Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Për të përshkruar më gjerësisht këtë çështje dhe ilustruar me raste konkrete, është e rëndësishme të shqyrtojmë disa elemente kyçe të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe situatën aktuale të Kosovës dhe Serbisë, duke i lidhur ato me sanksionet dhe dorëzimin e kriminelëve.

1. Sanksionet ndaj Kosovës:

Kosova është një shtet që ka shpallur pavarësinë në vitin 2008, dhe edhe pse është njohur nga mbi 100 shtete, shumë shtete, përfshirë disa vende të Bashkimit Evropian (BE), ende nuk e kanë njohur pavarësinë e Kosovës. Sanksionet dhe masat e tjera kundër Kosovës, si ato të vendosura nga disa shtete të BE-së, shpesh janë një reflektim i presioneve politike dhe diplomatike që vijnë nga Serbia dhe aleatët e saj, si dhe një pasojë e mosmarrëveshjeve të vazhdueshme në lidhje me statusin e Kosovës.

Një shembull i njohur i kësaj situate është mospajtimi i disa shteteve të BE-së, si Spanja, Greqia, Rumunia dhe Sllovakia, të cilat nuk kanë njohur ende pavarësinë e Kosovës, duke kontribuar në krijimin e një situate ku sanksionet ndaj Kosovës mbeten të njëanshme dhe të papajtueshme me politikën e BE-së për integrimin dhe stabilizimin e rajonit. Këto masat shpesh kanë ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin ekonomik dhe diplomatik të Kosovës, duke e izoluar atë në arenën ndërkombëtare.

Ja disa nga shembujt:

• Mospajtime për njohjen e Kosovës nga disa shtete të BE-së dhe vonesat në hapjen e mundësive të integrimit të Kosovës në organizata ndërkombëtare, si Komuniteti i Kombeve të Bashkuara (OKB) dhe Interpol etj.

• Sanksionet ekonomike dhe tregtare, të cilat janë shpesh pjesë e përgjigjeve ndaj vendimeve të Kosovës për të zhvilluar politika të caktuara, si p.sh. taksat për importet nga Serbia.

2. Rëndësia e dorëzimit të kriminelëve të luftës, si Milan Radojqiqi:

Milan Radojqiqi është një nga individët që është akuzuar për krime lufte gjatë periudhës së luftës në Kosovë, dhe ai është një prej personave të kërkuar nga autoritetet kosovare për periudhën e periudhës së pasluftës. Serbia ka ofruar strehim për Radojqiqin dhe ka refuzuar ta dorëzojë atë për gjykim në Kosovë, duke e konsideruar atë si një “hero” të Serbisë. Ky lloj qëndrimi është një dëshmi tjetër e përpjekjeve të Serbisë për të mbrojtur individët që janë akuzuar për krime të rënda, që minojnë proceset e pajtimit dhe drejtësisë në rajon.

Një rast konkret është “Rumble in the Jungle” i zhvilluar në vitin 2014 në Serbi, ku ishte vënë re një përpjekje për të glorifikuar individë të përfshirë në krime, duke i paraqitur ata si viktima të një agresioni të huaj, ndërkohë që ata kishin kryer krime të rënda në Kosovë. Kjo është një formë e dëmshme e revisionizmit të historisë që nuk ndihmon as në zhvillimin e Serbisë si një shtet demokratik dhe as në krijimin e paqes dhe stabilitetit afatgjatë në Ballkanin Perëndimor.

3. Përgjegjësia e Bashkimit Evropian:

Bashkimi Evropian, si një aktor kryesor në rajon, ka një përgjegjësi të madhe për të garantuar stabilitetin dhe për të siguruar që drejtësia të zbatohet. Deri më tani, ka pasur një qasje të ndarë dhe të paqartë nga BE në lidhje me trajtimin e Serbisë dhe Kosovës, duke shpesh toleruar politikën e Serbisë për të strehur individë të kërkuar për krime lufte, si Radojqiqi, pa marrë masa konkrete.

Evropa duhet të përballet me disa sfida të mëdha:

• Kthimi në një pozicion të qartë ndaj të drejtave të njeriut dhe drejtësisë ndërkombëtare. Sanksionet ndaj Kosovës dhe tolerimi i Serbisë për mbrojtjen e individëve të akuzuar për krime të luftës krijojnë një dëm të madh për procesin e pajtimit dhe integrimit evropian.

• Përmbushja e detyrave për Serbinë, e cila ka bërë premtime të qarta për të dorëzuar të kërkuarit, por vazhdon të hezitojë ta bëjë këtë, duke u përpjekur të ruajë ndikimin e saj në politikën ndërkombëtare. Çdo vonesë për të dorëzuar individët e kërkuar për krime lufte duhet të përballet me sanksione të forta.

Në këtë kontekst, është thelbësore që Bashkimi Evropian të heqë sanksionet ndaj Kosovës dhe të kërkojë nga Serbia dorëzimin e kriminelëve të luftës, si Milan Radojqiqi. Ky hap është i domosdoshëm për të avancuar paqen dhe për të siguruar drejtësinë për viktimat e krimeve të luftës në Kosovë. Po ashtu, BE duhet të ndalë “shihjen nga larg” dhe të ndërmarrë veprime konkrete, duke e detyruar Serbinë të përmbushë detyrimet e saj ndërkombëtare dhe të mbështesë proceset e pajtimit dhe të drejtësisë në rajon.

Ky është një moment kritik për stabilitetin dhe integrimin e rajonit, dhe Evropa nuk mund të lejojë që heshtja e saj të përjetësojë padrejtësitë që vazhdojnë të ndikojnë negativisht në Ballkanin Perëndimor.

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Një Diskutim për të Ardhmen

Ideja për të ndryshuar emërtimin zyrtar të Republikës së Kosovës në “Dardani” është rikthyer herë pas here në debatin publik, duke u ndërlidhur me aspiratat për afirmimin e identitetit historik dhe kombëtar të Kosovës. Përkrahësit e kësaj ideje e shohin emrin “Dardani” si një simbol që lidh të kaluarën ilire të rajonit me të ardhmen e shtetit të Kosovës, ndërsa kritikët argumentojnë se një ndryshim i tillë është i panevojshëm dhe i ndërlikuar juridikisht e diplomatikisht. Në këtë analizë të zgjeruar do të trajtojmë origjinën historike të emrit, nismat konkrete deri më tani, sfidat e shumta që lidhen me këtë ndryshim dhe rastet ndërkombëtare ku janë realizuar ndryshime të ngjashme.

Origjina Historike dhe Rëndësia e Emrit “Dardani”

Dardania, si një mbretëri e lashtë ilire, përfshinte një pjesë të madhe të territorit të sotëm të Kosovës dhe rajone përreth. Dokumentet historike tregojnë se ky rajon ishte i banuar nga fisi ilir i dardanëve, të njohur për traditat, organizimin shoqëror dhe ndikimin kulturor.

• Burimet Historike: Straboni dhe autorë të tjerë të antikitetit përmendin Dardaninë si një rajon strategjik, duke theksuar rolin e saj në zhvillimet politike dhe ekonomike të Ballkanit antik.

• Simbolika Kombëtare: Në historinë moderne shqiptare, emri “Dardani” është përdorur shpesh si simbol i lashtësisë dhe autoktonisë së shqiptarëve në Ballkan. Përkrahësit e ndryshimit argumentojnë se ky emër përforcon narrativën kombëtare dhe lidh Kosovën më ngushtë me identitetin shqiptar.

Nismat dhe Rastet Konkretizimi në Kosovë.Në vitet e fundit, disa nisma konkrete kanë synuar promovimin e emrit “Dardani”:

1. Peticioni i Dhjetorit 2024 në Prishtinë.Në fund të vitit 2024, një organizatë qytetare nisi një peticion me synimin për të mbledhur 10,000 nënshkrime dhe për ta dërguar propozimin në Kuvendin e Kosovës. Ky peticion u shoqërua me debate publike dhe fushata sensibilizuese mbi rëndësinë historike të emrit.

2. Projektet Kulturore dhe Akademike.Në vitin 2019, një grup historianësh dhe akademikësh publikuan një memorandum që bënte thirrje për përdorimin më të gjerë të emrit “Dardani” në simbolikën shtetërore, duke përfshirë emërtimin e monumenteve dhe institucioneve. Pavarësisht vëmendjes mediatike, kjo nismë nuk mori mbështetje politike.

3. Rasti i Emrit në Sport.Në vitin 2023, një klub sportiv i mirënjohur nga Prishtina ndryshoi emrin e tij nga “KF Kosova” në “KF Dardania,” si shenjë e promovimit të identitetit historik. Ky veprim nxiti diskutime të gjera dhe përkrahej nga një pjesë e madhe e komunitetit sportiv.

Raste Ndërkombëtare të Ngjashme.Për të kuptuar sfidat dhe mundësitë që lidhen me ndryshimin e emrit të një shteti, mund të shërbejnë si shembull disa raste ndërkombëtare:

1. Maqedonia e Veriut.Maqedonia ndryshoi emrin në “Maqedonia e Veriut” në vitin 2019 pas marrëveshjes me Greqinë. Ky ndryshim ishte rezultat i presionit ndërkombëtar dhe u shoqërua me sfida të mëdha politike dhe popullore.

• Procesi përfshiu një referendum kombëtar dhe amendamente kushtetuese, duke shërbyer si një precedent për raste të ngjashme.

2. Çekosllovakia në Çeki dhe Sllovaki

• Pas shpërbërjes paqësore në 1993, Çekosllovakia u nda në dy shtete me emra të rinj. Procesi përfshiu negociata të gjata dhe ndryshime kushtetuese, por gjeti mbështetje të gjerë popullore dhe ndërkombëtare.

3. Rasti i Iranit dhe Perandorisë së Persisë

• Në vitin 1935, Persia ndryshoi emrin në Iran për të reflektuar më mirë identitetin kombëtar të popullit. Ky ndryshim u bë pa ndonjë krizë të rëndësishme ndërkombëtare, duke dëshmuar se ndryshimi i emrit mund të ndodhë edhe në mënyrë të rregullt.

Sfidat për Kosovën: Juridike, Politike dhe Ndërkombëtare

1. Kushtetuta e Kosovës

• Ndryshimi i emrit kërkon amendamente kushtetuese, pasi emri “Republika e Kosovës” përmendet në preambulë dhe në nenet kyçe të Kushtetutës.

• Për këtë, do të nevojitej mbështetja e dy të tretave të deputetëve të Kuvendit, përfshirë dhe dy të tretat e deputetëve të komuniteteve pakicë.

2. Komunitetet Pakicë

• Ndryshimi i emrit mund të përballet me rezistencë nga përfaqësuesit e komuniteteve pakicë, veçanërisht serbëve, të cilët e shohin këtë veprim si një përforcim të identitetit shqiptar të Kosovës.

3. Njohjet Ndërkombëtare

• Ndryshimi i emrit do të kërkonte rinjohje nga shtetet që kanë njohur Kosovën si “Republika e Kosovës.” Nëse disa shtete refuzojnë të njohin emrin e ri, kjo mund të përkeqësojë statusin ndërkombëtar të Kosovës.

4. Dialogu me Serbinë

• Ndryshimi i emrit mund të përdoret nga Serbia si një argument për të minuar njohjen e pavarësisë së Kosovës në arenën ndërkombëtare.

Mundësitë dhe Përfitimet nga Ndryshimi

Përkrahësit e ndryshimit argumentojnë se emri “Dardani” mund të sjellë përfitime të konsiderueshme:

1. Afirmimi i Identitetit Kombëtar

• Emri “Dardani” përfaqëson një lidhje të drejtpërdrejtë me trashëgiminë historike dhe mund të shërbejë si pikë unifikuese për shqiptarët brenda dhe jashtë Kosovës.

2. Promovimi Ndërkombëtar

• Një emër i ri mund të krijojë një perceptim pozitiv për Kosovën si një shtet me rrënjë të thella historike, duke tërhequr më shumë vëmendje kulturore dhe turistike.

3. Ndikimi në Kulturën Popullore

• Përmes emrit “Dardani,” mund të promovohen më tej vlerat dhe traditat që lidhen me rajonin, duke krijuar një lidhje më të fortë midis brezave të rinj dhe historisë kombëtare.

Përfundim dhe Perspektiva për të Ardhmen.Ndryshimi i emrit zyrtar të Republikës së Kosovës në “Dardani” është një çështje komplekse që kërkon angazhim të gjerë institucional dhe mbështetje të fuqishme popullore. Aktualisht, kjo ide mbetet kryesisht simbolike, por me zhvillimet e duhura mund të kthehet në një realitet.

Nëse trajtohet me kujdes dhe me angazhim diplomatik, ky ndryshim mund të shërbejë si një hap i rëndësishëm drejt afirmimit të identitetit historik dhe kombëtar të Kosovës në arenën ndërkombëtare.

Prof. Dr. Lush Culaj/

Më 4 dhjetor 1918, anija “Xhorxh Uashington”, me delegacionin amerikan në bordin e saj, filloi lundrimin nga Nju-Jorku për ta sjellë delegacionin amerikan në Konferencën e Paqes në Paris. Presidenti amerikan Wilsoni, ashtu siç edhe i shkruante mikut të tij të madh, Eduard Hauz, i cili tashmë ishte në Evropë, nuk mendonte të qëndronte gjatë në Evropë. Ai mendonte të qëndronte në Paris vetëm derisa të vendoseshin kornizat kryesore të zgjidhjes së çështjes së paqes. Planifikimet e tij nuk dolën të sakta, sepse presidenti amerikan qëndroi atje pjesën më të madhe të gjashtë muajve vendimtarë, nga janari gjer në qershor të vitit 1919. Çështja e diskutuar nëse ai duhej apo nuk duhej të shkonte në Konferencën e Paqes, e cila i shqetësoi shumë bashkëkohës të tij, tashmë nuk ishte e rëndësishme. Në vendimin e tij të jashtëzakonshëm, i cili e detyroi presidentin amerikan të qëndronte jashtë vendit të tij, për afërsisht gjashtë muaj e që ishte precedent në historinë e kryetarëve të mëparshëm amerikanë, ishte pikërisht fakti se ai ishte negociatori kryesor i Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe kishte qëllim final që me qëndrimit e tij të imponuar të tentonte ta parandalonte një katastrofë të re, siç kishte ndodhur gjatë Luftës së Parë Botërore.

    Për presidentin Wilson dhe amerikanët disonanca ndërmjet filozofisë së tyre dhe mendimit evropian, pasqyronte meritat e besimit të tyre. Distancimi nga parimet dhe përvoja e Kontinentit të Vjetër dhe ideve të presidentit amerikan për një rend botëror mbështeteshin në besimin amerikan në natyrën e njeriut që duhej të ishte në thelb paqësore dhe në harmoninë e brendshme të botës. Sipas kësaj doktrine, kombet demokratike në vetvete janë paqësore; popujve që u jepet vetëvendosja nuk do të kishin më arsye për të zhvilluar luftëra apo për t’i shtypur të tjerët.

Nga të gjitha idetë që presidenti amerikan i kishte sjellë në Evropë koncepti i vetëvendosjes ishte dhe ka mbetur ndër më të kundërshtuarit dhe më të errëtit. Gjatë Konferencës së Versajës, shefi i misionit amerikan në Vjenë disa herë i kishte pyetur Parisin dhe Uashingtonin për ta shpjeguar këtë term. Nga kjo konkludohet se nuk ishte asnjëherë e lehtë të përcaktohet se çka kishte ndërmend, në të vërtetë, presidenti Wilson.

Sa më shumë që shqyrtohej koncepti i presidentit Wilson për vetëvendosje, aq më shumë vështirësi dilnin. Lensingu e pyeti veten: “Kur presidenti flet për vetëvendosjen, çfarë njësie ka ai në mendje? Ka në mendje racë, hapësirë, territore, apo bashkësi? Lensingu mendonte se do të ishte fatkeqësi që Wilsonit i kishte ardhur në mendje kjo frazë dhe do të theksonte: “Kjo do të zgjojë shpresa që nuk mund të realizohen kurrë. Kam frikë se kjo do të kushtojë mija jetë njerëzish. Më në fund, ajo veçse do të diskreditohet, do të quhet ëndërr e një idealisti që nuk arriti ta kuptojë rrezikun deri në atë kohë që u bë tepër vonë për ta mbajtur nën kontroll ata që u orvatën ata ta vënë në jetë”.

Doktrinat e presidentit amerikan për vetëvendosjen dhe sigurimin kolektiv i hodhën diplomatët evropianë në një terren tërësisht të panjohur. Supozimi prapa çdo zgjidhje evropiane ka qenë se kufijtë mund të përshtaten për ta zhvilluar ekuilibrin e forcës, kërkesat e të cilit kishin përparësi ndaj interesave të popujve të interesuar.

Idetë e reja që presidenti Wilson do ta sillte në politikën botërore nuk buronte nga bekraundi i tij ideologjik, ngase ai nuk mbështetej në socialistët evropianë, por buronte nga prirja e tij shumë përparimtare e vizionare për një botë në paqe e në prosperitet dhe për një politikë të bazuar në një moral të lartë njerëzor. Wilsoni qysh në vitin 1916 mendonte se roli i SHBA-ve në Evropë duhej të ishte si mediator ndërmjet palëve në konflikt dhe i bazuar tërësisht në parimet e paqes.

Presidenti Wilson, në vitin 1918, kishte mbajtur një fjalim para përfaqësuesve të Kongresit. Me një elokuencë dhe nivel të jashtëzakonshëm, ai parashtroi qëllimet e luftës së SHBA-ve përpara një sesioni të përbashkët të Kongresit, duke i paraqitur ato në formën e katërmbëdhjetë pikave, me ç’rast, ndër të tjera, kishte theksuar:

“Ne hymë në këtë luftë ngase shkeljet e së drejtës që u bënë na tronditën dhe e bënë jetën e popullit tonë të padurueshme, nëse ato nuk do të përmirësoheshin dhe nëse bota nuk do të sigurohej njëherë e përgjithmonë nga përsëritja e tyre. Atë që ne e kërkojmë në këtë luftë nuk është diçka qe na përket vetëm ne. Kërkojmë që bota të bëhet e përshtatshme dhe e sigurt për jetesë; që të jetë e sigurt për çdo komb paqedashës, i cili, si kombi ynë, dëshiron ta gëzojë jetën e vet. Të gjithë popujt e botës, në të vërtetë, janë partnerë që kanë interes të përbashkët. E sa na takon ne, e kemi të qartë se, nëse nuk do të ketë drejtësi për të tjerët, nuk do të ketë as për ne. Programi i paqes botërore së këndejmi është programi i ynë dhe ky program i mundshëm, sipas nesh, është si vijon:

1. Marrëveshje të hapura të paqes, të nënshkruara haptazi, pas të cilës më nuk do të ketë traktate private ndërkombëtare të asnjë lloji, meqë diplomacia do të veprojë përherë sheshazi dhe para opinionit publik.
2. Liri absolute për lundrim në dete, jashtë ujërave territoriale, si në paqe ashtu edhe në luftë, pos nëse detet duhet të mbyllën në tërësi ose pjesërisht për shkak të fushatës ndërkombëtare më qëllim të zbatimit të detyrueshëm të traktateve ndërkombëtare.
3. Heqja, sa më shumë që të jetë e mundur, e barrierave ekonomike dhe vënia e një barazie të kushteve të tregtisë ndërmjet të gjitha kombeve që i përmbahen paqes dhe që bashkohen për ruajtjen e saj.
4. Garanci adekuate, në mënyrë që armatimet nacionale të reduktohen në nivelin më të ulët, në pajtim me sigurinë e vendit.
5. Një zgjidhje, apo rregullim të lirë, të sinqertë dhe absolutisht të paanshëm të të gjitha pretendimeve koloniale, në bazë të respektimit të plotë të parimit sipas të cilit në vendimmarrje për çështje të tilla të sovranitetit, interesat e popujve duhet të kenë peshë të barabartë me kërkesat e qeverisë për të drejtën e së cilës vendoset.
6. Evakuimi i tërë territorit rus dhe zgjidhja e atillë e çështjeve që kanë të bëjnë me Rusinë, në mënyrë që të sigurohet bashkëpunimi më i mirë dhe më i lirë me kombet e tjera të botës. Për të siguruar për një rast të papenguar e të lirë për të vendosur pavarësisht për zhvillimin e saj politik dhe të të politikës kombëtare, dhe t’i jepet siguria se ajo, sinqerisht, është e mirëseardhur në shoqërinë e kombeve të lira nën institucionet që i zgjedh ajo vetë. Asaj duhet shprehur jo vetëm mirëseardhje, por edhe çdo lloj ndihme që dëshiron apo që i nevojitet. Tretmani që kombet vëllezër do t’ia japin Rusisë në muajt e ardhshëm do të jetë provim vendimtar për vullnetin e tyre të mirë, kuptimit të kërkesave të saj që ndryshojnë nga interesat e tyre si dhe i dashamirësisë së tyre inteligjente e bujare.
7. Belgjika, tërë bota do të jetë dakord më këtë, lypset të evakuohet dhe të rivendoset pavarësia e saj, pa asnjë përpjekje për të limituar sovranitetin e saj që e gëzon me të gjitha kombet e tjera të lira. Asnjë akt tjetër nuk do të vlejë, meqë kështu do të kthehet me ligj besimi ndërmjet kombeve, për të cilat kanë vendosur vetë, ashtu siç kanë vendosur për marrëdhënie mes vete. Pa këtë akt shërues tërë struktura dhe vlefshmëria e ligjit ndërkombëtar do të mbetej e cenuar.
8. Mbarë territori francez duhet të çlirohet, kurse pjesët e pushtuara do t’i kthehen asaj, ndërsa padrejtësia që i është bërë Francës nga Prusia më 1871, për rastin e Allzas-Lorenit, e cila e ka trazuar paqen botërore për afër pesëdhjetë vite, nevojitet të korrigjohet, në mënyrë që paqja edhe një herë të garantohet për interesin e të gjithëve.
9. Rirregullimi i kufijve të Italisë lypset të bëhet përgjatë vijave të qarta kombëtare.
10.  Popujve të Austro-Hungarisë, vendin e së cilës dëshirojmë ta shohim të mbrojtur e të siguruar në mesin e kombeve, duhet dhënë liria për zhvillim autonom.
11. Rumania, Serbia dhe Mali i Zi duhet të evakuohen; territoret e pushtuara t’u rikthehen; Serbisë t’i akordohet dalja e lirë dhe e sigurt në det, kurse marrëdhëniet e disa shteteve ballkanase në mes vete të përcaktohen me negociata miqësore në saje të vijave të vendosura historikisht dhe të përkatësisë kombëtare; duhet po ashtu të sigurohen garanci ndërkombëtare të pavarësisë politike dhe ekonomike si dhe integriteti territorial i disa shteteve ballkanase.
12. Pjesëve turke të Perandorisë Osmane u lypset siguruar e garantuar sovraniteti, por kombet e tjera, të cilat tani gjenden nën sundimin turk, u duhet garantuar një siguri të padyshimtë për jetën e tyre dhe një rast asolutisht të lirë për një zhvillim autonom. Ndërsa Dardanelet lypset që të jenë gjithnjë të hapura për lundrimin e lirë të anijeve e të tregtisë së të gjitha kombeve me garanci ndërkombëtare.
13. Duhet të formohet një shtet i pavarur polak, që do ti përfshijë territoret e banuara nga popullata e njëmendët polake, të cilit i duhet dhenë një dalje e lirë dhe e sigurt në det, kurse pavarësia politike dhe ekonomike si dhe integriteti territorial duhet t’i garantohen nëpër mes të një traktati ndërkombëtar.
14. Duhet të themelohet një asociacion i kombeve përmes marrëveshjeve të posaçme, më qëllim që të sigurohen garanci të ndërsjellë për politikën e pavarësisë dhe integritetit territorial, njësoj si për shtetet e mëdha, ashtu edhe të vogla.

E veçanta e këtyre parimeve konsistonte në faktin se, përderisa shumë vende besonin se interesi vetjak duhej të ishte pikësynimi kryesor i politikës së jashtme, presidenti Wilson në katërmbëdhjetë pikat e tij ishte prerazi i përcaktuar për atë se morali dhe etika të ishin elementi kyç, si i politikës së brendshme, ashtu edhe i politikës së jashtme, në një shoqëri demokratike. Dhe, pikërisht, duke u mbështetur në këto parime, ai në fjalimin e mbajtur para Kongresit, pas publikimit te katërmbëdhjetë pikave, do t’iu drejtohej atyre:

 “Lidhur me këto korrigjime të padrejtësive dhe të vendosjes së drejtësisë, ne ndihemi si partnerë të gatshëm për të gjitha qeveritë dhe popujt e bashkuar kundër imperialistëve. Ne nuk mund të ndahemi në interesa, ose të veçohemi në pikësynim. Ne qëndrojmë së bashku deri në fund. Për marrëveshje dhe rregullime të tilla jemi të gatshëm të luftojmë dhe ta vazhdojmë luftën derisa ti realizojmë ato, por vetëm për arsye se ne duam që të mbisundojë drejtësia, paqja e ndershme dhe e qëndrueshme, dhe si e tillë mund të arrihet vetëm duke i mënjanuar provokimet kryesore të luftës”.

Evropa Juglindore në këtë program të presidentit Wilson trajtohet në pikat nëntë dhe dhjetë, ku doemosdoshmërish kërkohet rikthimi i territore të pushtuar dhe vendosja e marrëdhënieve miqësore në korniza të përcaktuara sipas përkatësisë kombëtare dhe integritetit territorial të shteteve ballkanike, si dhe akordimi i daljes në det i Serbisë duke aluduar në Selanikun si port të mundshëm.

Asnjëherë gjer në atë kohë qëllime të tilla revolucionare nuk qenë paraqitur me kaq pak orientime për zbatimin e tyre. Bota, të cilën e përfytyronte presidenti amerikan, do të mbështetej jo në forcën por në parimet; jo në interesat por në ligjin, si për të mundurin ashtu edhe për fitimtarin, pra paraqiste një përmbysje të plotë të përvojës historike dhe metodës së veprimit të fuqive të Mëdha.

Presidenti Wilson, nëpërmjet katërmbëdhjetëpikëshit, pretendonte të paraqiste një program me një moral të ri në politikën botërore, ta arsyetonte ndërhyrjen e tij përkrah aleatëve evropianë, t’ua afronte të gjithë popujt e Evropës dhe qëllimeve të kauzës së tij. Katërmbëdhjetëpikëshi ishte në fakt një përzierje e disa parimeve shumë të larta të marrëdhënieve ndërkombëtare, me ide të ndërtimit të një sistemi të së drejtës ndërkombëtare si dhe me propozime për zgjidhje konkrete të disa çështjeve territoriale dhe shtetërore, të cilat përbënin për presidentin Wilson një rëndësi të veçantë për sigurimin e një paqeje të drejtë dhe të qëndrueshme.

 Katërmbëdhjetëpikëshi i presidentit Wilson shprehte në esencë qëndrimin amerikan kundër konceptit evropian të ekuilibrit të forcës dhe imoralitetit të zbatimit të realpolitikës. SHBA-ja dhe presidenti i saj ishin për një rend të ri botëror të dominuar nga demokracia, nga sigurimi kolektiv dhe e drejta e popujve për vetëvendosje. Këto elemente paraqisnin një lidhshmëri me vetë natyrën që Zoti i ka dhënë njeriut. Paqja është në natyrën njerëzore, demokracia është në natyrën shoqërore, kurse vetëvendosja është në natyrën e popujve, prandaj të tria këto elemente, të shndërruara në sistem vlerash botërore, do ta sillnin rendin e ri botëror.

 Mbështetur në konceptet amerikane të presidentit Wilson nuk ishte liria e individit ajo që prishte paqen sociale, por dhunimi i saj; nuk ishte e drejta e popujve për vetëvendosje që prishte paqen ndërmjet popujve, por shtypja e tyre; nuk ishte prishja e ekuilibrit të forcës që sillte luftëra, por rendja mbas tij. “Bota që përfytyronte Wilsoni – shprehet Kissinger – do të mbështetej, jo në forcën, por në parimet; jo në interesat, por në ligjin.”

E ndodhur në qendër të Evropës Juglindore, si gjatë Luftës së Parë, ashtu edhe në periudhën e fillimit të Paqes së Versajës, Shqipëria përjetoi ndoshta modelin më tipik të shembullit ku u përplasën idetë wilsoniane, leniniste, të diplomacisë tradicionale dhe të interesave të shteteve fqinje.

Prof. Dr. Lush Culaj

SHPENDI TOPOLLAJ/

Pak kohë më parë, doli nga shtypi libri prej 645 faqesh “EPISTULAR” i Prof. Jup Kastratit me At Justin Rrota gjatë viteve 1951 – 1964. Janë letra të shkëmbyera mes dy korifejve të shkencës së gjuhësisë të cilët për fatin e madh, edhe pse ishin banorë të të njëjtit qytet, Shkodrës, janë takuar rrallë. Them kështu, pasi po të takoheshin qoftë dhe çdo ditë kafeneve, nuk do të kishim ndër duar këtë thesar të vyer, sepse nuk thonin kot latinët e vjetër “Verba volant, scripta manent”. Dua të besoj, se në të gjithë historinë tonë, nuk ka një rast të ngjashëm, ku në një korrespondencë private, me letra të dërguara me korrier, të përfshihet kaq dituri, përgjegjësi profesionale e pedagogjike dhe kaq miqësi, sinqeritet, thjeshtësi, mirënjohje e atdhedashuri. E kam kaluar fëmijërinë time, brenda harkut të kësaj periudhe në atë qytet, ku edhe sot e kësaj dite më ndjek pas imazhi mahnitës i bukurive të natyrës, rrugicave ku shermesheku varej mureve të gurta e i shtëpive me ato oborret me trandafila, si dhe mirësia, bujaria e kultura e banorëve të saj.

Por ajo që i ka dhënë Shkodrës një shkëlqim të veçantë mbetet vepra e gjithanëshme intelektuale e shumë burrave e grave, jo pak prej të cilëve, jo vetëm kishin studiuar kryesisht në vendet perëndimore, por edhe sillnin aty ku punonin e krijonin përvoja të reja prej tyre. Dhe ja dy nga ata, me ndryshime dhe të përbashkëta: At Justini i lindur aty nga viti 1889, prift françeskan, pra shërbestar i Zotit, i sëmurë prej një kohe të gjatë, i mbyllur në qelë atje tek Arra e Madhe, thuajse pa asnjë kontakt me jetën e gjallë dhe Jup Kastrati, nja tridhjetë e ca vjet më i ri, dikur nxënës i tij, mysliman, por që beson se Zot në tokë është njeriu, aktivist i angazhuar që lëviz sa në Tiranë aq dhe në qytete të tjera të vendit, por që të dy janë arsimuar në shkollat e huaja, kanë lidhje me mësuesinë dhe sidomos me gjithçka përfshin gjuha qysh nga fonetika, sintaksa, morfologjia, leksikologjinë, ortografia, etimologjia e deri tek albanologjia etj. si dhe etja për të lexuar pareshtur letërsi artistike të autorëve vendas dhe të huaj, në shqip dhe gjuhë të tjera. Kishin një shprehje romakët e dikurshëm “Të barabartët bashkohen”, por sido qoftë edhe pse ata e thërrisnin njëri – tjetrin Mjeshtër e Profesor, përsëri ky i fundit i kujton At Justinit fjalët që Maksim Gorki i drejtonte Kalluzhnij – t i cili e inkurajonte ta botonte “Makar Çudra” – n: “Ju qetë i pari që më vështruet me sy të mirë, t`ambël e të paharrueshëm… Ju jeni i pari që më nxitët me e vështrue vehten me seriozitet”.

Të dy janë autorë veprash të rëndësishme dhe të dy kërkojnë dhe të marrin kontakt e të shkëmbejnë mendime me albanologë nga vende të tjera, të dy konsultohen, miratojnë, sugjerojnë dhe këshillojnë njëri – tjetrin, të dy huajnë leteraturë që vështirë të gjendet. Po ashtu, që të dy i referohen shprehjeve të benjaminit të perandorit August, Horacit (Quintus Horatius Flaccus 65 – 8 para e.r.), me shokë. Dhe është e dhimbshme kur sheh se ata shkencëtarë vuajnë për një makinë shkrimi të saktë, një shirit makine apo pak letër e ndonjë zarf. Pa folur pastaj për varfërinë prej asketi të At Justinit i cili edhe honorare nuk kërkon, por po qe se ata do japin ndonjë shpërblim për librat apo artikuj e tij studimorë, i do ato pak lek për të motrën e cila nuk ka asnjë të ardhur, pasi edhe djalin ja kanë marrë ushtar. Ky Ovid i plakur, siç e quan ai veten, gati paralitik, me njërin sy të verbuar dhe që e këshillon edhe Jupin “Gjithçka me masë” për të ruajtur shëndetin, me zor ngrihet nga shtrati dhe punon paprerë mbi taste me një gisht, vetëm për të thënë brezat, post mortem se “Nuk paska ndejt pa punë”, pa çka se nuk ka mundësi të paguaj daktilografistin dhe pa çka se vepra e tij është ajo e një akademiku të palodhur.

Ai nuk dorëzohet edhe pse i shprehet mikut të tij se “Përrallojshin ata poetët e vjetër për zogun e ujës, mjellmen (cygnus), kinse ky, përpara se me u da këso jete, ia thonte kangës çmos kurr, si me dashë, ndëpër ato melodi të përmallëshme, me i thanë lamtumirë për gjithmon kësaj toke”. Ja pse edhe Prof. Kastrati e vendos atë krahas njerëzve më të shquar, më të ndershëm dhe më atdhetarë që ka nxjerrë Shkodra dhe qysh në janar të vitit 1954 e cilëson: “Mësues i Shqipes për ma se njëzetepesë vjet, lavrues i thellë i `saj, punëtuer i paepun i shkrimtarëve tanë klasikë, transkriptues i monumentit tanë ma të vjetër “Gjon Buzuku”, studjues i auktorëve tanë të vjetër: Matranga, Budi, Bardhi, Bogdani, etj; njohës i hollë i problemavet ma delikate, që paraqet gjuha jonë, përpilues i “Sintaksit” tanë shkencor, i “Historisë s`alfabetit shqip”, i “Analizimit të rasave të t`emnit dhe zhvillimit historik të tyne”; hartues i sa veprave tjera mbi “Letërsinë shqipe”, “Mbi gramatologjinë tonë”, i librave edukativë si “Rreth votrës” etj. dhe me gjithë se i paralizuem prej vjetësh, vazhdon ende sod me punue i palodhun afër dhetë orë në ditë mbi pastrimin e fjalorit tanë nga fjalët e hueja, mbi morfologjinë dhe strukturën gramatikore të gjuhës sanë, mbi ortografinë etj.

Njeri i vullndetit dhe i sakrificës, asht figurë që t`imponon respekt dhe të frymëzon për punë”. Dhe i tillë titan i punës ishte dhe vetë Jup Kastrati, për çka flet e gjithë ajo ai bëri gjatë gjithë jetës. Të tillë e gjeta kur shkova ta takoja me të ndjerin Nasho Jorgaqi: të sëmurë rëndë në odën e fjetjes, mbështetur te koka e shtratit, dhe me një fletore e laps në dorë. Ai edhe në atë gjendje të rënduar kërkonte të dinte nga ne sesi po shkonte simpoziuni për romanin, ashtu sikurse edhe At Justini i kërkonte dikur atij: “Të lutem, më mba në kurrent të jetës letrare kombëtare, dhe mos len gja, të më kalojë ndë heshtim, përsa u përket çashtjeve letrare, gjuhsore, etj., që meritojnë me u dijtë”. Mjafton të përmend se At Justini me të lexuar njoftimin e vitit 1929 se në arkivat e Romës gjendej libri më i vjetër shqip (1555), kishte vrapuar atje dhe me shpenzimet dhe mundin e tij, pas shumë peripecishë, solli në Shqipëri “Mesharin” e famshëm të Gjon Buzukut. Vetëm kjo do të mjaftonte që t`i ngrihej një përmendore atij njeriu, për të cilin prof. Çabej thosh: “Rrota është shkencëtar”.

Por ai nuk e lë me kaq, shkruan ngultas për këtë figurë madhore tonën dhe deklaron se “Unë do të punoj për Buzukun tem; dhe jam i lum, të më gjejë deka tue dritëhuem Klasikun e preferuem!” E si të mos interesohej ai për fillesat e kësaj gjuhe për të cilën Pandeli Llazari dhe Vasil Marku qysh më parë kishin thënë se “Rrënjët e greqishtes së lashtë janë homerike, dhe gjuha homerike është shqipja e sotme”. Nga ana e tij, Prof. Jupi jo vetëm e furnizon me librat që ai i kërkon dhe për gjetjen e të cilave i duhen përpjekje heroike, por dhe e informon për gjithçka ngjet në botën tonë akademike, në konferenca e kongrese kushtuar gjuhës, për diskutimet e mbajtura atje, polemikat e zhvilluara, fjalimet apo artikujt e albanologëve të huaj, botimet periodike, revistat e vendeve të tjera që me kufizime vinin te ne etj. etj.

Një herë t`ia vonojë përgjigjen Profesori, dhe At Justini i shkruan: “Mbi lëvizjen albanologjike të jashtme më ke lanë shurdhë tash do dit”. Po ashtu edhe për vonesën e lajmeve letrare. Por prof. Jup Kastrati është tmerrsisht i ngarkuar; ai është mësues në gjimnaz e Institut ku jep lëndët e lodhshme “Historia e gjuhës shqipe” dhe “Gramatika historike” e më pas Hymje në Linguistikë dhe Gjuhë e sotme shqipe, korrigjon detyrat e një morie nxënësish e studentësh, ndjek provimet e tyre, mbron titullin shkencor, shkruan artikuj të ndryshëm nëpër revista e gazeta, drejton veprimtari të ndryshme deri dhe ceremoni varrimi, shkon shpesh në Tiranë në Akademinë e Shkencave, me atë komunikacionin mjeran, ku e presin aq punë, ndalet në Bibliotekën Kombëtare ku studion autorët që i duhen, takon e shoqëron delegacione, dërgohet për kualifikime jashtë shtetit, shkon nëpër ekspedita shkencore për nëndialektet apo siç pohon vetë, brenda një jave, për të shkuar në 22 fshatra e qytete, përshkon plot 1300 km.

Ai ka dhe detyrime familjare: fejohet, martohet, lind fëmijë parë Laurën fatkeqe e cila vdes pa mbushur vitin gjersa dalin në dritë dy të tjera si yje mençurie. E megjithatë Profesor Jupi me veprën e tij të pamatshme, fiton një reputacion mbarëkombëtar, ai është nga më të respektuarit, si nga kolegët ashtu edhe nga personalitete të huaja, të cilët ose e takojnë në veprimtaritë e organizuara ose i shkojnë për ta vizituar në shtëpi, ku i pret me atë bujarinë e njohur shkodrane, i shkruajnë atij dhe konsultohen me të. Në libër na shfaqen edhe si një homazh për ta, emra të nderuar si Cimochowcki, Desnickaja, Bariçi, Skoku, Novaku, Malinçev, Rosetti, Nahtigal, La Piana, Lambertz, Mustilli, Tagliavini, Roques, Schiro, Seidel, Tamas, Meyer, Camarda e sa e sa të tjerë, për të cilët Ati i thotë Profesorit: “…unë gëzohem, kahë marr vesht: se ende ka njerzë në botë, të cilët interesohen për gjuhën tonë”. Në letrat e shumta të tyre, 299 të tilla, lakohen shumë nga albanologët e shquar, vepra e të cilëve i ka bërë nder Atdheut tonë ndër vite si Nopsca, Laura, Zoltan, Milan, Elekas, Jireçek, Gyula, Sufflay. Dhe sa nderim kanë të dy këta gjuhëtarë për punën e jashtëzakonshme të kolegëve të tyre si Çabej, Xhuvani, Domi, Kostallari, Shuteriqi, Pollo, Riza, Kamsi, Osmani me shokë.

Të habit durimi për të marrë të dhëna të plota dhe të besueshme, qoftë nga autorë të ndryshëm si fjala vjen Hortense Zambaure, dëshmitare okulare apo nga njerëz të thjeshtë që i jetuan ato ngjarje, për shkrime monografike si ai i vrasjes së Hasan Riza Pashës. Ata flasin në letrat e tyre për vlerat letrare e atdhetare të rilindasve si Mjeda, Shiroka, Gurakuqi etj. dhe krahasojnë kontributin letrar të Nolit e Konicës, Fishtës, Migjenit, V. Volajt. Ata shoshisin edhe titujt e librave dhe i japin lejen njëri – tjetrit që të marrin ç`të duan nga ajo që kanë shkruar vetë. Madje edhe për ndonjë epigram, konsultohen me sho – shoqin si për shembull ai i At Justinit për librin e tij “Ditt e mbrame”: “Qytetit tim të shtrenjtë dhe bashkëqytetasve / të Shkodrës jetike zamadhe fisnike / këto fletë të përgjakshme / të cilat / për së shkurtit synojn të endin / ngjarjet e njëj rrethimi / ndër ma të gjatat e tragjiket / që njeh historia e popujvet / me nderim e me mall / Auktori”. Dhe e shkruan këtë libër për atë që përjetuan banorët e qytetit për shtatë muaj rresht “që t`ua la nipave këtë kujtim të tëmershëm, që mos t`u bijë në mendë me zanë në gojë luftën”. Të dy letërkëmbyesit në përditshmërinë e tyre, shqetësohen gjithashtu edhe për një fjalë të vetme, si p.sh. ajo borgjes, hajde, vjedmis, mashalla, apo gjenezën e emrave të njerëzve, qyteteve Rubik, Elbasan, Skampa apo ku ndodhet vendlindja e Buzukut…etj. Ata shfaqin mosmiratimin e tyre për deformimet që i bëhen gjuhës duke përdorur vend e pa vend fjalë të huaja, për të cilat përpilojnë edhe Fjalor. Por, ndërsa Ati bën ndonjë vrejtje për eksponentin e gegnishtesh, Jupin, ky i fundit nga ana e tij, duke e parë më nga afër sesi ecte mendimi akademik për gjuhën, i kumton plakut se “ne jemi në një fazë të normalizimit dhe stabilizimit të gjuhës letrare shqipe”. Kur e sheh se është konstatuar, At Justini krejt natyrshëm i kërkon Profesorit “…ne e pashë ti, të lutem, m`i lyp të falun për gabimin tem” (z. Domi).

Mjeshtri i lutet Profesorit se mos mëson në e ka gjallë vëllanë atje në Vjenë dhe ky i lutet t`i thotë atij që po mundi të gjejë ligjeratën e mbajtur nga Ndre Mjeda në Kongresin e XIII ndërkombëtar të orientalistëve, në Hamburg, në shtatuer të vitit 1902. Kurse Mjeshri vazhdon me kërkesat e tij: “Pyetma një Profesorësh, që të jetë, jo toskë i gegëzuar, por toskë i kulluar, a janë të popullit këto “Shkuesi, i shkueshëm” Fj. E kam për punë të ndrimit të diftongut tematik: një herë me – ua, mandej me ue… në të njëjtën rasë”. Po kështu ata e shtrijnë interesimin edhe te e folura e arbëreshëve, ku diskutojnë “…për sa i përket fazës gjuhësore ndërmjet toskënishtes të Shqipnis dhe të toskënishtes s` Arbëreshëve”. Ata kuptohen fare mirë, dhe shfaqin të njëjtat emocione, pasi për ta është gëzim i veçantë që “…shpejt edhe xansët e shqipes kanë për t`u ushqye në gjuhë të vet me bukurit e xhenivet të dallueme”. Prof. Jupi i jep lajmin e lumtur të krijimit të Universitetit tonë shtetëror Mjeshtrit, por edhe në atë kohë me rreziqe e njofton atë dhe i dërgon me anë të korrierit, Paulinit, librin “Americana” ku i thotë se do të gjejë zanafillën e letërsisë së atij vendi qysh nga Irvingu, Poe, Hawthorne, Melville, Twain, Harte, Bierce, veristët, naturalistët dhe realistët Crane, O`Henry, Norris, London, Dreiser dhe shton: “Aty do të gjeni edhe kulmet e letërsisë me Shervood Andersen dhe laureatin e çmimit “Nobel”: Eugen O`Neill si dhe kontemporanët William Faulkner, Ernest Hemingwey, John Steinbeck, Erskine Caldwell, William Sarayan etj. Unë besoj, se do të Ju pëlqejnë”. Në letrat e tyre, sidomos Ati, mes dhimbjeve e skamjes gjen vend që të përdor edhe një humor të këndshëm. Ja sesi i shprehet ai Profesorit: “Broshurat… M`i len edhe për ndonjë javë, …

Nuk t`i tres; sado që këjo tavolina jeme, prej letrash e tefterësh, ashtë ba aqë, sa me hupë qet me gjithë qerre”. Ose, i kujton se ti biçikletën e din, pse nuk vidhesh ndonji ditë papritmas. Ja pse tani, jo me shaka, kujtoj se këta shqiptarë të mëdhenj, priftërinj eruditë e poliglotë si At Justin Rrota, pushkatonte dhe burgoste regjimi diktatorial te ne, duke i sjellë popullit dhe kulturimit të tij një dëm të jashtëzakonshëm. Dhe për ta mbyllur, kam mendimin se ky libër i sjellë si dhuratë nga vajzat e të paharruarit Profesor Jup Kastratit, do të mbetet një monument si për ata dy burra të rrallë, ashtu edhe si një pikë referimi ku duhet të mësojë dhe të frymëzohet çdo intelektual, sesi duhet punuar me ndërgjgje të lartë për Atdheun. Një pikë referimi, sidomos sot kur Atdheu më shumë se kurrë e do kontributin e gjithkujt. Një pikë referimi që të na kujtojë fjalët e arta të Pol Elyarit se “Nuk vlen asgjë të dashurosh, nëse vajtimi i vendit tënd nuk prek zemrën tënde”.

(Rreth librit “EPISTULAR”… 1951 – 1964 vëll.I).

Klark Morinaj, djali i biznesmenit, filantropit e humanistit Kadri Morinaj ishte miku special i Vatrës në pritjen për këngëtaren e shquar shqiptare Parashqevi Simakun. Klark Morinaj më 21 Janar mbush 17 vjeç dhe është një student i shkëlqyer për kinematografi në New York. Talenti i tij premtues e frymëzues do të shkruajë emër të artë në të ardhmen e historiografisë kombëtare. Emri i tij mban historinë e lavdishme të gjeneralit të NATO-s Wesley Clark që çliroi Kosovës prej regjimit gjenocidal serb. Humanisti Kadri Morinaj ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm për Federatën Vatra duke e mbështetur në çdo fushatë dhe iniciativë patriotike, atdhetare e komunitare. Klark Morinaj me krenari e nder vazhdon rrugën e të atit të tij duke ecur dinjitetshëm e ndjekur sukseset, humanizmin dhe traditën e shkëlqyer familjare Morinaj. Klark Morinaj përfaqëson gjeneratën e artë të talenteve shqiptare me një të ardhme të ndritur. Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhe gazeta Dielli shprehin mirënjohje, respekt dhe falënderim të përzemërt për familjen patriotike Morinaj, nderi dhe dinjiteti kombëtar i familjes së shkëlqyer atdhetare shqiptare brenda dhe jashtë Atdheut.