---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  4 Janar 2025

“Daily Express” ka botuar, të enjten e 20 korrikut 1939, në faqen n°3, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog në Stokholm, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Hilde Marchant, e cila intervistoi mbretëreshën Geraldinë të martën, u prit dje nga ish-mbreti Zog. Në hotelin e tij, i rrethuar nga “të gjitha formalitetet e një pallati të vogël”, kryeprijësi malësor i dikurshëm ende i shënuar nga plagët e ditëve të tij të hershme, i ruajtur nga burra që mbanin thika të fshehura, foli për projektin e tij për t’u vendosur në Angli “deri në kthimin e tij në Tiranë”. 

Zogu mban audiencë

(Me një kostum bezhë, këmishë mandarinë dhe kravatë me pika të kuqe dhe të verdha)

Nazistët brohorasin poshtë dritares

Nga Hilde Marchant

Stokholm, e mërkurë.

Ahmet Zogu, ish-mbreti i Shqipërisë, ende mban kokën sikur të ishte duke mbajtur një kurorë.

I veshur me një kostum ngjyrë bezhë, këpucë ngjyrë bezhë, një këmishë mandarinë, një kravatë të verdhë me pika të kuqe, ai më priti sot në sallonin e suitës së tij të hotelit.

Ndonëse tani ai është një endacak nëpër hotelet madhështore të Evropës, dhoma e tij e dyfishtë (me banjë) ka të gjithë formalitetin e një pallati të vogël. Sekretari i tij më prezantoi, dhe ai më puthi dorën. Më pas, i ulur në një kolltuk të butë, ai më tregoi planet e tij për të hequr mbulesat e pluhurit nga froni i Shqipërisë.

“Unë jam ende duke punuar për kthimin. Diplomatikisht jam ende aktiv dhe për pak kohë do të kthehem në Tiranë.”

Zogu, i cili – me ndihmën e Italisë – mori fronin dhe titullin e Shqipërisë pas një sërë gjakmarrjesh me prijësit rivalë, po fiton me shpejtësi kulturën evropiane. Ai tha : “Unë i admiroj artet dhe arritjet shpirtërore të Veriut. Unë kam qenë gjithmonë një admirues i madh i kulturës së vendeve veriore.”

Një gazetar danez pyeti nëse kishte ndërmend të shkonte në Danimarkë.

“Kisha shpresuar të shkoja në Danimarkë, por për fat të keq nuk kemi kohë.”

Një gazetar finlandez e pyeti nëse kishte në plan të shkonte në Finlandë.

“Shpresoja të shkoja në Finlandë. Unë e admiroj shumë pavarësinë dhe përparimin tuaj. Por kam frikë se nuk do të arrij dot atje.”

Një gazetar holandez pyeti për Hollandën :

“Vërtet e admiroj shumë Hollandën, por kam frikë se nuk do të mund t’ju vizitoj.”

Kur e pyeta pse kishte zgjedhur Anglinë, ai tha : “Është e natyrshme që të shkoj në Angli. Unë me të vërtetë e admiroj shumë Anglinë dhe shpresoj të jem në gjendje të pranoj pak nga liria dhe mikpritja që ju u jepni gjithmonë njerëzve që janë shtyrë drejt ekzilit.”

“Sigurisht, vendi ku dua të jem është Shqipëria. Unë nuk mendoj se do të kalojë shumë kohë përpara se të arrij atje.”

Një gazetari francez i tha : “E dua dhe e admiroj Francën. Unë do të shkoj atje vetëm për disa ditë, vetëm për një vizitë turistike.”

Nuk kishte gazetarë të tjerë të huaj për të pyetur se çfarë admironte ai në vendet e tyre.

Ai u tha gazetarëve suedezë : “Unë e dua këtë vend dhe e admiroj mënyrën se si keni luftuar për pavarësinë tuaj. Ne u përpoqëm ta bënim këtë në Shqipëri, por për fat të keq shanset ishin kundër nesh.”

“Këtu mund të gjejmë lirinë, të mohuar më parë”

“Këtu, në Suedi, duke bërë turne dhe vizita me gruan time, ne jemi në gjendje të gjejmë lirinë që nuk na është dhënë në shtëpi.”

Më pas, botës në përgjithësi : “Në shekullin e njëzetë asnjë komb, sado i vogël apo i madh qoftë, nuk mund të jetojë pa liri. Paqja e vetme midis kombeve, të vegjël dhe të mëdhenj, është kur ata lejohen të zhvillohen në liri.”

“Unë po e shijoj shumë udhëtimin tim. Kam vizituar galeritë e artit dhe muzetë, dhe vende me interes. Këtë pasdite do të shkoj në një observator për të vështruar qiellin.”

Para kësaj, ai kishte planifikuar të bënte pazar me gruan e tij, ndërsa foshnja po ajrosej në park në shoqërinë e dadove dhe fëmijëve të shtresës së mesme të Stokholmit.

Sot në mëngjes, një anije e Forcave Gjermane ishte ankoruar në port, pikërisht nën dritaren e tij.

Në bord ishin ekipet e Lojërave Sudeze. Sapo mësuan se ish-Mbreti Zog ishte në suitën e katit të tretë, u mblodhën me dylbi, qeshën e brohoritën dhe bënë përshëndetjen naziste nën ballkonin e tij.

Intervista e Zogut ishte tejet formale. Ai nuk do të bënte asnjë koment për ditët e fundit të përballjes së tij në Tiranë.

Plagët dhe rojet e tij dëshmojnë për jetën e tij të hershme

Tani ai shpreson që, duke përvetësuar kulturën dhe veshjet evropiane, të ambientohet në peisazhin verior.

Megjithatë, ai ende mban shenja të prijësit malësor. Ai ka plagë në kyçin e dorës.

Burrat që bëjnë rojen në derën e tij duket se janë të paarmatosur, por shumica e tyre mbajnë thika të vogla në xhepat e tyre.

Zogu duket se është i prirur drejt një jete të zymtë fshatare në Angli.

Ai tashmë ka kërkuar një pronë, por me të mbërritur në Londër do të qëndrojë në shtëpinë e konsullit shqiptar, i cili që nga pushtimi italian nuk ka pranuar të shpërngulet.

Zogu më tha : “Shpresoj që anglezët të më duan. Ne kemi aq shumë nevojë për t’u vendosur në një shtëpi atje.”

Për të paguar qiranë e tij, ai do të arkëtojë një pjesë të arit të tij të vjetër —përllogaritet se ai ka 1,000,000 sterlina. Kjo varet nga kohëzgjatja e qëndrimit jashtë Shqipërisë. Kjo duhet të jetë e mjaftueshme për t’i lejuar atij të bëjë një pushim të përhershëm.

Geraldina pret fotografin

Ndërsa Mbreti Zog priti dje gazetarët, mbretëresha Geraldinë u “intervistua – fotografua” nga fotografi i Daily Express në Stokholm. Ai është fotografi i parë që pritet zyrtarisht që kur mbretëresha e re u detyrua të ikte nga Shqipëria me foshnjën e saj, atëherë vetëm disa ditëshe. Fotot tregojnë se sa mirë është tani nga kalvari i udhëtimit të saj tetëmbëdhjetë orësh në rrugët me gunga drejt Greqisë. “Isha shumë e sëmurë,” i tha ajo Hilde Marchant-it të martën, “dhe nuk e dija vërtet se çfarë po ndodhte. Fëmija qau gjatë gjithë kohës… Tani ai është mirë.”

Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Fan Noli: Një Meteor i Kombit Shqiptar

Fan Noli është një nga personalitetet më të spikatura në historinë dhe kulturën shqiptare. Me një angazhim të gjithanshëm, ai luajti një rol të jashtëzakonshëm në mbrojtjen dhe promovimin e çështjes kombëtare. Nga lobimi për pavarësinë e Shqipërisë deri te përpjekjet për reformimin e shtetit dhe mbrojtjen e shqiptarëve jashtë kufijve, Noli mbetet një simbol i përjetshëm i përkushtimit dhe sakrificës për kombin shqiptar.

Fan Noli lindi, jetoi dhe sakrifikoi për një ideal të lartë: Shqipëria të jetë e lirë, e bashkuar dhe në harmoni me të drejtën natyrore. Për të, ky ishte një mision që duhej arritur përmes përpjekjeve politike, diplomatike, kulturore dhe shpirtërore. Ai e konsideronte bashkimin kombëtar si një të drejtë të patjetërsueshme që buronte nga përbashkësia etnike, gjuha, historia dhe vuajtjet shekullore të popullit shqiptar.

1. Përpjekjet për Bashkimin e Trojeve Shqiptare pas Pavarësisë

Kongresi i Triestes (1913)

Pas shpalljes së Pavarësisë më 28 nëntor 1912, fuqitë e mëdha, në Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1913), përcaktuan kufij që lanë jashtë Shqipërisë territore të rëndësishme si Kosova, Çamëria, Tetova dhe Ulqini. Kjo padrejtësi e madhe nxiti Fan Nolin të angazhohej fuqimisht në Kongresin e Triestes, organizuar nga Federata Pan-Shqiptare “Vatra”.

Ai kërkoi përfshirjen e këtyre territoreve brenda kufijve të shtetit të pavarur shqiptar, duke paraqitur memorandume për fuqitë e mëdha. Noli argumentoi se këto territore ishin pjesë e pandashme e kombit shqiptar dhe meritonin të ishin brenda kufijve të Shqipërisë së lirë.

Protestat në SHBA (1913)

Në SHBA, Noli mobilizoi diasporën shqiptare për të protestuar kundër vendimeve të padrejta të fuqive të mëdha. Në një fjalim në Boston, ai deklaroi:

“Kosova, Çamëria dhe trojet e tjera shqiptare janë toka të larë me gjakun e shqiptarëve. Këto janë pjesë e pandashme e Shqipërisë. Nuk mund të pranojmë copëtimin e kombit tonë.”

2. Angazhimi në Lidhjen e Kombeve për Kosovën

Në vitin 1921, Fan Noli, si përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, mbajti një fjalim historik ku denoncoi dhunën ndaj shqiptarëve jashtë kufijve, veçanërisht në Kosovë. Ai theksoi: “Padrejtësia e copëtimit të trojeve shqiptare është një plagë e hapur jo vetëm për kombin shqiptar, por edhe për drejtësinë dhe paqen ndërkombëtare.” Edhe pse kufijtë nuk ndryshuan, këto përpjekje ngritën çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare, duke përforcuar zërin për të drejtat e shqiptarëve.

3. Kontributet për Diasporën Shqiptare dhe Solidaritetin Kombëtar

Mobilizimi i Federatës “Vatra”

Si lider i Federatës “Vatra” në SHBA, Noli organizoi fushata ndihmash për shqiptarët e dëmtuar nga masakrat dhe shpërnguljet masive. Në vitet 1920, ai mblodhi fonde për të ndihmuar viktimat e dhunës serbe në Kosovë dhe shqiptarët e Çamërisë.

Frymëzimi për Diasporën Moderne

Puna e tij për organizimin e diasporës shqiptare shërbeu si model për brezat e ardhshëm. Diaspora shqiptare në SHBA mobilizoi ndihma gjatë krizës kosovare (1998-1999), duke ndjekur shembullin e Nolit.

4. Përpjekjet për Reformimin e Shqipërisë dhe Bashkimin Kombëtar

Revolucioni i Qershorit (1924)

Fan Noli, si udhëheqës i Revolucionit të Qershorit, pa reformimin e Shqipërisë si një hap drejt një shteti të fortë dhe të bashkuar. Ai nisi reforma për drejtësi sociale dhe për ndërtimin e një administrate të drejtë.

Konferenca e Lozanës (1923)

Në këtë konferencë, Noli mbrojti të drejtat e shqiptarëve të Kosovës dhe Çamërisë, duke kërkuar mbështetje ndërkombëtare për të ndaluar dhunën dhe diskriminimin ndaj tyre.

5. Kontributi Kulturor për Kombin dhe Bashkimin

Themelimi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare (1908)

Fan Noli themeloi Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, duke e shkëputur atë nga ndikimi grek. Ky akt forcoi identitetin kombëtar dhe shpirtëror të shqiptarëve, duke vënë në qendër gjuhën shqipe në praktikën fetare.

Përkthimi i Veprave Madhore

Fan Noli përktheu disa kryevepra të letërsisë botërore, si veprat e Shekspirit, duke pasuruar kulturën dhe edukimin kombëtar.

Fan Noli mbetet një figurë madhore në historinë shqiptare. Përpjekjet e tij për bashkimin kombëtar, përmes angazhimeve politike, diplomatike dhe kulturore, pasqyrojnë një përkushtim të jashtëzakonshëm ndaj çështjes shqiptare. Idealet dhe sakrificat e tij frymëzojnë brezat e ardhshëm në rrugën drejt një Shqipërie të bashkuar dhe të drejtë.

Hazir Mehmeti, Vjenë/

“I vetmi shtet që ka mbajtur një politikë të mençur në Shqipëri ka qenë Austria merhume e Habsburgëve. Austria e bazonte politikën e saj mi shqiptarët nacionalistë dhe ngarkonte me punët e Shqipërisë ata njerëz që e dinin shqipen më mirë se çdo arnaut” – Fan Stilian Noli.

Trevat shqiptare nën robërinë osmani pësuan shkatërrim në të gjitha drejtimet; në gjuhë, kulturë, religjion, në territor dhe në substancë kombëtare. Pas luftës së parë Austro-Turke e vjetëve 1716-1718, ku pëson ushtria turke, ndikimi i Austrisë rritet në tërë Ballkanin, kurse pas luftës së dytë Ruse-Austro-Turke, Austria shtrihet akoma më në jug, deri në viset e Dalmacisë dhe pas rënies së Venedikut, Austria i zotëroi territoret dhe bëhet fqinja i parë me tokat shqiptare. Shqiptarët lidhën marrëdhënie të fuqishme tregtare e kulturore . Kjo solli një erë të re në lëvizje dhe ndikimet e kulturave.

Njëra nga figurat qendrore me ndikim që dha shumë për shoqërinë shqiptare dhe i cili u shkollua dhe veproi në Austri, pa dyshim është Hilë Mosi. Ai i përket gjeneratës së artë të intelektualëve që u shkolluan dhe vepruan në Austri në fillim shekullin e njëzet, krahas Dr. Gjergj Pekmezi, Dr.Nush Bushati, Çatin Saraçi, Ndue Paluca, Kolë N.Rrota, Fuad Asllani, Remzi Baçe, Sokrat Dodbiba, Xhevat Korça, Jakov Deliana, Irakli Buda, Rrok Gera, Ndoc Saraçi, Gjevalin Gjadri, Jani Basho, Karl Gurakuqi, Hifzi Korça, Kristo Kristidhi etj.

Nga rrethina e Shkodrës me veprimtarinë e tyre në funksionimin metodik, pedagogjik e organizativ të arsimit shqiptar ishte Hilë Mosi me shkodranët tjerë Ndue Paluçe, Karl Gurakuqi, Lec Çurçia, Kolë Kodheli, Gasper Beltoja, Gasper Mikeli, Kolë Rrota e mësues tjerë të njohur që vuan bazat organizimit institucional të shkollave, bibliotekave, seminareve e projekteve tjera arsimore dhe jo vetëm. Nga burimet e kohës del, se në vitet njëzeta të shekullit të kaluar në Austri studionin 69 student shqiptarë. Kjo flet për përparësitë që i kishte dhënë qeveria Zogut shkollimit të kuadrove nga të gjitha profilet aq të nevojshme për Shqipërinë. I njohur në historinë e hartimit të teksteve shkollore të kohës në fillimet e shtetit shqiptar është Ndue Paluca me Abetaren e tij ndër të parat e vendit dhe të disa teksteve për mësimin në klasat e larta të shkollës fillore. Mësimi në një pjesë të madhe, zhvillohej sipas konspekteve dhe metodave didaktike austriake të dhëna nga vet mësuesit.

Hilë Mosi “..të tilla libra nuk i pata këndue ndonjë herë, se unë për të ble nuk kisha të holla, pse unë jam i vobektë ashtu si Jobi, pra unë nuk di si t’ja shpërblej” (Hilë Mosi)

Hilë Mosi u lind në Shkodër 1885 dhi ishte i biri i Mark Mosit, familje e njohur atdhetare që krahas pushkës në luftën për liri kishin librin krahas flamurit kombëtar. Liria nuk vjen vetëm me pushkë, por dije, shkencë e kulturë. Hilë Mosi ishte poet, publicist i njohur i cili jetoj në periudhën me rëndësi të jetësimit të ideve të rilindësve duke vazhduar rrugën dhe porosinë e tyre për pavarësinë, lirinë e ndërtimin institucional të vendit. Ai në vendlindjen e tij, Shkodrën e bukur, mbaroi mësimet e mesme në shkollën italiane dhe Kolegjin Saverjan Jezu.

Në vazhdim ndoqi studimet në Shkollën e Mësuesisë në Klagenfurt të Austrisë. Austria me qendrat e saja për studime si në Vjenë, Graz, Klagenfurt, Insbruk, Linc, ku studiuan shumë shqiptarë. Kjo i dha mundësi Hilë Mosit për takime me shumë personalitete austriake me ndikim të madh në ndërtimin e raporteve shqiptaro – austriake. Njëri prej tyre ishte konsulli austriak në Shkodër, August Von Karl me gradë gjenerali. Konsulli kishte mbështetur, veç tjerash, botimin e librave në gjuhën shqipe dhe përhapjen e tyre. Një kontingjent ia dërgon edhe Hilë Mosit. Në shenjë falënderimi Hilë Mosi i dërgon letër falënderues dhe disa vargje të bukura.

Letra

Fort i ndërrueshmi z. Konsull!

“Mora kartën e Z. A. dhe të bëjë të fala shumë. Sot mora dhe librat shqip nga Sofia dhe gëzimi jem a kaq i madh sa unë këtu me ket letër nuk gjej fjalë me i-u falenderue Z. A. , veç nga zemra lëshoj gjithnjë mija urime per zotrinë tënde. Edhe me të vërtetë qi unë këtu të tilla libra nuk i pata këndue ndonjë herë, se unë për të ble nuk kisha të holla, pse unë jam i vobektë ashtu si Jobi, pra unë nuk di si t’ja shpërblej (revancher) Z.A., vetëm nga zemra dërgoj ket dritshkronja (Photographie) t’mia, e Z e J. ta majnë si një kujtim t’vogel prej mejet!…Z.A. KA Gjuha shqipe a tuei u shkrue

N’katër anët e Shqypnisë,

Vjen kadalë t’u begatue,

Za i jep gjithë djelmenisë,

Ju djelmosha sot t’gjithë çonji,

Gjhën tuaj ju ta këndoni

RL.

Së bashku me Dr. Gjergj Pekmezin, Hilë Mosi më 27 dhjetor 1904 themelojnë në Vjenë Shoqërinë Shqiptare “Dija” ku Dr. Gjergj Pekmezi zgjidhet kryetar i saj kurse Hilë Mosi sekretar zgjidhet ndërsa Nikollë Ivanaj kryetar i degës në Raguzë (Dubrovnik) . Arritje e madhe ishte themelimi i Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin Oriental të Vjenë dhe zgjedhja e Dr. Gjergj Pekmezit drejtues i saj në vitin 1003. Në Vjenë në fillim shekullin e njëzet, studionin shumë të rinj shqiptarë dhe kishte intelektualë që jetonin e vepronin jo vetëm në kryeqytet por edhe në qytet tjera në Austri. Ata fillimisht e fillojnë me formimin e “Kolonisë Shqiptare të Austrisë” e cila pas një kohe të shkurtër themelon “grupit nismëtar” për themelimin e shoqërisë “Liria”. Nga jeta e kësaj shoqate kemi pak shënim dhe pas pak vitesh do ndërron emër në Shoqëri “Dija”, ditëlindja e së cilës është 27 dhjetori i vitit 1904. Sipas deshifrimit të nënshkrimeve, pseudonimeve, inicialeve del se në takimin themelues morën pjesë 15 anëtarë tjerë, mes tyre: Dervish Hima, Gaspër Beltoja, Gaspër Mikeli, Kristo A Dako, Kolë Kodheli, , Ndue Paluca (Batusha), Kolë Rrota, Kolë Margjini, Lec Çurçia Simon Kadarja, dhe të tjerë emra të respektuar në letërsinë, kulturën e historinë kombëtare. Kjo shoqëri e intelektualëve shqiptarë i kishte vënë vetit qëllime patriotike.

Shoqëria e re “Dija” për një kohë do jetë shoqëri gjysmë ilegale deri në krijimin e rrethanave të favorshme shoqërore e juridike kur do veproj legalisht. Sipas letrës që Hilë Mosi dërguar Asdrenit në Bukuresht, regjistrimi i “Dija”-së ishte bërë e mundur tek me 29 mars 1907.

Statuti i shoqërisë i ruajtur në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë (Österreichische National Bibliothek) i botuar në fletushkë i cili dallohet për nga rregullsia e shkrimit dhe renditjes së neneve në shtrirjen e tyre sipas ligjeve dhe strukturës përcaktuese funksionale e praktike. Neni i parë në statut shkruan: “Shoqëria “Dija” e ka selinë e saj në Vjenë me degën e saj në Raguzë”. Pika dy: ”Qëllimi i Shoqatës është ngritja e arsimimit të shqiptarëve duke e kultivuar gjuhën e letërsinë shqipe”. Nga këtu shihet lidhja e intelektualëve të Vjenës me intelektual në Raguzë (Dubrovnik) në krye me Nikollë Ivanaj, një veprimtar i çështjes kombëtare i lindur në Triepsh të Grudës, i shkolluar një kohë në Vjenë dhe mbrojtës i platformës së Rilindjes kombëtare për formim të shtetit shqiptar.

Për kohë të shkurtër nëndegët e Shoqatës “Dija” do formohen edhe në Prizren, Shkodër, Tiranë krahas atyre në disa qytete brenda Austrisë ku vepronin aktivistë të njohur për çështjen shqiptare, si në Grac, Kllagenfurt, Strebendorf. Çdo vit shtohen degët e “Dija”-es. Asdreni nga Bukureshti i dërgon në Vjenë procesverbalin e plotë mbi formimin e degës së “Dija” në Bukuresht më 16 dhjetor 1906 në përbërje prej njëzet anëtarëve. Dyvjetori i kësaj date historike, 27 dhjetori i themelimit të “Dijes”, shënohet solemnisht në Shkup me themelimin e degës së saj më 27 dhjetor 1906.

Do ishte jetëshkurtër veprimtaria pa intelektualë të rinj e të shkolluar po të mos sjellshin studentë të rinj nga trevat shqiptare për studime në universitetet austriake Vjenë, Grac, Insbruk. Ky aktivitet u mbështet fuqishëm nga miqtë e shumtë austriak dhe të personaliteteve të njohura shqiptare si Faik Konica, Hilë Mosi, Aleks Drenova, Visar Dodoni, Nikollë Ivanaj, Petro Nini Luarasi, Luigj Gurakuqi e të tjerë.

Nga shkrimet e kohës shihen efektet e fuqishme të “Dija” në qendrat e tjera të kohës ku kishte shoqëri të fuqishme shqiptare, si në Bukuresht, Stamboll, Raguzë, Boston, Kairo. Duke e parë veprimin legal të “Dija”-së dhe përkrahjen e saj nga autoritetet austriake kishte edhe propozime që shoqëritë shqiptare të shkriheshin në një të përbashkët me emrin “Dija”.

Kështu kryetari i shoqërisë “Djalëria Shqiptare” do propozonte në një mbledhje me kryepleqësinë e “Dija”-së se do bëhet një degë e saj me qëllim unifikimi të veprimtarisë kombëtare. Ose, letra e “Dija”-së dërguar shoqërisë patriotike shqiptare “Bashkimit” të Bukureshtit me propozimin për bashkimin e tyre. Edhe pse kjo nuk ndodhi ishte një ide e bashkimit të qëndrimeve dhe veprimeve me interes kombëtar në atë periudhë.

Hilë Mosi (sekretar i “Dijes”) shkrimet e tij i botonte nën pseudonimin Sokoli ashtu siç bënin edhe shumë veprimtarë të tjerë për shkak të përndjekjeve nga autoritet pushtuese turke të kohës në territoret shqiptare. Nën përkujdesjen e “Dija”- së u botuan tekste në shqip për trevat shqiptare aq të nevojshme. “Abetarja” me autor Ndue Palucen, kalendari “Shqiptari”, “Këndime për shkollat e para shqipe”, “Gramatika…për përdorim t’femijve”, “Libri i dytë i knoitorës shqype për shkollë në Shqypni” etj. Në vitet 1910 e 1911 në drejtimin e Shoqërisë “Dija” kemi emra të rinj; Asdreni, Manek, Kolë Rrota, Zef Harapi, Hessler, Kolë Kamesi. Do shënohen emra të rinj në donacione ndaj “Dija”së, mes tyre Baron Nopça, Spiro Dine (Egjypt), Nikollë Ivanaj nga Amerika etj.

KalendariKombëtar, i shoknise “Dija”, Wien 1906

Pa dyshim botimi i kalendarit është me vlera të veçanta, krahas gjuhëve tjera që botonin kalendar dhe në gjuhën shqipe ketë rol e marrin shoqëritë shqiptare në Sofje, Vjenë dhe Stamboll. Në Vjenë Kalendari botohet në vitin 1906 me alfabetin e shoqërisë “Bashkimi” ku përfshihen ndodhitë kryesore të vitit 1905.. Që në parathënie të kalendarit mbi ngjarjet e vitit paraprak (1905) cekët vrasja në formë barbare e Papa Kristo Negovanit:

“Moti 1905 ishte një vit i vështirë për ne shqiptarët: Këtë vit u vra Negovani me 12 Fruer, i dashtuni prift shqiptar Papa Kristo prej grekëve, vetëm pse i vlerti vëllau ynë mësonte shqip e shkruante fort bukur libra të nevojshëm për shqiptarë”.

Sipas korrespondencës mes dy kolosëve të kohës, Hilë Mosi në Vjenë dhe Aleks Drenova-Asdreni në Bukuresht, del se me përpjekjet e kryetarit të Shoqërisë, Dr .Gjergj Pekmezi në vitin 1906 janë shtypur dymijë ekzemplarë të kalendarit. Shqetësimi rreth formësimit të një alfabeti të përbashkët ishte i madh në mesin e intelektualëve patriotë në Austri. Po veçojmë artikullin “Alfabetet apo sëmundja e quajtur alfabetiti”, faqe 3 i 4. Artikulli fillon: “ Si kundër që s’kemi një gjuhë të përgjithshme, ashtu edhe që alfabet të njohur prej të gjithëve as e kemi, as nuk e patëm as për shumë kohë si duket nuk do të mund ta kemi”. Më tutje në Kalendar në faqen 19-të lexojmë: ”Të mos gënjehemi me shpresa e lajka, se duhet punë, dhe prapë punë. Me të punuar zgjohet kombësia, me punë do të hapim sytë, do të lulëzojmë vendin, e do të çelim rrugët e parajsës e lumturisë. Ngrihuni pra o vëllezër nga ky gjumë i rëndë…”

Pa dyshim sukses i shoqërisë “Dija” ishte botimi i “Gramatikës”-Albanische Gramatik, e cila edhe pse është shkruar në shpjegime e saj në gjermanisht, do ketë një përdorim të gjerë në mësimin e shqipes në trevat shqiptare dhe jashtë tyre. Kjo vepër historike e Dr. Gjergj Pekmezit ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë e botuara para alfabetit të Kongresit të Manastirit, në alfabetin e shoqërisë “Bashkimi”.

Në fund të viteve 30 në kohën e mbretërisë ishte ministër i arsimit. Botoi “Zani i atdheut“ në vitin 1913 dhe “Lotët e dashunisë“(1915). Ne lirikat me tone romantike-elegjke i këndon mallit për vendlindjen dhe dëshirës se flakte për ta parë atdheun e lirë. Përveç gazetës “Vëllaznija” të Vjenës, ku ai studionte, Hilë Mosi, bashkëpunoi me shumë gazeta të kohës në gjithë botën: “Drita”që botohej në Sofie, “Kombi” e Bostonit, “Albania” e Beogradit, “Shpnesa e Shqypnis” e Raguzës, “Lidhja Ortodoske” e Korçës, “Shqiptari” e Stambollitdhe ishte redaktor i gazetës “Agimi” e Shkodrës. Hilë Mosi solli ilegalisht “Himnin e Flamurit” në Shqipëri, të shkruar nga Asdreni dhe muzikuar nga muzikanti rumun Jonescu. Me te ishe edhe udhërrëfyesi korçar Tasho Lloja. Në oreografinë e tij Lasgush Poradeci mes tjerash shkruan: “Dërgimi i Himnit në Shqipëri, ma anën e Hilë Mosit ka qenë një fakt i rëndësishëm për Shoqërinë e Bukureshtit dhe një ngjarje fatmire për çështjen kombëtare. Sepse Hilë Mosi që në atë kohë ishte patrioti më i shënjuar që të plotësojë një detyrë aq të lartë, po edhe aq të mbushur me vështirësi, të mbushur me njëqind vështirësi, siç ishte përhapja e Himnit”.

Më 16 prill të vitit 2017 themelohet Biblioteka e Komisisë Letrare me kuptimin Biblioteka e Shqipërisë, e njohur si Biblioteka Popullore Shqipe të Lirë. Drejtor i saj emërohet Karl Gurakuqi kurse sekretar i saj Hilë Mosi. Tri vite më vonë do njihet si Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë.

Hilë Mosi përveç shkrimtar ishte edhe burrë shtetas patriot. Ishte pjesëmarrës i Kongresit të Manstirit dhe anëtar i Komitetit Kryengritës të Malësisë së Veriut i cili luftoi me armë në dorë. Ai zgjidhet senator në Kongresin e Lushnjës dhe sekretar i Senatit të parë shqiptar. Me zgjedhje të para në vendin, Hilë Mosi, zgjidhet deputet i Shkodrës i renditur në krahun demokratik ku ishin edhe Avni Rrustemi, Luigj Gurakuqi, Fan Noli, S. Vinjau, Gjergj Fishta, H. Kadriu.

Që në vitin 1907, një vit para Kongresit të Manastirit, Hilë Mosi botoi vjershën e tij të fuqishme me titull “Gjuhës Shqipe”.

GJUHËS SHQYPE

Gjuh’ e ambël, gjuh’ amtare,

Je ambla gjuh’ shqyptare!

Gjuh’ e nalt’ për Perëndi,

T’cilt ndër koh’t që kahmot shkuene

Mbi Tomorr të përdoruene;

Gjuh’ e ambël, plot dashtni!

Gjuh’ e shejt’ e kaq e moçme.

Gjuh’ sakole der n’dit t’soçme,

Shoqen tande kund s’e gjenë!

Zoti ty këtu t’ka çuemun:

T’rrebt’ e t’bukur e t’kulluemun;

Kshtu gjithmon’ ti ke me qenë.

Gjuh’ që t’foli Skendërbegu,

Dhe ndër t’par’ qe Naim Begu,

Që me shkrim t’pat lartësue.

Ty t’kan’ fol’ shum’ kapidana,

Burra t’rrebt si t’ishin zana;

Gjuh’ e rrebt, ti qofsh nderue!

Gjuh’ e bukur si pranvera

Ti s’do t’quhesh ma: e mjera;

Se na dona ty me t’rritë.

Bashk’ me t’tjerat shoqe tueja,

Se ma s’dona zhele t’hueja

Veç duem ty me t’pa në dritë.

Wien (Vjenë) 14.I.1907

Përktheu Rafael Floqi

ATLANTA (AP) – Jimmy Carter, fermeri i kikirikut që fitoi presidencën në vazhdën e skandalit të Watergate dhe Luftës së Vietnamit, duroi disfatën e përulur pas një mandati të trazuar dhe më pas ripërcaktoi jetën pasi Shtëpia e Bardhë si një humanitar global, ka vdekur. Ai ishte 100 vjeç.

Presidenti amerikan më jetëgjatë vdiq të dielën, afërsisht 22 muaj pasi hyri në kujdesin bujtinë, në shtëpinë e tij në qytetin e vogël të Plains, Georgia, ku ai dhe gruaja e tij, Rosalynn, e cila vdiq në moshën 96 vjeçare në nëntor 2023, kaluan pjesën më të madhe të jetës së tyre. jeton, tha Qendra Carter.

“Themeluesi ynë, ish-presidenti i SHBA-së Jimmy Carter, ndërroi jetë këtë pasdite në Plains, Georgia”, tha qendra në platformën e mediave sociale X. Në një deklaratë shtoi se ai vdiq i qetë, i rrethuar nga familja e tij.

Ndërsa reagimi u përhap nga e gjithë bota, presidenti Joe Biden vajtoi vdekjen e Carter, duke thënë se bota humbi një “udhëheqës të jashtëzakonshëm, burrë shteti dhe humanitar” dhe ai humbi një mik të dashur. Biden përmendi punën e Carter për të zhdukur sëmundjet, për të krijuar paqen, për të avancuar të drejtat civile dhe të njeriut, për të promovuar zgjedhje të lira dhe të ndershme dhe për të strehuar të pastrehët si një shembull për të tjerët.

Biden foli më vonë të dielën në mbrëmje për Carterin, duke e quajtur atë një “ditë të trishtuar”, por që “risjell një sasi të jashtëzakonshme kujtimesh të mira”.

“Unë kam qenë duke u shoqëruar me Jimmy Carter për më shumë se 50 vjet,” tha Biden në fjalët e tij.

Ai kujtoi se ish-presidenti ishte një ngushëllim për të dhe gruan e tij Jill kur djali i tyre Beau vdiq në 2015 nga kanceri. Presidenti vuri në dukje se kanceri ishte një lidhje e zakonshme midis familjeve të tyre, me vetë Carter që kishte kancer më vonë në jetën e tij.

“Jimmy i dinte shumë mirë shkatërrimet e sëmundjes,” tha Biden, i cili caktoi një funeral shtetëror në Uashington, DC, për Carter më 9 janar.

Biden e shpalli gjithashtu 9 janarin si Ditë Kombëtare Zie në të gjithë vendin dhe urdhëroi që flamujt amerikanë të valëviten në gjysmë shtize për 30 ditë nga e diela.

Biznesmen, oficer i marinës, ungjilltar, politikan, negociator, autor, punues druri, qytetar i botës – Carter krijoi një rrugë që ende sfidon supozimet politike dhe qëndron në mesin e 45 burrave që arritën detyrën më të lartë të vendit. Presidenti i 39-të e përdori ambicien e tij me një intelekt të mprehtë, besim të thellë fetar dhe etikë të jashtëzakonshme pune, duke kryer misione diplomatike në të 80-at e tij dhe duke ndërtuar shtëpi për të varfërit deri në të 90-at.

“Besimi im kërkon – kjo nuk është fakultative – besimi im kërkon që të bëj gjithçka që mundem, kudo që të jem, kurdo që të mundem, për aq kohë sa të mundem, me çdo gjë që duhet të përpiqem të bëj një ndryshim”, tha Carter dikur. .

Një president nga Plains

Një demokrat i moderuar, Carter hyri në garën presidenciale të vitit 1976 si një guvernator pak i njohur i Gjeorgjisë me një buzëqeshje të gjerë, zakone të hapura baptiste dhe plane teknokratike që pasqyronin arsimimin e tij si inxhinier. Fushata e tij pa probleme varej nga financimi publik dhe premtimi i tij për të mos mashtruar popullin amerikan pati jehonë pas turpit të Richard Nixon dhe humbjes së SHBA-së në Azinë juglindore.

“Nëse ju gënjej ndonjëherë, nëse ndonjëherë bëj një deklaratë mashtruese, mos më votoni. Unë nuk do ta meritoja të isha presidenti juaj,” përsëriti Carter përpara se të mundte me vështirësi presidentin aktual republikan Gerald Ford, i cili kishte humbur popullaritetin duke falur Nixon.

Carter qeverisi mes presioneve të Luftës së Ftohtë, tregjeve të trazuara të naftës dhe trazirave sociale mbi racizmin, të drejtat e grave dhe rolin global të Amerikës. Arritja e tij më e vlerësuar në detyrë ishte një marrëveshje paqeje në Lindjen e Mesme që ai ndërmjetësoi duke mbajtur presidentin egjiptian Anwar Sadat dhe kryeministrin izraelit Menachem Begin në tryezën e bisedimeve për 13 ditë në 1978. Kjo përvojë e Camp David frymëzoi qendrën post-presidenciale ku Carter do të krijonte aq shumë nga trashëgimia e tij.

Megjithatë, koalicioni elektoral i Carter-it u nda nën inflacionin dyshifror, në pompat e benzinës dhe krizën 444-ditore të pengjeve në Iran. Ora e tij më e zymtë erdhi kur tetë amerikanë vdiqën në një shpëtim të dështuar të pengjeve në prill 1980, duke ndihmuar për të siguruar humbjen e tij dërrmuese ndaj republikanit Ronald Reagan.

Carter pranoi në “Ditarin e Shtëpisë së Bardhë” të tij 2020 se ai mund të ishte “mikromenaxhues” dhe “tepër autokratik”, duke ndërlikuar marrëdhëniet me Kongresin dhe burokracinë federale. Ai gjithashtu ktheu kurrizin ndaj mediave të lajmeve dhe lobistëve të Uashingtonit, duke mos vlerësuar plotësisht ndikimin e tyre në pasurinë e tij politike.

“Nuk na desh shumë kohë për të kuptuar se nënvlerësimi ekzistonte, por deri në atë kohë ne nuk ishim në gjendje ta riparonim gabimin,” u tha Carter historianëve në 1982, duke sugjeruar se ai kishte “një papajtueshmëri të natyrshme” me persona të brendshëm të Uashingtonit.

Carter këmbënguli se qasja e tij e përgjithshme ishte e shëndoshë dhe se ai i arriti objektivat e tij parësore – “të mbrojë sigurinë dhe interesat e kombit tonë në mënyrë paqësore” dhe “të rrisë të drejtat e njeriut këtu dhe jashtë vendit” – edhe nëse ai do të mbetej spektakolar për një mandat të dytë.

Dhe pastaj vjen Bota

Humbja e turpshme, megjithatë, lejoi rinovimin. The Carters themeloi Qendrën Carter në 1982 si një bazë e parë e operacioneve në llojin e saj , duke e pohuar veten si paqebërës ndërkombëtar dhe kampion i demokracisë, shëndetit publik dhe të drejtave të njeriut.

“Nuk isha i interesuar vetëm të ndërtoj një muze apo të ruaj të dhënat dhe rekordet e mia në Shtëpinë e Bardhë”, shkroi Carter në një kujtim të botuar pas ditëlindjes së tij të 90-të. “Doja një vend ku mund të punonim.”

Kjo punë përfshinte lehtësimin e tensioneve bërthamore në Korenë e Veriut dhe Jugut, duke ndihmuar në shmangien e një pushtimi të Haitit nga SHBA dhe negocimin e armëpushimit në Bosnje dhe Sudan. Deri në vitin 2022, Qendra Carter kishte shpallur të paktën 113 zgjedhje në Amerikën Latine, Azi dhe Afrikë si të lira ose mashtruese. Kohët e fundit, qendra filloi të monitorojë edhe zgjedhjet në SHBA.

Vetëbesimi kokëfortë dhe madje edhe vetë-drejtësia e Carter-it rezultuan të efektshme pasi ai ishte i pakënaqur nga rendi i Uashingtonit, ndonjëherë deri në pikën e zhgënjimit të pasardhësve të tij.

Ai shkoi “aty ku të tjerët nuk po shkelin”, tha ai, në vende si Etiopia, Liberia dhe Koreja e Veriut, ku siguroi lirimin e një amerikani që ishte ende përtej kufirit në vitin 2010.

“Mund të them atë që më pëlqen. Mund të takoj kë të dua. Mund të ndërmarr projekte që më kënaqin dhe të refuzoj ato që nuk më kënaqin”, tha Carter.

Ai njoftoi një marrëveshje për reduktimin e armëve për ndihmë me Korenë e Veriut pa sqaruar detajet me Shtëpinë e Bardhë të Bill Klinton-it. Ai kritikoi hapur presidentin Xhorxh W. Bush për pushtimin e Irakut në vitin 2003. Ai gjithashtu kritikoi qasjen e Amerikës ndaj Izraelit me librin e tij të vitit 2006 “Palestina: Paqja jo Aparteidi”. Dhe ai në mënyrë të përsëritur kundërshtoi administratat e SHBA duke këmbëngulur se Koreja e Veriut duhet të përfshihet në çështjet ndërkombëtare, një pozicion që më së shumti radhiti Carter me presidentin republikan Donald Trump.

Ndër iniciativat e shumta të shëndetit publik të qendrës, Carter ai u zotua të zhdukte parazitin e krimbit të Guinesë gjatë jetës së tij dhe pothuajse e arriti atë: Rastet ranë nga miliona në vitet 1980 në pothuajse një grusht. Me kapele dhe çekiç, Carters ndërtuan gjithashtu shtëpi me Habitat for Humanity.

Çmimi i Paqes i Komitetit Nobel për vitin 2002 i përmendi “përpjekjet e tij të palodhura për të gjetur zgjidhje paqësore për konfliktet ndërkombëtare, për të avancuar demokracinë dhe të drejtat e njeriut dhe për të promovuar zhvillimin ekonomik dhe social”. Carter tha se duhet ta kishte fituar atë së bashku me Sadatin dhe Begin në 1978. Carter pranoi njohjen duke thënë se kishte më shumë punë për të bërë.

“Bota është tani, në shumë mënyra, një vend më i rrezikshëm,” tha ai. “Lehtësia më e madhe e udhëtimit dhe komunikimit nuk është shoqëruar me mirëkuptim të barabartë dhe respekt të ndërsjellë.”

“Një jetë epike amerikane”

Gruaja e Carter-it e çoi atë në fshatra të largëta ku takoi “Jimmy Carters” të vogël, të quajtur kështu nga prindërit e admiruar. Por ai kaloi shumicën e ditëve të tij në të njëjtën shtëpi njëkatëshe në Plains – e zgjeruar dhe e ruajtur nga agjentët e Shërbimit Sekret – ku ata jetonin para se ai të bëhej guvernator. Ai jepte rregullisht mësime të Shkollës së së Dielës në Kishën Baptiste Maranatha, derisa lëvizshmëria e tij ra dhe pandemia e koronavirusit u egërsua. Ato seanca tërhoqën vizitorë nga e gjithë bota në shenjtëroren e vogël ku Carter do të marrë shërbimin e tij të fundit pas një funerali shtetëror në Katedralen Kombëtare të Uashingtonit.

Vlerësimi i përbashkët se ai ishte një ish-president më i mirë se president e renditi Carterin dhe aleatët e tij. Post-presidenca e tij pjellore i dha atij një markë mbi politikën, veçanërisht për amerikanët shumë të rinj për ta dëshmuar atë në detyrë. Por Carter jetoi gjithashtu mjaftueshëm për të parë biografët dhe historianët të rivlerësonin vitet e tij në Shtëpinë e Bardhë në mënyrë më bujare.

Rekordi i tij përfshin derregullimin e industrive kryesore, reduktimin e varësisë së SHBA nga nafta e huaj, menaxhimin e kujdesshëm të borxhit kombëtar dhe legjislacionin e dukshëm për mjedisin, arsimin dhe shëndetin mendor. Ai u fokusua te të drejtat e njeriut në politikën e jashtme, duke u bërë presion diktatorëve për të liruar mijëra të burgosur politikë. Ai e pranoi imperializmin historik të Amerikës, i fali ata që shmangnin draftit të Luftës së Vietnamit dhe hoqi dorë nga kontrolli i Kanalit të Panamasë. Ai normalizoi marrëdhëniet me Kinën.

“Unë nuk do ta nominoj Jimmy Carter për një vend në malin Rushmore,” shkroi Stuart Eizenstat, drejtori i politikës së brendshme të Carter, në një libër të vitit 2018.

“Ai nuk ishte një president i madh”, por as votuesit e tij “të palumtur dhe të dobët” të karikaturave të refuzuara në vitin 1980, tha Eizenstat. Përkundrazi, Carter ishte “i mirë dhe produktiv” dhe “siguroi rezultate, shumë prej të cilave u realizuan vetëm pasi ai la detyrën”.

Madeleine Albright, një punonjëse e sigurisë kombëtare për Carter-in dhe sekretaren e shtetit të Clinton-it, shkroi në deklaratën e Eizenstat se Carter ishte “pasues dhe i suksesshëm” dhe shprehu shpresën se “perceptimet do të vazhdojnë të zhvillohen” për presidencën e tij.

“Vendi ynë ishte me fat që e kishte atë si udhëheqësin tonë”, tha Albright, e cila vdiq në vitin 2022.

Jonathan Alter, i cili shkroi një biografi gjithëpërfshirëse të Carter-it të botuar në vitin 2020, tha në një intervistë se Carter duhet të mbahet mend për “një jetë epike amerikane”, duke u nisur nga një fillim modest në një shtëpi pa energji elektrike apo pajisje hidraulike të brendshme dhe mbeti gjatë dekadave në skenën botërore përgjatë dy shekujve.

“Ai ka të ngjarë të zbresë si një nga figurat më të keqkuptuara dhe më të nënvlerësuara në historinë amerikane”, tha Alter për Associated Press.

Fillimi në njw qytet të vogël

James Earl Carter Jr. lindi më 1 tetor 1924, në Plains dhe i kaloi vitet e tij të hershme në Archery aty pranë. Familja e tij ishte një pakicë në një komunitet kryesisht me ngjyrë, dekada përpara se lëvizja për të drejtat civile të luhej në agimin e karrierës politike të Carterit.

Carter, i cili bëri fushatë si i moderuar në marrëdhëniet racore, por qeveriste në mënyrë më progresive, fliste shpesh për ndikimin e kujdestarëve dhe shokëve të tij të zinj, por gjithashtu vuri në dukje avantazhet e tij: se si babai i tij pronar toke u ul në majë të sistemit të fermerëve qiramarrës të Archery dhe zotëronte një dyqan ushqimor në rrugë kryesore. . Nëna e tij, Lillian, do të bëhej element kryesor i fushatave të tij politike.

Duke kërkuar të zgjerojë botën e tij përtej Plains dhe popullatës së saj prej më pak se 1,000 – atëherë dhe tani – Carter fitoi në Akademinë Detare të SHBA-së, duke u diplomuar në vitin 1946. Po atë vit ai u martua me Rosalynn Smith, një tjetër vendase nga Plains, një vendim që ai e konsideroi si shumë e rëndësishme se çdo gjë që ai bëri si kreu i shtetit. Ajo ndau dëshirën e tij për të parë botën, duke sakrifikuar kolegjin për të mbështetur karrierën e tij në Marinë.

Carter u ngjit në gradën e togerit, por më pas babai i tij u diagnostikua me kancer, kështu që oficeri i nëndetëses la mënjanë ambiciet e tij të admiralitetit dhe e ktheu familjen në Plains. Vendimi i tij e zemëroi Rosalynn, edhe pse ajo u zhyt në biznesin e kikirikut së bashku me burrin e saj.

Carter përsëri dështoi të fliste me gruan e tij përpara kandidimit të tij të parë për post – ai më vonë e quajti “të paimagjinueshme” që të mos ishte konsultuar me të për vendime kaq të rëndësishme të jetës – por këtë herë, ajo ishte në bord.

“Gruaja ime është shumë më politike,” i tha Carter AP në 2021.

Ai fitoi një vend në Senatin e Shtetit në vitin 1962, por nuk ishte i gjatë për Asamblenë e Përgjithshme dhe mënyrat e saj të mbrapshta, duke shkurtuar marrëveshjet. Ai kandidoi për guvernator në vitin 1966 – duke humbur nga kryesegregacionisti Lester Maddox – dhe më pas u përqendrua menjëherë në fushatën tjetër.

Carter kishte folur kundër segregacionit të kishës si një dhjak baptist dhe kundërshtoi “diksiekratët” racistë si senator shtetërorë. Megjithatë, si drejtues lokal i bordit të shkollës në vitet 1950, ai nuk kishte shtyrë t’i jepte fund ndarjes së shkollave edhe pas vendimit të Gjykatës së Lartë Brown kundër Bordit të Arsimit, pavarësisht nga mbështetja e tij private për integrimin. Dhe në vitin 1970, Carter kandidoi përsëri për guvernator si demokrati më konservator kundër Carl Sanders, një biznesmen i pasur që Carter e tallte si “Mansheta Carl”. Sanders nuk e fali kurrë për fletushkat anonime, që ngjalli gara, të cilat Carter i hodhi poshtë.

Në fund të fundit, Carter fitoi garat e tij duke tërhequr votuesit zezakë dhe të bardhët kulturalisht konservatorë. Pasi erdhi në detyrë, ai ishte më i drejtpërdrejtë. 

“Unë ju them sinqerisht se koha e diskriminimit racor ka mbaruar”, deklaroi ai në fjalimin e tij inaugurues të vitit 1971, duke vendosur një standard të ri për guvernatorët e jugut që e vendosi atë në kopertinën e revistës Time.

“Jimmy Who?”

Iniciativat e tij shtetërore përfshinin mbrojtjen e mjedisit, nxitjen e arsimit rural dhe rregullimin e strukturave të vjetra të degës ekzekutive. Ai shpalli Ditën e Martin Luther King Jr në shtetin e origjinës së liderit të vrarë të të drejtave civile. Dhe ai vendosi, ndërsa priti kandidatët për president në 1972, se ata nuk ishin më të talentuar se ai.

Në vitin 1974, ai drejtoi krahun e fushatës kombëtare të demokratëve. Më pas ai deklaroi kandidaturën e tij për vitin 1976. Një gazetë Atlanta u përgjigj me titullin: “Jimmy Who?”

Carters dhe një “Brigadë Kikiriku” e anëtarëve të familjes dhe mbështetësve të Georgias u vendosën në Iowa dhe New Hampshire, duke i vendosur të dy shtetet si terrene provash presidenciale. Miratimi i tij i parë në Senat: qe nga një kandidat i ri nga Delaware i quajtur Joe Biden.

Megjithatë, ishte aftësia e Carter-it për të lundruar në politikën komplekse racore dhe rurale të Amerikës ajo që çimentoi nominimin. Ai përfshiu Jugun e thellë atë nëntor, demokrati i fundit që e bëri këtë, pasi shumë jugorë të bardhë u zhvendosën te republikanët në përgjigje të nismave për të drejtat civile.

Një i vetëshpallur “i krishterë i rilindur”, Carter tërhoqi buzëqeshjen duke iu referuar Shkrimeve të Shenjta në një intervistë për revistën Playboy, duke thënë se ai “kishte parë shumë gra me epsh. Unë kam kryer tradhti bashkëshortore në zemrën time shumë herë.” Vërejtjet i dhanë Fordit një terren të ri dhe komedianët televizivë u hodhën në lëvizje – duke përfshirë shfaqjen e re “Saturday Night Live” të NBC. Por votuesit e lodhur nga cinizmi në politikë e panë atë si të dashur.

Carter zgjodhi Senatorin e Minesotës Walter “Fritz” Mondale si kandidat të tij në një biletë “Grits and Fritz”. Në detyrë, ai ngriti zëvendëspresidentin dhe zyrën e zonjës së parë. Partneriteti qeverisës i Mondale ishte një model për pasardhësit me ndikim Al Gore, Dick Cheney dhe Biden. Rosalynn Carter ishte një nga bashkëshortet presidenciale më të përfshira në histori, e mirëpritur në mbledhjet e kabinetit dhe grumbullimet me ligjvënësit dhe ndihmësit kryesorë.

Carters kryesoi me informalitet të pazakontë: Ai përdori pseudonimin e tij “Jimmy” edhe kur bënte betimin e detyrës, mbante borxhin e tij në bagazh dhe u përpoq të mbyllte në heshtje këngën “Hail to the Chief” të Bandës Detare. Ata i blenë rrobat e tyre nga rafti. Carter veshi një triko për një fjalim në Shtëpinë e Bardhë, duke u kërkuar amerikanëve të kursejnë energjinë duke ulur termostatet e tyre. Amy, më e vogla nga katër fëmijët, ndoqi shkollën publike të District of Columbia.

Elita sociale dhe mediatike e Uashingtonit përçmoi stilin e tyre. Por shqetësimi më i madh ishte se “ai e urrente politikën”, sipas Eizenstat, duke e lënë atë askund për t’u kthyer politikisht pasi trazirat ekonomike dhe sfidat e politikës së jashtme morën ndikimin e tyre.

Arritjet dhe ‘të keqiat’

Carter çrregulloi pjesërisht industritë e linjave ajrore, hekurudhore dhe të kamionëve dhe krijoi departamentet e Arsimit dhe Energjisë, dhe Agjencinë Federale të Menaxhimit të Emergjencave. Ai caktoi miliona hektarë të Alaskës si parqe kombëtare ose strehimore të kafshëve të egra. Ai emëroi një numër rekord të atëhershëm të grave dhe njerëzve jo të bardhë në postet federale. Ai kurrë nuk kishte rastin për një emërim në Gjykatën e Lartë, por ai ngriti avokaten e të drejtave civile Ruth Bader Ginsburg në gjykatën e dytë më të lartë të vendit, duke e pozicionuar atë për një promovim në vitin 1993. Ai emëroi Paul Volker, kryetar i Rezervës Federale, politikat e të cilit do të ndihmonin ekonominë të lulëzonte në Vitet 1980 – pasi Carter la detyrën. Ai ndërtoi hapjen e Niksonit me Kinën, dhe megjithëse toleroi autokratët në Azi, e shtyu Amerikën Latine nga diktaturat në demokraci.

Por ai nuk mundi të zbusë menjëherë inflacionin ose krizën e lidhur me energjinë.

Dhe pastaj erdhi Irani.

Pasi ai pranoi Shahun e mërguar të Iranit në SHBA për trajtim mjekësor, Ambasada Amerikane në Teheran u pushtua në vitin 1979 nga ndjekësit e Ajatollah Ruhollah Khomeini. Negociatat për lirimin e pengjeve u ndërprenë në mënyrë të përsëritur përpara përpjekjes së dështuar të shpëtimit.

Në të njëjtin vit, Carter nënshkroi SALT II, ​​traktatin e ri të armëve strategjike me Leonid Brezhnev të Bashkimit Sovjetik, vetëm për ta tërhequr atë, për të vendosur sanksione tregtare dhe për të urdhëruar një bojkot të SHBA-së për Lojërat Olimpike të Moskës pasi sovjetikët pushtuan Afganistanin. Me shpresën për të rrënjosur optimizmin, ai mbajti atë që media e quajti fjalimin e tij “të pafuqishëm”, megjithëse ai nuk e përdori këtë fjalë. Ai deklaroi se kombi po vuante “një krizë besimi”. Deri atëherë, shumë amerikanë kishin humbur besimin tek presidenti, e jo tek vetja.

Carter bëri fushatë me kursim për rizgjedhjen për shkak të krizës së pengjeve, në vend të kësaj e dërgoi Rosalynn si Senatori Edward M. Kennedy e sfidoi atë për nominimin e Demokratëve. Carter tha në mënyrë të famshme se do t’i “goditte tw ndejturat”, por u pengua nga Kennedy ndërsa Reagan mblodhi një koalicion të gjerë me thirrjet “ta bëjmë Amerikën përsëri të madhe” dhe duke i pyetur votuesit nëse ata ishin “më mirë se sa katër vjet më parë”.

Reagan e shfrytëzoi më tej tonin e leksioneve të Carter-it, duke e egërsuar atë në debatin e tyre të vetëm të vjeshtës me shakanë: “Ja ku shkoni përsëri”. Carter humbi të gjitha shtetet, përveç gjashtë shteteve dhe republikanët fituan një shumicë të re në Senat.

Carter negocioi me sukses lirinë e pengjeve pas zgjedhjeve, por në një kthesë përfundimtare, të hidhur të ngjarjeve, Teherani priti deri disa orë pasi Carter u largua nga zyra për t’i lënë ata të dilnin të lirë.

“Një jetë e mrekullueshme”

Në moshën 56-vjeçare, Carter u kthye në Georgia pa “idenë se çfarë do të bëja me pjesën tjetër të jetës sime”.

Katër dekada pas hapjes së Qendrës Carter, ai ende fliste për punë të papërfunduara. “Mendova se kur të hynim në politikë do të kishim zgjidhur gjithçka,” tha Carter për AP në vitin 2021. “Por doli të ishte shumë më afatgjatë dhe tinëzare nga sa kisha menduar se ishte. Unë mendoj se në përgjithësi, vetë bota është shumë më e ndarë se në vitet e mëparshme.”

Megjithatë, ai pohoi atë që tha kur iu nënshtrua trajtimit për një diagnozë të kancerit në dekadën e tij të 10-të të jetës.

“Jam krejtësisht i qetë me çdo gjë që vjen,” tha ai në 2015. “Kam pasur një jetë të mrekullueshme. Unë kam pasur mijëra miq, kam pasur një ekzistencë emocionuese, aventureske dhe të kënaqshme

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Për të përshkruar më gjerësisht këtë çështje dhe ilustruar me raste konkrete, është e rëndësishme të shqyrtojmë disa elemente kyçe të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe situatën aktuale të Kosovës dhe Serbisë, duke i lidhur ato me sanksionet dhe dorëzimin e kriminelëve.

1. Sanksionet ndaj Kosovës:

Kosova është një shtet që ka shpallur pavarësinë në vitin 2008, dhe edhe pse është njohur nga mbi 100 shtete, shumë shtete, përfshirë disa vende të Bashkimit Evropian (BE), ende nuk e kanë njohur pavarësinë e Kosovës. Sanksionet dhe masat e tjera kundër Kosovës, si ato të vendosura nga disa shtete të BE-së, shpesh janë një reflektim i presioneve politike dhe diplomatike që vijnë nga Serbia dhe aleatët e saj, si dhe një pasojë e mosmarrëveshjeve të vazhdueshme në lidhje me statusin e Kosovës.

Një shembull i njohur i kësaj situate është mospajtimi i disa shteteve të BE-së, si Spanja, Greqia, Rumunia dhe Sllovakia, të cilat nuk kanë njohur ende pavarësinë e Kosovës, duke kontribuar në krijimin e një situate ku sanksionet ndaj Kosovës mbeten të njëanshme dhe të papajtueshme me politikën e BE-së për integrimin dhe stabilizimin e rajonit. Këto masat shpesh kanë ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin ekonomik dhe diplomatik të Kosovës, duke e izoluar atë në arenën ndërkombëtare.

Ja disa nga shembujt:

• Mospajtime për njohjen e Kosovës nga disa shtete të BE-së dhe vonesat në hapjen e mundësive të integrimit të Kosovës në organizata ndërkombëtare, si Komuniteti i Kombeve të Bashkuara (OKB) dhe Interpol etj.

• Sanksionet ekonomike dhe tregtare, të cilat janë shpesh pjesë e përgjigjeve ndaj vendimeve të Kosovës për të zhvilluar politika të caktuara, si p.sh. taksat për importet nga Serbia.

2. Rëndësia e dorëzimit të kriminelëve të luftës, si Milan Radojqiqi:

Milan Radojqiqi është një nga individët që është akuzuar për krime lufte gjatë periudhës së luftës në Kosovë, dhe ai është një prej personave të kërkuar nga autoritetet kosovare për periudhën e periudhës së pasluftës. Serbia ka ofruar strehim për Radojqiqin dhe ka refuzuar ta dorëzojë atë për gjykim në Kosovë, duke e konsideruar atë si një “hero” të Serbisë. Ky lloj qëndrimi është një dëshmi tjetër e përpjekjeve të Serbisë për të mbrojtur individët që janë akuzuar për krime të rënda, që minojnë proceset e pajtimit dhe drejtësisë në rajon.

Një rast konkret është “Rumble in the Jungle” i zhvilluar në vitin 2014 në Serbi, ku ishte vënë re një përpjekje për të glorifikuar individë të përfshirë në krime, duke i paraqitur ata si viktima të një agresioni të huaj, ndërkohë që ata kishin kryer krime të rënda në Kosovë. Kjo është një formë e dëmshme e revisionizmit të historisë që nuk ndihmon as në zhvillimin e Serbisë si një shtet demokratik dhe as në krijimin e paqes dhe stabilitetit afatgjatë në Ballkanin Perëndimor.

3. Përgjegjësia e Bashkimit Evropian:

Bashkimi Evropian, si një aktor kryesor në rajon, ka një përgjegjësi të madhe për të garantuar stabilitetin dhe për të siguruar që drejtësia të zbatohet. Deri më tani, ka pasur një qasje të ndarë dhe të paqartë nga BE në lidhje me trajtimin e Serbisë dhe Kosovës, duke shpesh toleruar politikën e Serbisë për të strehur individë të kërkuar për krime lufte, si Radojqiqi, pa marrë masa konkrete.

Evropa duhet të përballet me disa sfida të mëdha:

• Kthimi në një pozicion të qartë ndaj të drejtave të njeriut dhe drejtësisë ndërkombëtare. Sanksionet ndaj Kosovës dhe tolerimi i Serbisë për mbrojtjen e individëve të akuzuar për krime të luftës krijojnë një dëm të madh për procesin e pajtimit dhe integrimit evropian.

• Përmbushja e detyrave për Serbinë, e cila ka bërë premtime të qarta për të dorëzuar të kërkuarit, por vazhdon të hezitojë ta bëjë këtë, duke u përpjekur të ruajë ndikimin e saj në politikën ndërkombëtare. Çdo vonesë për të dorëzuar individët e kërkuar për krime lufte duhet të përballet me sanksione të forta.

Në këtë kontekst, është thelbësore që Bashkimi Evropian të heqë sanksionet ndaj Kosovës dhe të kërkojë nga Serbia dorëzimin e kriminelëve të luftës, si Milan Radojqiqi. Ky hap është i domosdoshëm për të avancuar paqen dhe për të siguruar drejtësinë për viktimat e krimeve të luftës në Kosovë. Po ashtu, BE duhet të ndalë “shihjen nga larg” dhe të ndërmarrë veprime konkrete, duke e detyruar Serbinë të përmbushë detyrimet e saj ndërkombëtare dhe të mbështesë proceset e pajtimit dhe të drejtësisë në rajon.

Ky është një moment kritik për stabilitetin dhe integrimin e rajonit, dhe Evropa nuk mund të lejojë që heshtja e saj të përjetësojë padrejtësitë që vazhdojnë të ndikojnë negativisht në Ballkanin Perëndimor.