro Sello për dhunimin e një të miture shqiptare u dënua me vetëm një vit burg etj.
Në vazhdën e ndjekjes së shqiptarëve duhet zënë në gojë inskenimet dhe shpifjet e përditshme të veprave keqbërëse të shqiptarëve ndaj serbëve, siç janë dhunimet, rrënimi i varrezave etj., për të cilat udhëheqësit e atëhershëm kosovarë nuk merrnin guximin të thoshin publikisht se janë gënjeshtra, madje, në disa raste, me përkrahjen pa rezervë që i jepnin, edhe vetë u prinin gënjeshtrave të tilla. Kështu, deri në shtator të vitit 1988, sipas përgjegjësve të organeve të Kosovës, u shpifën 12 raste të dhunimit të femrave serbo-malazeze nga ana e shqiptarëve, mbi të cilat ishte ngritur një strategji e tërë antishqiptare. Çdo kriminaliteti, madje edhe në ekonomi, i jepej vula nacionale apo nacionaliste, dhe sipas skenarit të përgatitur më parë, fajtori apriori dihej – shqiptari! Kurrë nuk u organizuan biseda me mjekë, gjyqtarë, psikologë dhe me “dhunues” e “të dhunuara” që të sqarohej dhunimi si akt, si vepër penale dhe antinjerëzore. Gjithashtu, kurrë nuk u dha emri i ndonjë shqiptari që “rrënoi” varrezat ortodokse serbe, sikundër që asnjë organizate ndërkombëtare për të drejtat dhe liritë e njeriut nuk iu ofruan të dhënat dhe faktet konkrete, siç janë emri i kryerësit të veprës, vendi, lloji i veprës etj., për shkeljen e të drejtave të serbëve nga ana e shqiptarëve me qëllim që të shpërnguleshin nga Kosova, edhe pse ato i kërkonin që nga viti 1981. Prof. Branko Horvat, autor i librit të njohur për çështjen e Kosovës (“Kosovsko pitanje”), kërkonte të dhëna dhe sqarime për këto vepra, sesa janë etnikisht të inspiruara, por nuk erdhi deri tek ato, ngase kurrë nuk u bënë publike.
Nën parullën e stabilizimit të gjendjes në Kosovë dhe parandalimin e shpërnguljes së serbëve dhe malazezëve nga “presionet” e shqiptarëve, u nxorën ligje speciale në Kosovë dhe atë pa pëlqimin e Kosovës e të shqiptarëve, si p.sh. ligji për gjuhën, përdorimin dhe formën e flamurit, shitblerjen, izolimin, shkollat dhe Universitetin, pensionimin e dhunshëm të arsimtarëve, kthimin e kolonëve e shumë ligje të tjera, me të cilat reduktoheshin të drejtat e shqiptarëve dhe shtohej represioni ndaj tyre.
Zbatimi i masave represive dhe okupimi policor e ushtarak në fund të viteve 80 arritën kulminacionin: qindra mijëra shqiptarë kaluan nëpër duar të policisë, qindra të vrarë e të plagosur, dhjetëra e mijëra të përjashtuar nga puna, plaçkitjet e papara të parave e të kolektivave, qindra të izoluar, mijëra të helmuar, proceset e montuara politike dhe i ashtuquajturi diferencim ideor i karakterit inkuizicional, i zbatuar vetëm në periudhat më të errëta të vendeve të komunizmit ortodoks dhe të ndjekjeve staliniste. Protestat e më se gjysmë milioni shqiptarësh të Kosovës në nëntor të vitit 1988 ishin paralajmërimi i fundit se kështu nuk mund të vazhdohet më.
5. Rrezikimi i perspektivës
dhe qenies demografike shqiptare
Në të gjitha synimet dhe projektet serbe të shek. XX ndaj Kosovës dhe shqiptarëve, si pjesë të programit nacional serb, pëlleshmëria e femrës shqiptare konsiderohej si një nga pengesat më të mëdha në mposhtjen e faktorit demografik shqiptar dhe në realizimin e aspiratave shtetomëdha serbe. Çubrilloviqi qysh në elaboratin e parë fashistoid kundër shqiptarëve e veçonte këtë element të rritjes demografike të shqiptarëve, duke nënvizuar se “Në rastin tonë duhet pasur parasysh aq më parë që kemi të bëjmë me një racë të gjallë, të fuqishme dhe pjellore, për të cilën i ndjeri Cvijiq ka thënë se është raca më ekspansive në Ballkan dhe se pjellshmëria e grave shqiptare ka ngadhënjyer mbi politikën tonë të kolonizimit.” Politika e dëbimit të shqiptarëve vazhdoi gjatë gjithë gjysmës së parë të shekullit XX, por dhe pas Luftës së Dytë Botërore preokupim kryesor i Serbisë dhe i ish-Jugosllavisë ishte që problemi i shqiptarëve përsëri të zgjidhej me shpërngulje në Turqi, kryesisht në shkretirat e Anadollisë dhe me asimilim.
Qarqet serbe, pushtetore dhe të tjera, si kisha ortodokse, Shoqata e Shkrimtarëve, Akademia Serbe e Shkencave dhe e Arteve, që ishin edhe nxitëset e dhunës e të krimeve në Kosovë, manipuluan shumë me shpërnguljen e serbëve nga Kosova. Por shpërngulja e tyre nga Kosova pas vitit 1966 nuk ishte bërë për shkak të presionit të shqiptarëve kundër tyre, kinse me qëllim të krijimit të “Kosovës etnikisht të pastër” dhe të “Shqipërisë së Madhe”, siç e paraqiste pushteti serbo-jugosllav komunist pas vitit 1981, por për shkak të humbjes së privilegjeve që gëzonin deri atëherë dhe mostolerimit të barazisë së shqiptarëve me ta, për shkaqe të pasigurisë së atyre serbëve që i përkisnin aparatit shtetëror e policor e që u kishin bërë shumë të këqija shqiptarëve (në kohën e sundimit të Rankoviçit), për arsye të gjendjes shumë më të mirë ekonomike në Serbi dhe fitimeve të mëdha nga shitja e pasurisë së patundshme në Kosovë dhe në mënyra të tjera. Një numër i madh i serbëve të shpërngulur ishte me origjinë kolonizuese, të valës së parë dhe valës së dytë të kolonizimit të Kosovës, prandaj edhe kthehej në vatrat e tyre, në Serbi dhe Mal të Zi. Një numër tjetër i serbëve të shpërngulur u përkiste eprorëve ushtarakë, të cilët, në kuadër të ndërrimit të vendit të shërbimit, evidencoheshin si të shpërngulur, madje nën “presion” të shqiptarëve.
Nga fillimi i viteve 80 të shek. XX, në kuadër të fushatës së gjerë kundër Kosovës dhe shqiptarëve, ky pushtet, i përkrahur pa asnjë rezervë nga ish-republikat dhe popujt e tjerë joserbë, përsëri iu kthye diskursit, manipulimeve e spekulimeve rreth faktorit demografik shqiptar dhe aktiviteteve institucionale e publike kundër tij. Problemet demografike të shqiptarëve nuk shtroheshin me qëllim të përmirësimit të cilësisë së riprodhimit biologjik dhe të jetës sociale të shqiptarëve e të humanizimit të raporteve midis gjinive apo të zgjidhjes së drejtë të çështjes së Kosovës, siç justifikohej atëherë. Të frikësuar nga numri i madh i shqiptarëve, shtrirja e gjerë dhe territorialisht kompakte dhe perspektiva e tyre demografike dhe kinse për shkak të rrezikimit të hapësirës serbo-jugosllave dhe prosperitetit gjeodemografik, kombëtar, politik dhe ekonomik të sllavëve të jugut, të gjitha qarqet ish-jugosllave nisën t’i numërojnë shqiptarët dhe ta shtrijnë shqiptarofobinë në të gjitha rajonet dhe shtresat shoqërore të sllavëve të jugut, veçanërisht të serbëve, maqedonëve dhe malazezëve. Çdo ngulitje të shqiptarëve në Serbinë e Jugut, në Maqedonisë Qendrore apo gjetiu e shpjegonin si “zgjerim të hartës nacionaliste të Shqipërisë së Madhe”. Ish-shteti, me të gjitha mekanizmat e tij, duke financuar segregacionizmin dhe aparatin represiv, vazhdoi të angazhohej haptazi për mposhtjen e epërsisë numerike dhe reproduktive të shqiptarëve dhe të vënies së baraspeshës etnike përmes kolonizimit të serbëve dhe dëbimit të shqiptarëve. Në funksion të këtij qëllimi pasuan disa valë të kolonizimit të serbëve dhe të shpërnguljes së shqiptarëve nga Kosova. Në këtë mënyrë lufta kundër faktorit demografik shqiptar u bë pjesë përbërëse e strategjisë antishqiptare. Shqiptarofobia ishte aq transparente sa që nuk fshihej fare prapavija neomaltusianiste, raciste dhe gjenocidale.
Të gjitha institucionet serbe e jugosllave, nga ato politike e shtetërore e deri te ato shkencore, kulturore, publicistike, informative, kishtare etj., nisën të shpifin teza të ndryshme, ndër të cilat më transparente ishin: se shqiptarët në mënyrë të organizuar po ua blejnë serbëve tokën dhe po lindin shumë fëmijë për shkaqe nacionaliste me qëllim që t’i ndjekin serbët nga Kosova dhe të krijojnë “Kosovën etnikisht të pastër” dhe “Shqipërinë e Madhe”. Ndërkaq njëri ndër udhëheqësit më të lartë partiako-shtetëror i ish-Jugosllavisë, S. Dolanc (me kombësi slloven), nuk ngurroi të deklaronte: ”Ne e njohim shumë mirë njërën nga parullat kryesore të irredentës: blej tokë dhe lind fëmijë”. Një nga konstruksionet më transparente dhe njëkohësisht ndërsyese ishte teza e demografit të njohur serb, M. Macura, njërit nga autorët e “Memorandumit”, i cili gjatë gjithë viteve 80 të shek. XX kishte qëndrim ekstrem dhe shovinist ndaj natalitetit të shqiptarëve: “Procesin eksploziv demografik, askush deri më sot nuk është përpjekur efektivisht ta qetësojë. Ky proces pa pengesë po përparon, me përkrahjen morale të ideologjisë secesioniste, të bazuar në ekskluzivitetin nacional, të përmbledhur në idenë për Kosovën etnikisht të pastër dhe kërkesën ekstreme që Kosova të bëhet Republikë”.
Indoktrinimi antinatalist dhe, në esencë, antishqiptar kishte marrë tashmë përmasa të gjera në të gjitha shtresat e shoqërisë serbo-jugosllave, duke e fyer rëndë femrën shqiptare, të cilën në çdo forum politik, në mediume, në rrugë e cilësonin si “makinë për prodhimin e fëmijëve”. Në mitingjet populiste nacionaliste, ku bëhej homogjenizimi dhe mobilizimi etnik i masave serbe dhe ku shfrytëzohej e tërë energjia e popullit “hyjnor” serb kundër shqiptarëve dhe përgatitjes për konfrontim me të gjithë popujt joserbë u nxorën parulla dhe kërkesa me përmbajtje thjesht raciste e gjenocidale, si p.sh. “Shqiptarët shumohen shumë, por farën e kanë të prishur”, “Shqiptarët duhen dëbuar nga Kosova”, “Shqiptarët duhen vrarë” etj. “Idetë e intelektualëve të krisur”, theksonte ambasadori Zimmermann, “mbisundonin kudo në shoqërinë serbe, që nga dyqanxhinjtë e deri te fshatarët dhe gazetarët”, për të vazhduar: “Më kujtohet një mbrëmje takova një historiane arti. Ishte grua e gjatë, tërheqëse dhe e ndjeshme, që kishte qenë në Nju-Jork shumë herë dhe e donte Amerikën dhe kulturën e saj. Pas një bisede të mrekullueshme për një rreth të gjerë çështjesh, unë e pyeta se si do ta trajtonte ajo problemin e Kosovës. ‘Fare thjesht, – tha ajo.- Të vihen të gjithë shqiptarët në një mur dhe të pushkatohen”!
Këto dhe kërkesat e tjera për zvogëlimin e natalitetit përmes të ashtuquajturit kontroll të lindjes dhe planifikim të familjes, shqiptarët i kuptuan shumë drejt: si kërkesa që hynin në modelin gjenocidal të të menduarit dhe të sjelljes së ish-shtetit ndaj tyre. Viktimologu i njohur kroat, atëherë rektor i Universitetit të Zagrebit, prof. Zvonimir Sheparoviq, ishte ndër njerëzit e rrallë në ish-Jugosllavi që mori guximin ta kualifikonte fushatën për “kontrollin e lindjes” dhe “planifikimin e familjes” te shqiptarët si angazhim gjenocidal. Ai shkruante: “Disa thirrje, të cilat vijnë nga brengosjet për shkak të ekspansionit biologjik të popullatës në mjedisin e pazhvilluar, çfarë është Kosova, se thirrjet e tilla njënacionale që të pengohet lindshmëria e numrit kaq të madh të shqiptarëve… kanë diçka në vete që hyn në modelin gjenocidal të të menduarit dhe të sjelljes”.
Mirëpo, fatmirësisht, ashtu edhe siç pritej nga shqiptarët, nuk u përmbush asnjë rezultat i pritur nga regjimet fashistoide serbe.
Pasi u krijua atmosfera për fajësimin kolektiv të shqiptarëve, nga represioni i shtetit policor dhe partiak komunist pasoi një valë e konsiderueshme e ikjes së tyre, kryesisht e të rinjve, ndërsa pas nxjerrjes me dhunë nga puna të më se 150.000 punëtorëve shqiptarë prej vitit 1990 e këndej, emigrimi për motive ekzistenciale u intensifikua edhe më tepër. Pasi pëlciti lufta në Slloveni e Kroaci (1991) dhe në BeH (1992) ushtarët shqiptarë, duke mos dashur të luftojnë në anën e ushtrisë agresore serbo-jugosllave dhe kundër popujve të pafajshëm joserbë, e braktisën këtë ushtri dhe ikën kryesisht në vendet perëndimore. Një numër i madh i shqiptarëve gjeti strehim politik në këto vende, veçanerisht të rinjtë. Ish-APJ-ja, që nga viti 1981 kishte montuar shumë procese politike kundër ushtarëve shqiptarë, me ç’rast kishte burgosur dhe vrarë shumë shqiptarë, të cilët i kthente në arkivole hermetikisht të mbyllura, duke mos u ofruar dëshmi as familjeve e as opinionit për vrasjen e tyre.
Vala e re e terrorit me pretekst të kërkimit të armëve ishte faktori tjetër në funksion të drejtpërdrejtë të shpërnguljes së shqiptarëve. Në këtë funksion ishte edhe përjashtimi i punëtorëve shqiptarë nga puna, shkatërrimi i bazës ekonomike të Kosovës përmes plaçkitjes së fondeve dhe teknologjisë, taksat dhe dënimi i afaristëve shqiptarë, ndjekja e vazhdueshme e rekrutëve shqiptarë, si dhe okupimi i hapësirave shkollore dhe universitare për nxënësit dhe studentët shqiptarë dhe pengimi i funksionimit të arsimit shqiptar të të gjitha niveleve. Pas eksodit masiv të shqiptarëve të Kosovës nga ndërmarrjet gjenocidale serbe gjatë kohës së bombardimeve (24 mars deri 10 qershor 1999) shumë shqiptarë u strehuan në vende të ndryshme të Evropës dhe jashtë saj, ku një numër edhe mbeti atje. Por kjo mbetje e tyre duket se nuk e ka ndryshuar shumë gjendjen numerike në raport me atë të para 24 marsit 1999. Vlerësohet se sot jashtë hapësirës gjeoetnike të shqiptarëve në vendet perëndimore gjenden më shumë se 1 milion shqiptarë dhe rreth gjysma e tyre emigruan në këto pesë dekadat e fundit, ndërsa kur të përfshihet emigrimi nga Shqipëria, para së gjithash në Greqi dhe Itali, ky numër shkon në më se 2 milionë njerëz. Bashkatdhetarët tanë nuk kursyen asgjë për ta ndihmuar materialisht, moralisht, politikisht dhe ushtarakisht Kosovën e okupuar dhe shqiptarët e frustruar në të gjitha trojet etnike në ish-Jugosllavi, veçanërisht në vitet kur shpërthyen konfliktet dhe lufta midis shqiptarëve të Kosovës dhe Serbisë (1998-1999), shqiptarëve të Luginës së Preshevës dhe Serbisë (2000-2001) dhe pushtetit maqedonas dhe shqiptarëve (2001). Sot ky numër vetëm nga Kosova të paktën është dyfishuar.
6. Programi segregacionist dhe
racist serbo-jugosllav për Kosovën
Regjimi serb derisa ekzistonte Jugosllavia (1991) arriti që të gjitha kërkesat e veta antishqiptare t’i shtrinte te të gjitha republikat dhe organet federative. Në vitin 1989 Kuvendi i Jugosllavisë aprovoi propozimin e Qeverisë Jugosllave, të drejtuar nga “reformatori” me kombësi kroate (Ante Markoviq), të ashtuquajturin “Program Jugosllav për Kosovën”! Përmes këtij Programi, në të vërtetë, filloi një valë më e re e kolonizimit të Kosovës dhe një fazë e re e kolonializmit në Kosovë. Kjo politikë e re ishte pjesë e programit ekstrem nacional serb, që gjithashtu kishte për qëllim instalimin e serbëve për ta vënë baraspeshën etnike në Kosovë. Në vitet 80 filloi ngritja e reparteve industriale në enklavat serbe dhe ndërtimi i objekteve segregacioniste të banimit në funksion të rikolonizimit. Kjo valë e kolonizimit filloi me sjelljen e policëve, të instruktorëve të lartë ushtarakë, të gjykatësve dhe administratorëve për t’i ndjekur e torturuar sa më tepër shqiptarët.
Ish-Federata dhe njësitë e saj në këtë mënyrë stimulonin represionin dhe segregacionin në Kosovë dhe e ndihmonin realizimin e synimeve të kahmotshme të politikës hegjemoniste të Serbisë, rikolonizimin e Kosovës. Ndërkaq për shqiptarë ofrohej si ndihmë punësimi në miniera, në industrinë e rëndë, në shërbime komunale (pastrimi i rrugëve) dhe në ndërtimtari në Serbi dhe në rajonet e tjera të ish-Jugosllavisë kinse për ta përmirësuar situatën punuese dhe jetësore të tyre. Ishin këto vende të punës që refuzoheshin nga punëtorët e atjeshëm, sikurse edhe në botën e jashtme, që paguheshin pak, ndërsa kërkonin mund të madh fizik dhe me pasoja afatgjata negative për kondicionin e punës dhe shëndetin.
Politika shtetërore serbe në fillim të vitit 1990 nxori edhe ligje dhe hartoi projekte dhe programe hegjemoniste, destinimi kryesor i të cilave ishte ndërrimi i strukturës së popullsisë së Kosovës përmes kolonizimit të serbëve dhe spastrimeve të qeta etnike të shqiptarëve. Ky program politik u miratua në Kuvendin e Serbisë dhe në Komitetin Qendror të LKS-së me një titull tepër perfid dhe cinik “Për paqe, liri, barazi, demokraci dhe prosperitet të Kosovës”, që kur të krahasohet me dokumentet e politikës së atëhershme zyrtare serbe dhe veçanërisht me “Memorandumin” e Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve ndaj Kosovës del vërtet kopje e tyre: gënjeshtra, inskenime, akuza dhe tendenca për kolonizim dhe ndërrim të strukturës kombëtare të popullsisë me masa të ndryshme, para së gjithash me masa represive të aparatit shtetëror-policor.
7. Ligji për pronësinë si presion për dëbimin e shqiptarëve dhe masat për vënien e baraspeshës etnike në Kosovë
Përveç nxjerrjes së ligjit të vitit 1991 mbi kushtet dhe mënyrën e ndarjes së tokave bujqësore në Kosovë, politikës së re kolonizuese dëshirohej t’i jepej forma tjetër institucionale me paralajmërimin e nxjerrjes së një ligji të ri kadastral për rregullimin e pronave të paluajtshme që nga viti 1945 e deri më sot, që mund t’i godiste shqiptarët më shumë se çdo ligj tjetër i deriatëhershëm i nxjerrë për këto qëllime. Nxjerrjen e këtij ligji pushteti serb e bënte me arsyetim kinse “të vërtetojë pronësinë e vërtetë mbi patundshmëritë që i posedojnë qytetarët e Kosmetit dhe t’i korrigjojë gabimet eventuale. Është e njohur se pas vitit 1945 në krahinën tonë ka pasur regjistrime të ndryshme joligjore në librat kadastralë, pa dokumentacion juridik. Qytetarët që posedojnë patundshmëri, do të jenë të obliguar që komisionit përkatës profesional t’ia dorëzojnë dokumentacionin juridik për shfrytëzimin ose pronësinë. Në qoftë se nuk posedojnë dokumentacionin e duhur, ata nuk do të mund ta fitojnë të drejtën e patundshmërisë në librat kadastralë. Në këtë mënyrë do të vërtetohet saktësisht se cilët janë shfrytëzuesit, ndërsa cilët janë pronarët e vërtetë të tokës”. Nga fondi i tokave, i cili do të formohej nga tokat komunale, tokat e organizatave bujqësore dhe nga tokat që do t’i falnin personat juridikë e fizikë, me këtë ligj parashihej që serbëve të Kosovës t’u jepej toka falas, ndërsa për ndërtimin e shtëpive do të siguroheshin kredi me afat kthimi prej 25 vjetësh.
Qëllimi i nxjerrjes së këtij dhe ligjeve të ngjashme ishte më se i qartë: ta intensifikonin kolonizimin e serbëve dhe t’i varfëronin shqiptarët në mënyrë që të shpërnguleshin, por edhe të krijoheshin tensionime të reja, meqenëse, me marrjen e tokave shqiptarët jo vetëm që do t’i godiste në bazën ekzistenciale, por edhe në rrafshin emocional dhe individualo-psikologjik, ku mund edhe të provokoheshin më lehtë, provokim ky i cili më vonë do të shuhej me gjak.
8. Kolonët serbë nga Kroacia dhe Bosnjë e Hercegovina dhe serbo-malazezët nga Shqipëria
Edhe pas shthurjes së ish-Federatës jugosllave, objektiv kryesor i Serbisë mbetën aspiratat shtetomëdha dhe serbizimi i Kosovës. Menjëherë pas nxjerrjes së kësaj platforme, që kishte fuqinë e një programi nacional, politik dhe shtetëror serb, në vitin 1991 Kuvendi i Serbisë nxori ligjin për kushtet e ndarjes së tokave bujqësore në Kosovë me qëllim të realizimit të synimeve kolonizuese. Pas këtij viti, me qëllim të serbizimit të Kosovës, regjimi serb, krahas ndjekjes së shqiptarëve, nisi të sjellë edhe refugjatë-kolonistë nga Kroacia e BeH, si dhe serbomalazezë nga Shqipëria.
Këta refugjatë-kolonë serbë pushteti okupues i vendosi në pjesë të ndryshme të Kosovës, më tepër në objektet arsimore, edukative e rekreative të nxënësve dhe studentëve dhe në objektet hoteliere e turistike. Përveç formimit të disa enklavave të vogla me kolonë (Deçan, Vushtrri, Klinë, Kishnicë), për kolonët e rinj parashihej ndarja e trojeve falas në Istog (Burim), Prishtinë, Gjilan, Lipjan, Mitrovicë, Pejë, Obiliq (Kastriot) etj. Numri prej 100.000 kolonëve serbë, që parashihte t’i instalonte regjimi i Millosheviçit në Kosovë, paraqiste valën më të fuqishme të paralajmëruar në vargun e valëve të kolonizimit të Kosovës midis dy Luftërave Botërore dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Sipas këtij dekretligji kolonëve u ofroheshin kredi me kushte shumë të volitshme për ndërtimin e shtëpive, troje falas, vende të punës dhe shumë beneficione të tjera. Projekti pjesërisht gjeti zbatim, veçanërisht pas “Stuhisë” kroate më 5 gusht 1995, kur, me gjithë vullnetin e tyre, u instaluan në Kosovë disa mijëra serbë nga Kroacia.
Mirëpo, duke pasur parasysh qëllimin hegjemonist të Serbisë ndaj Kosovës, instrumentalizimin e kolonëve për qëllime ekskluzivisht politike, ardhjen e kolonëve nga një territor dhe atmosferë lufte, frustrimin e tyre, si dhe gjendjen e përgjithshme edhe ashtu të tensionuar për shkak të terrorit serb ndaj shqiptarëve – edhe numri më i vogël i kolonëve mund të provokonte një konflikt të gjerë në Kosovë dhe në rajon. Pikërisht në kolonët me prejardhje nga Kraina, Lika, Bania, Korduni dhe viset e tjera karstike të ish-Jugosllavisë si “njerëz pa mirësjellje, të vrazhdë e agresivë”, siç i cilësonte Çubrilloviçi, edhe llogaritej midis dy luftërave që “tipi violent dinarik”, siç i vlerësonte Cvijiçi, të shfrytëzohej për ndjekjen masive të shqiptarëve në Turqi. Fundja, kolonët e këtyre rajoneve, në të gjitha periudhat, veçanërisht në kohën e Rankoviqit dhe pas vitit 1981, janë shquar për sjelljet brutale ndaj shqiptarëve.
Formulimin më të qartë programor për krijimin e Serbisë së Madhe dhe serbizimin e plotë të Kosovës me dëbimin e shqiptarëve dhe kolonizimin me serbë e gjejmë në Programin e Partisë Radikale Serbe të Vojisllav Sheshelit të vitit 1991. Që në pikën e parë të tij thuhet se krijimi i shtetit serb “do të përfshijë tërë popullin serb, të gjitha tokat serbe, që do të thotë se ajo do t’i përfshijë përbrenda kufijve të saj njësinë e zvogëluar federale serbe, Malin e Zi, Bosnjën serbe, Hercegovinën serbe, Dubrovnikun serb, Dalmacinë serbe, Likën serbe, Kordunin serb, Banijën serbe, Sllavoninë serbe, Sremin Perëndimor serb, Baranjën serbe dhe Maqedoninë serbe”. Në program kërkohet si politikisht, ashtu edhe ekonomikisht largimi i “Serbisë së Madhe” nga Bashkimi Evropian dhe forcimi i lidhjeve ekonomiko-politike me vendet me sisteme ende dogmatike-staliniste: Rusinë, Kinën dhe Korenë e Veriut.
Një pikë i kushtohet Kosovës, por me 16 nënpika si masa kundër shqiptarëve dhe spastrimit të tyre etnik. Në funksion të spastrimit etnik të shqiptarëve janë këto masa: dëbimi i shqiptarëve “emigrantë” së bashku me pasardhësit, që kapin shifrën prej rreth 1,5 milionë shqiptarëve të Kosovës, dhënia pa pengesë e pasaportave në mënyrë që të shpërnguleshin, dëbimi i plotë i shqiptarëve në zonën deri 50 km në rripin kufitar me Shqipërinë, pengimi i gjithë shqiptarëve që kanë qëllime “separatiste”, ngritja e minierave të thëngjillit dhe e kapaciteteve elektroenergjetike në zonat më dendur të banuara me shqiptarë për arsye shpërnguljeje, ndalimi i përdorimit të gjuhës shqipe për shqiptarët e mbetur, pengimi i lindshmërisë me masa antisociale dhe administrative etj.
Ana tjetër e serbizimit të Kosovës, sipas programit të kësaj partie, konsiston me “zhvendosjen nga Serbia dhe vendosjen në Kosovë të akademive policore e ushtarake dhe institucioneve të tjera ushtarake” dhe “vendosjen e dhjetëra e mijëra oficerëve, nënoficerëve, policëve, punëtorëve shtetërorë dhe anëtarëve të familjeve të tyre”; të gjithë këtyre “do t’u ofroheshin apartamente të mëdha e konfore në Kosovë e Metohi si zgjidhje e përhershme për problemet e tyre të banimit”. Kolonëve serbë në Kosovë do t’u “jepej tokë e punueshme dhe shumë tokë ku ata mund të ndërtojnë shtëpi për familjet e tyre dhe për biznes”, ndërsa punëtorët serbë që do të punësoheshin në Kosovë, do të kishin të ardhura mesatare “dy herë më të larta se mesatarja e të ardhurave në pjesë të tjera të Serbisë” dhe lehtësime të tjera. Ndërkaq në “Universitetin e Prishtinës do të krijoheshin kushte shumë të favorshme për të studiuar vetëm në gjuhën serbe” etj., thuhet në Programin e Partisë Radikale Serbe, të drejtuar nga V. Shesheli.
9. Objektivi themelor i shovinizmit serb ishte
shkatërrimi i themeleve të jetës së shqiptarëve
Veprimet gjenocidale të pushtetit serb jo vetëm që nuk u ndërprenë, por ato u intensifikuan, duke marrë përmasa të krimit të vërtetë gjenocidal. Politika diskriminuese, segregacioniste dhe represive serbe dhe jugosllave e viteve 80 u zëvendësua në vitet 90 me të gjitha format dhe aktivitetet gjenocidale dhe me një politikë të përgatitur për një kohë të gjatë dhe të konceptuar mirë të krimit gjenocidal ndaj shqiptarëve. Ndërkaq, deri në ekzistimin e ish-Federatës Jugosllave, nën ombrellën e organeve të së cilës vepronte shovinizmi dhe terrori serb ndaj shqiptarëve, aktet e bollshme gjenocidale serbe në të gjitha sferat e jetës e të punës së shqiptarëve kamufloheshin dhe cilësoheshin si akte sporadike dhe si luftë kundër “individëve e grupeve nacionaliste, separatiste dhe terroriste shqiptare”. Pas veprimeve të tilla gjenocidale serbe ndaj shqiptarëve dukej se më shumë qëndronin idetë dhe synimet gjenocidale, sidomos në rrafshin demografik, çfarë ishte rasti me përpjekjet për të penguar procesin normal të lindshmërisë sesa projektet dhe programet e veprimit gjenocidal të drejtuara nga qendrat e pushtetit. Bashkësia ndërkombëtare nuk besonte madje as në përpjekjet dhe motivet gjenocidale e lëre më në aktet dhe elementet e krimit gjenocidal, çfarë ishte p. sh. spastrimi etnik i Kosovës dhe sulmet në substancën biologjike e kombëtare të shqiptarëve, por fliste për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë dhe atë vetëm pas vitit 1989.
Suprimimi i autonomisë së Kosovës në mars të vitit 1989 dhe së bashku me të rrënimi i të gjitha institucioneve politike, administrative, ekonomike, sociale, kulturore, shëndetësore, etj. dhe përjashtimi masiv i punëtorëve pas grevës së përgjithshme të 3 shtatorit 1990 tregonin qartë se nuk ishte fjala më për një pushtet që kishte si synim vetëm okupimin, kolonizimin dhe vënien e sistemit kolonialist në Kosovë, por diçka shumë më të tmerrshme: kishte për qëllim degradimin sistematik të shqiptarëve, varfërimin, rrezikimin e shëndetit, të ekzistencës biologjike dhe shpërnguljen e tyre.
Në vitin 1998 dhe veçanërisht në vitin 1999, në sytë e gjithë botës, idetë dhe synimet e kahmotshme të regjimeve dhe qarqeve të ndryshme serbe brenda tyre u shndërruan në gjenocid faktik masiv ndaj shqiptarëve. Sipas të dhënave ende jo të plota, më shumë se 15 mijë shqiptarë civilë, ku kishte fëmijë, gra dhe pleq, u vranë, u masakruan ose u dogjën të gjallë dhe u futën në qindra varreza masive; më shumë se 120.000 shtëpi, të shtrira në rreth 1100 vendbanime, u dogjën, u rrënuan e u dëmtuan; fshatra të tëra e shumë qendra urbane, me sistemet e tyre infrastrukturore, u shkatërruan; rreth një milion shqiptarë u deportuan jashtë Kosovës me mjete të ndryshme, me trena, kamionë, autobusë, vetura, këmbë nëpër male, gjithnjë rrugës duke u poshtëruar, torturuar e dhunuar; disa qindra mijëra të tjerë nën dhunë e kërcënime u ndoqën nga shtëpitë e tyre, duke bredhur brenda territorit të Kosovës, më tepër nëpër terrenet malore. Shumë varreza masive të shqiptarëve ende nuk janë hapur as në Kosovë e as në Serbi.
Regjimi fashistoid serb, me të gjitha mjetet u vërsul kundër identitetit etnik, historik dhe kulturor të shqiptarëve dhe kundër themeleve të jetës së tyre. Rrënimi i monumenteve kulturo-historike, p. sh. i 218 xhamive, i kompleksit memorial të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, zhdukja e busteve të figurave të shquara të rilindësve tanë dhe ndërrimi i gjithë onomastikës së Kosovës kishte për qëllim ringjalljen e miteve kishtare mesjetare serbe dhe serbizimin e plotë të Kosovës. Përmes deportimit masiv që i ngjante plotësisht deportimit të çifutëve gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe zhdukjes së dokumentacionit (letërnjoftimet, pasaportat, regjistrat kadastralë, librat amë të të lindurve, të kurorëzuarve dhe të të vdekurve, numrat personalë, librat e nënshtetësisë etj.) në pranverën e vitit 1999, ky regjim donte ta dehumanizonte njeriun e përkatësisë etnike shqiptare dhe gjithë bashkësinë shqiptare dhe ta këpuste çdo lidhje juridike të shqiptarëve me truallin gjeoetnik të tyre, ta rrënonte një etni, një kulturë, një shoqëri me të gjitha institucionet e saj.
Të gjitha këto veprime, të qëllimshme e të dhunshme ndaj popullatës së etnikumit shqiptar, me të gjitha konventat ndërkombëtare, konsiderohen si krime gjenocidale, krime të luftës dhe krime kundër njerëzimit, që shënojnë anën më të errët në historinë e njerëzimit dhe tragjedinë më të madhe në jetën e kombit që i ka përjetuar. Në kuadër të krimeve kundër njerëzimit, shpërngulja e qëllimshme, e planifikuar dhe e dhunshme e popullsisë në sistemet juridike të shumë vendeve, përfshirë edhe ato që vetë ushtrojnë gjenocid dhe nga vetë OKB-ja, konsiderohet krim gjenocidial. Evitimi i kësaj tragjedie njerëzore dhe kombëtare të shqiptarëve të Kosovës u bë në saje të intervenimit të NATO-s, në krye me ShBA-në, dhe rezistencës së brendshme gjithëpopullore.
Realizimi i këtij muzeu në Korçë është finalizimi i gjestit më human, më mëmëdhetar e më filantropik të një qytetari të denjë shqiptar, me botkuptim universal, është shprehja më sintetike e kuptimit dhe e vlerës së jetës, e përjetësisë e ripërtëritjes shpirtërore që ta siguron vepra që i le shoqërisë njerëzore.
harkun e shigjetat e praruara, duke shkaktuar plagë gëzimi e lumturie, por edhe vuajtje e tortura të shumta dashurie.
Boria, ky artist, fotograf dhe muzikant, ka qenë një dëshmitar i vullnetshëm i historisë edhe si magjepsës i Hollivudit gjatë viteve 1920, apo spektator i gërmadhave të Luftës së Dytë Botërore, së pari në Itali e ish Jugosllavi, edhe si fotograf i Kombeve të Bashkuara më 1940, apo duke u shoqëruar me Perandorin Japonez në vitet 1950.
Shtëpiza e tij e vetmuar dhe e padepërtueshme ruan testamentin e një jete të jetuar me etje. Mbështjellë me savanin pëshpëritës të bambuve, shtëpia është aq e thjeshtë dhe e sheshtë, sa çatia duket nga jashtë si një kapuç.
“Shumica e tyre janë rrangullina, por unë shikoj bukurinë në to,” thotë ai duke dallgëzuar krahët rreth dhomave që mbajnë qeramikë të pikturuar, piktura vezulluese japoneze të shek. të 18-të (“Epoka e artë. Ata nuk pikturojnë më kështu“), jorganë martesorë tailandezë të komplikuar, të qepur me dorë dhe shpata të argjendta samurai të shek. të 16-të. 
lavdinë e forcave të armatosura,“ thotë Boria i cili, këtë vit, u nderua për punën e tij dokumentuese si Aleat i Çështjeve të Luftës.
