Dr. Nikollë Loka/
Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizim të shekullit XIX, zhvillimet politike u shfaqën si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Nga Lidhja e Prizrenit dhe deri në shpalljen e Pavarësisë, përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare parashtruan si kërkesa të ngutshme njohjen e kombësisë shqiptare dhe çështjen e shkollave shqipe, bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm, si dhe formimin e një Shqipërie autonome.
Pas ndalimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, qëndrimi i administratës osmane ndaj shqiptarëve ishte që t’i pengonte ata të përdornin dhe zhvillonin publikisht gjuhën e tyre. Krahas pengimit të arsimit në gjuhën shqipe, në shkolla u ndaluan botimet dhe librat në gjuhën shqipe. Në fakt, shkollat shqipe, duke filluar nga shkolla e parë shqipe, e hapur në Korçë, u mbyllën një nga një. Me këto masa, autoritetet osmane u përpoqën që çështja e arsimit shqip të mos shndërrohej në një lëvizje që do të siguronte arsimin në gjuhën kombëtare për të gjithë shqiptarët.
Gjatë debateve të para në lidhje me zgjedhjen e një alfabeti shqip gjatë viteve 1860 dhe 1870, autoritetet osmane, në dukje, preferuan alfabetin arab si zgjidhje, por gjithashtu favorizuan krijimin e një alfabeti “origjinal” të shqipes si më i favorshëm sesa adoptimi i drejtpërdrejtë i greqishtes, ose shkrimin latin. Është e rëndësishme të theksohet se shqiptarët nuk i konsideronin si kërcënim alfabetet me bazë latine, edhe pse misionet fetare dhe më vonë diplomatët austrohungarezë dhe italianë ndihmuan në përhapjen e tyre. Natyrisht, autoritetet osmane i shihnin veprimtaritë misionare dhe konsullore si ndërhyrje të huaja në punët e Perandorisë dhe një përpjekje për të nxitur separatizmin kombëtar, trazirat dhe shpërbërjen.
Zhvillimet që kishin ndodhur në dy dekadat e fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe, rritja e numrit të botimeve shqip dhe zhvillimi i proceseve të kulturës kombëtare në përgjithësi, e bënë domosdoshmëri përcaktimin e një alfabeti të vetëm. Për më tepër, rilindësit me të drejtë, mungesën e një alfabeti të vetëm të shqipes e konsideronin jo vetëm një problem gjuhësor e kulturor, por edhe një problem politik që pengonte bashkimin e shqiptarëve. Çështjen e alfabetit e shtron në një mënyrë të ashpër Sami Frashëri, sipas të cilit problemi i shkrimit dhe i këndimit, pra, problemi i alfabetit është i lidhur me fatin e ekzistimit të popullit shqiptar si komb.
Revolucioni xhonturk dhe shpallja e kushtetutës krijuan kushte pak a shumë të favorshme për
zhvillimin e lëvizjes kombëtare shqiptare. Shumica e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare brenda e jashtë vendit dhe organet e shtypit atdhetar, e quanin të dobishme që shqiptarët të shfrytëzonin liritë që u dha kushtetuta për të zhvilluar në mënyrë legale lëvizjen kulturore kombëtare, për të hapur shkolla shqipe në tërë vendin dhe për të përhapur me të gjitha mjetet mësimin e gjuhës shqipe. Me shpalljen e Monarkisë Kushtetuese, në sistemin arsimor osman lindi një problem tjetër i rëndësishëm, që ishte problemi i arsimimit në gjuhët vendase.
Pas revolucionit xhonturk, në themel të politikës nacionale xhonturke u vu doktrina e osmanizmit që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe “të barabartë para ligjit”. Me këtë rast u lejua ngritja e klubeve kulturore dhe hapja e shkollave në gjuhët e kombësive të ndryshme. Në Shqipëri u hapën shumë klube kulturore dhe lëvizja për shkollën shqipe u shtri në të gjithë vendin. Meqenëse shkollimi shqip nuk mund të ndalohej më dhe ishin njohur kombësitë e Perandorisë, vazhduan përpjekjet për t’i mbajtur shqiptarët të përçarë. Çështja e përdorimit të alfabetit turko arab e nxitur nga xhonturqit, është quajtur me të drejtë si pjesë e politikës “përçaj e sundo” dhe të asaj panislamiste, si dhe është cilësuar si mollë sherri e hedhur prej tyre në mes të shqiptarëve. Duke mbështetur alfabetin arab për shqiptarët, autoritetet turke ishin të vetëdijëshme se shqiptarët myslimanë do të vazhdonin të mbeteshin kulturalisht me Perandorinë, ndërsa për miletet e tjera nuk u interesonte. Futja në përdorim e alfabetit latin nuk kaloi pa probleme, sidomos në veri të vendit, ku paria konservatore dhe ulemat turkoshake kishin ndikim më të madh. Megjithëse disa shkolla në vilajetin e Kosovës filluan të përdorin alfabetin latin, disa nga prijësit fetarë, të nxitur nga komiteti i xhonturqve në Selanik, e quanin këtë alfabet “të pa fe” dhe kërkonin përdorimin e alfabetit arab si faktor bashkimi për tërë Perandorinë Osmane. Një goditje tjetër kundër arsimit shqiptarë u bë në Kongresin e xhonturqve të mbajtur në Selanik në maj të vitit 1909 ku komisioni që punoi për problemin kombëtar e kulturor të kombësive jo turke në Perandri doli me këto propozime: Të gjitha shkollat fillore të betën ashtu siç kanë qenë d.m.th. në gjuhën turke. Të gjitha gjimnazet ku mësimi nuk zhvillohet në gjuhën turke të mbyllen dhe nxënësit të kalojnë në gjimnazet turke. Mësimi në këto gjimnazi do të zhvillohet vetëm në gjuhën turke.
Kundër përpjekjeve të autoriteteve osmane dhe mbështetsve të tyre, vendimet e Kongresit të Manastirit shprehën vendosmërinë e elitës kulturore shqiptare për të ruajtur pavarësinë nga turqit e rinj, në zhvillimet kulturore kombëtare, duke bërë që të dështonin përpjekjet xhonturke për ta nënshtruar lëvizjen kulturore shqiptare dhe për ta vënë në funksion të projekteve të tyre politike.
Zgjedhja e alfabetit latin kishte dhe një dimension të qartë politik dhe tregonte aspiratat perëndimore të shqiptarëve si komb. Në fakt, vetë kontrasti midis alfabetit latin dhe atij turk do ta bënte vetëdijen shqiptare të ishte ndryshe nga ajo e turqve.
Xhonturqit ishin kundër shfaqjes së ideve kombëtare dhe idesë së bashkimit të shqiptarëve me përkatësi fetare të ndryshme, prandaj u pozicionuan kundër alfabetit latin në shkollat shqipe. Ky ishte manifestimi i parë i politikës reaksionare xhonturke ndaj arsimit të kombësive jo turke e sidomos ndaj shqiptarëve në Perandori. Mbështetësit e alfabetit arab mbronin pikëpamjen se “ndryshimi i alfabetit nënkuptonte ndryshimin e fesë dhe përdorimi i shkronjave latine nënkuptonte largimin nga ”islami”.
Pas fitores mbi kundërevolucionin e prillit 1909, Komiteti xhonturk “Bashkim e Përparim” e forcoi pushtetin politik. Prandaj ai e hoqi pothuajse krejtësisht maskën që mbante deri atëherë dhe fillojë të zbatonte një kurs më të ashpër e më të hapur kundër lëvizjes arsimore shqiptare e përgjithësisht asaj kombëtare. Në maj 1909 u arrsetuan 17 veta nga Struga, Pogradeci dhe Ohri të akuzuar si agjentë të Sulltan Hamitit. Midis të arrestuarve nga Ohri ishin: Hamdi Bej Ohri, Xheladin Beu, kryetar i klubit dhe Mehmet Beu të cilët ishin përpjekur për të çelur një shkollë shqipe në atë qytet.
Në fund të vitit 1909 dhe në fillim të vitit 1910, çështja e alfabetit të gjuhës shqipe mori përmasat e një problemi të madh politik e kombëtar në të cilin u përfshinë shtresa të ndryshme shoqërore dhe qarqe politike e fetare të vendit. Të shtyrë nga reaksioni xhonturk një grup deputetësh shqiptarë në Parlamentin e Stambolli, nga të cilët asnjëri nuk dinte të shkruante e të lexonte shqip dhe disa prej tyre nuk ishin as të kombësisë shqiptare, i drejtuan një mesazh Kryeministrit Turk me anën e të cilit kërkonin gjoja “në emër të shqiptarëve” që të përdorej alfabeti arab për shkrimin e gjuhës shqipe dhe të ndalohej ai kombëtar”. Një propagandë të madhe për alfabetin arab bëri Rexhep Nuredin, i cili ishte aktivizuar në Klubin e Manastirit por njëkohësisht, me porosi të Komitetit Xhonturk, ishte emëruar myfti i atij qyteti. Ai filloi me botimin e një abetareje shqipe me shkronja arabe dhe vazhdoi me një turne në Dibër e në Mat për të propaganduar në të mirë të alfabetit arab. Për të njëjtin qëllim, shkoi edhe në Stamboll, ku veproi, sidomos midis deputetëve shqiptarë. Edhe autoriteti më i lartë fetar i Perandorisë Sheh ul-Islami ishte shprehur në favor të përdorimit të alfabetit arab, pasi sipas tij “alfabeti arab është shumë i lehtë për t’u mësuar dhe fëmijët mund ta mësojnë atë shpejt.
Turqit e rinj bënë për vete një pjesë të klerit mysliman, duke e nxitur ta shkruajnë gjuhën shqipe me alfabetin arabo-osman. Nën ndikimin e këtyre klerikëve, një pakicë e myslimanëve shkodranë ishin të pakënaqur me krijimin e klubit shqiptar dhe me përpjekjet për hapjen e shkollave shqipe që do të përdornin alfabetin latin. Kjo gjendje ishte dhe në Kosovë, ku shteti osman ndërhyri publikisht. Valiu i Kosovës, bashkë me deputetin Said Efendia kishte mbajtur mitingje në Sjenicë, Ferizaj, Gjakovë, Prishtinë, Shkup, Pejë, Gostivar, Dibër, Tetovë, Preshevë e gjetiu me qëllim bindje dhe heqje dorë nga shkrimi latin. Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Aksarajt “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti, kinse gazetar, nga fshati Llojan i Kumanovës ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me parinë muslimane për të krijuar besimin se “shkronjat turko- arabe janë shkronjat e Zotit dhe ai di vetëm ato t’i lexojë, kurse shkronjat gjahure Zoti nuk i pranon dhe i dërgon të gjithë në xhehnem” (Mustafa, 2018:96). Në mbështetje të xhonturqve dolën serbët, përmes një organizate “të serbëve otomanë”, të themeluar në Shkup me pëlqimin e xhonturqve, që i kishte degët e veta në të gjithë Kosovën dhe Maqedoninë. Në vitin 1910, kjo organizatë iu bashkua një fushate të fuqishme të xhonturqve kundër përdorimit të alfabetit latin nga shqiptarët.
Në mbrojtje të alfabetit latin dolën deputetët atdhetarë shqiptarë. Pas interpelancës së deputetëve në Parlament dhe demarsheve të Hasan Prishtinës te Ministri i Arsimit, qeveria e Stambollit kumtoi zyrtarisht se “e konsideronte çështjen e alfabetit si problem të brendshëm të shqiptarëve, por ndërkohë arriti urdhëresa që “mësimi i gjuhës shqipe në shkollat private dhe shtetërore të zhvillohej vetëm me alfabetin turk”. Në telegramin e dërguar Valiut të Kosovës, Ministri i Arsimit kishte theksuar se “telegrami i mëparshëm, për mospërzierjen në çështjen e alfabetit, ishte dërguar ngase qeveria me këtë donte të mësonte disponimin e popullit, dhe se vendimi i ri pasoi në mbështetje të vullnetit të shprehur nga vetë shqiptarët” (The Times, Aug 05, 1910). Në zbatim të vullnetit qeveritar, Ky Vali i kishte dërguar telegram Ministrisë së Arsimit në Stamboll duke e informuar se “të gjithë ato shkolla që mësojnë me shkronja latine do të mbyllen”.
Njëra nga kërkesat e kryengritjes shqiptare të vitit 1910 ishte dhe çështja e arsimit shqip, ku përfshihej edhe problemi i alfabetit. Shtypja e kryengritjes shqiptare të Kosovës në vitin 1910 u pasua me luftën kundër kulturës dhe gjuhës shqipe, duke mbyllur klubet e hapura shqiptare nën pretekstin se ishin “vatra të revoltës”; me burgosjen dhe ndalimin e kryeredaktorëve, redaktorëve dhe gazetarëve të gazetave shqipe. Me urdhër të Portës së Lartë u ndaluan librat dhe gazetat në shqip dhe u mbyllën shkollat në gjuhën shqipe. Në ato kushte, shkollat shqipe punuan në kushte ilegale. Vazhduan arrestimet e atdhetarëve shqiptarë. Në Shkup arrestohet Kryetari i klubit të atyshëm Beqir Efendiu dhe mësuesi i gjuhës shqipe Bedri Pejani; në Manastir Fehim Zavalani, Vllezërit Kristo e Dhemitër Qeriazi etj. Në Elbasan Kristo Dako e Lef Nosi; në Dibër Qamil Daci; në Tiranë Ibrahim Dalliu, Mahmut Furtuzi, Jusuf Elezi; në Durrës Nikollë Kaçorri etj.
Në mars të vitit 1911, një qarkore e Ministrisë së Brendshme në Stamboll kërkonte riçeljen e shkollave, sikundër dhe çeljen e shkollave të reja dhe përdorimin e alfabetit latin. Por përpjekjet përçarëse të xhonturqve vazhduan edhe më tej, duke e trajtuar problemin e arsimit shqip dhe të alfabetit latin si të dëmshme për fenë myslimane dhe të rrezikshme për interesat e Perandorisë. Si në fillim, edhe gjatë zhvillimit të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, u paraqitën kërkesa në lidhje me arsimin dhe shkollën shqipe. Kërkesa të tilla u shprehën nga kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të Hasit, të Mitrovicës, Dibrës, Junikut etj. Edhe në bisedimet midis kryengritësve shqiptarë të përfaqësuar nga Hasan Prishtina dhe autoriteteve osmane, çështjet arsimore zinin mjaft vend. Nga 14 kërkesat e Hasan Prishtinës drejtuar delegacionit osman në bisedime, 5 ishin për shkollat dhe arsimin shqip. Autoritetet osmane nuk mundën t’u imponohen shqiptarëve në çështjen e alfabetit dhe nuk e ndaluan dot procesin e veçimit kulturor të shqiptarëve nga osmanët, që do të çonte në formimin e shtetit të pavarur shqiptar.