Miq të VATRËS e të DIELLIT, më poshtë keni axhendën e Simpoziumit përkujtimor dhe historik që do të mbahet me rastin e 100-vjetorit të përfundimit të misionit të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë.

Në sallën e selisë së Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Nju Jork, do të flitet shqip dhe do të theksohet kontributi i madh i Fan Nolit për kombin shqiptar, nga akademikë, studiues dhe autorë të ndryshëm shqiptarë.

Takimi do të zhvillohet në selinë e Kombeve të Bashkuara në Nju Jork, më 9 shtator 2024, nga ora 11:00 deri në 13:00.

Ky organizim historik realizohet me iniciativë të Bibliotekës Fan Noli në Boston, VATRA-s, gazetës “Dielli,” dhe nën mikpritjen dhe mbështetjen e ambasadorëve të Shqipërisë në Amerikë dhe në Kombet e Bashkuara.

Nëse dëshironi të bëni donacione për realizimin e këtij eventi të rëndësishëm, ju lutem klikoni linkun:

https://www.zeffy.com/…/d4a782b8-54d3-4343-8e31…

Dr. Nikollë Loka/

Pas Traktatit të Vjenës në 1615, Habsburgët ndoqën shembullin francez dhe rritën fuqinë e tyre si një protektorat kulti mbi subjektet katolike që jetonin në Perandorinë Osmane përmes serisë së traktateve që u dhanë fund luftërave të ripushtimit(Karlowitz(1699),Pozharevac(1718), Beograd(1739), Sistova(1791), si dhe përmes Traktatit të Kostandinopojës (1681) dhe Kongresit të Vjenës(1815)(Csaplár-Degovics, 2022). Protektorati i kultit ushtrohej drejtpërdrejt nga konsujt austriakë në qendra të ndryshme dhe ambasadori në Stamboll. Kjo e drejtë, e përcaktuar fillimisht në traktatet laike, ishte njohur zyrtarisht nga Papa në vitin 1837 dhe ishte ratifikuar prej tij me rastin e konkordatit të vitit 1855, që ishte lidhur me Vjenën(Csaplár-Degovics, 2017).
Në kuadrin e kultusprotektoratit, Vjena zhvilloi veprimtari të gjera kulturore, arsimore, shkencore, fetare dhe propagandistike(Pelinku, 2014:p.368). Politika arsimore austriake dhe efektet e saj në zhvillimin kulturor dhe arsimor në disa vende lidhen me disa dispozita ligjore të qeverisë së Vjenës. Në vitin 1848 doli ligji, sipas të cilit…”në shkollat fillore fëmijët duhet të mësojnë gjuhën amtare”. Një gjë e tillë është përforcuar me dispozitat ligjore të vitit 1849, kur neni 17 i ligjit të datës 21 dhjetor 1967 për problemet e arsimit theksonte se “çdo komb ka të drejtë të ruajë dhe të kultivojë individualitetin dhe gjuhën e tij në shkolla”; se “në ato rajone ku jetojnë së bashku disa kombësi, shkollat duhet të rregullohen në një mënyrë që të kultivohet edhe gjuha e një kombi tjetër”(Pelinku, 2014:368-369).

Që nga maj i vitit 1856, konsulli austriak Rudolfo Borovicka filloi të kontribuonte rregullisht në shkolla. Në raportin e tij të vitit 1857, dërguar në Vjenë për ndryshimet e ndodhura gjatë vitit akademik në shkollat katolike, të financuara nga qeveria austriake thuhet: “Në provimet vjetore të fundvitit (më 31 maj asistoi Borovicka dhe Ipeshkëvi Topiç), ku u dhanë çmime, rezultati ishte i kënaqshëm. Numri i nxënësve ishte 174, duke u rritur më shumë se një vit më parë(Arkivi i Muzeut të Shkodrës, Arkivi i Vjenës). Edhe në vitin 1859 provimet në tre shkolla fillore katolike u zhvilluan në prani të Arqipeshkëvit të Shkodrës Imzot Çurçisë dhe konsullit austriak Borovicka. Numri i nxënësve ishte 132, prej të cilëve 61 u përkisnin klasave të ulëta me mësues Gjergj Benusi; 40 nxënës shkollës së mesme me mësuesi Katoniq dhe 31 nxënës me mësuesin Gjuriq(Arkivi i muzeut të Shkodrës, Arkivi i Vjenës, 1859).
Kërkesat për hapjen e një shkolle për vajza kanë qenë të vazhdueshme. Ndryshe nga shkollat e përziera që frekuentoheshin nga vajza të vogla deri në 10 vjeç, shkollat e femrave do të frekuentoheshin nga vajza të çdo moshe, të cilat do të merrnin arsim të përshtatshëm(Pelinku, 2014:372). Kushë Mica dhe Tereze Berdica në vitin 1859 hapënn shkollën e parë private për arsimimin e vajzave, e cila u mbështet financiarisht nga qeveria austriake. Tina Nik Gjergji hapi një shkollë tjetër shqipe për vajza në vitin 1873-1874. Lëndët që do të mësohen ishin: lexim, shkrim, numërim, vizatim, muzikë dhe art (punime artizanale). Kontributi i atyre shkollave ishte i madh, sa mund të themi se “gratë në Shkodër edhe më shumë se njëqind vjet më parë mund të shkruanin shqip”(Koliqi, 1972).

Në vitin 1861 u hap shkolla e parë popullore nga priftërinjtë françeskanë, duke shënuar fundin e shkollave private në lagje me një mësues, duke krijuar një shkollë unike për të gjithë. Në raportet e dërguara nga Konsullata austriake në Ministrinë e Jashtme në Vjenë, më 4 korrik 1863, flitet hollësisht për shkollat që njerëzit i quanin “atërore”.Programi në këto shkolla ishte i ndarë në katër klasa me këto lëndë: Fe, Kaligrafi dhe Elementet e para të gramatikës italiane. Ky institucion është mbështetur nga qeveria austriake me 1260 monedha ari, si dhe nga shoqata bamirëse fetare “Holly Lady”. Në vitin 1867, për shkak të ecurisë së mirë të kësaj shkolle Arqipeshkëvi i Shkodrës, Imzot Pooten kërkoi që të shtohet ndihma me 1260 monedha ari, të mjaftueshme për një mësues më shumë. Kjo kërkesë u mbështet nga Konsullata austriake në Shkodër. Nga shuma e mësipërme, jepeshin të holla edhe për Gjergj Benusin dhe dy mësueset që punonin në shkollën e artizanatit me vajza të qytetit”(Dituria, 1927).

Sa më shumë kalonte koha, aq më shumë rritej numri i nxënësve. Për shkak të kësaj, u ngrit nevoja për shkollë shtesë. Përsëri qeveria austriake u përgjigj pozitivisht për mbështetje, duke dhënë 3000 monedha ari (Arkivi Ipeshkvor Shkoder). Në vitin shkollor 1876-1877 shkolla u transferua në një godinë të re(Pelinku, 2014:370). Mësimet zhvilloheshin në katër paralele. Veprimtaria e kësaj shkolle u zhvillua më tej. Brenda një kohe të shkurtër shtoi klasa, të cilat shkonin nga dy në tre në secilën paralele dhe, në vitin 1902, u shtua shkolla e mesme qytetare. Gjatë këtij viti shkolla numëronte Kolegjin Françeskan, Saurian-Jezuit, një shkollë fillore me 5 paralele, një shkollë reale me 3 paralele dhe një shkollë tregtare me tre paralele (Muceku, Haloçi, 2015:140).

Në vitin 1862, me ndihmën austro-hungareze u themelua Seminari Papnor Shqiptar, një nga dy seminaret papnore të vetme jashtë Romës. Njëzet seminaristë u pranuan në 1862. Kurrikula e seminarit, e ngjashme me kurrikulat e seminareve të tjera të drejtuara nga jezuitët në mbarë botën, fokusohej në filozofi, teologji dogmatike dhe morale, shkrimin e shenjtë, historinë kishtare dhe parimet e së drejtës kanonike. Kongregacioni i Përhapjes së Fesë bëri një kërkesë të veçantë që seminaristët shqiptarë të marrin një trajnim të veçantë në teologji baritore, predikim dhe katekizëm, në mënyrë që me mbarimin e trajnimit të Seminarit të jenë gati për të marrë pjesë në jetën liturgjike dhe sakramentale të Kishës. Kongregacioni vendosi që numri i seminaristëve të rritet gradualisht dhe në mënyrë progresive, në përpjesëtim me gjendjen ekonomike të institucionit dhe hapësirën e disponueshme, me një kufi prej jo më shumë se tridhjetë seminaristë të shpërndarë ndër dioqezat e Tivarit, Durrësit, Shkupit, Shkodrës, Lezhës, Sapës dhe Pultit(Murzaku,2017: 98-99).

Në vitin 1875, me ndihmën e Vjenës jezuitët hapin një shkollë fillore. Dy vjet më vonë u hap “Kolegja Severiane”. Që në vitin e parë regjistrat kishin një kolonë për gjuhën shqipe. Gjatë tre viteve të para, lëndën e gramatikës e ligjëroi At Luigj Mazza dhe pastaj Domenico Pazzi(Pelinku,2014:373).
Shqipëria fitoi rëndësi parësore për Monarkinë gjatë viteve 1890 dhe në prag të fillimit të shekullit, kur Ballhausplatz artikuloi nevojën për një politikë të re shqiptare. Në nëntor dhe dhjetor 1896, Ministri i Punëve të Jashtme Agenor Goluchowski mblodhi një konferencë treditore për zyrtarët dhe ekspertët e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Ministrisë së Financave dhe i ngarkoi ata të hartonin politikën e re. Në konferencë u parashtrua një strategji e re për të fituar mbështetjen e klerit shqiptar; u vendos që arsimimi i anëtarëve të klerit laik të bëhej në seminaret austriake dhe që Vjena të përpiqej të siguronte mbështetjen e Vatikanit në lidhje me kishën shqiptare(Csaplár-Degovics, 2022:13).

Me ndihmën austriake u hap shkolla fillore e Stigmatineve, në vitin 1879, nën kujdesin e motrave Stigmatine, të sjella në Shkodër nga françeskanët, që arriti deri në nivelin e shkollës së mesme. Fillimisht kishte 200 vajza dhe tri mësuese. Shkolla ka qenë një godinë e rregullt, e përshtatur mjaft mirë për zhvillimin normal të mësimeve. Në vitin shkollor 1896-1897, shkolla stigmatine ka pasur katër klasa e kishte një përgatitje që përfshinte dy rende fëmijësh. Numri i nxënëseve ka qenë deri në 400(Bilali,2015:47).

Me ndihmën austro-hungareze u hapën edhe të tjera shkolla femërore në gjuhën shqipe, si: shkolla e Kallmetit(1896), Azili i motrave servite apo streha foshnjore në qytet(1898); shkolla plotore për vajza(1906). Po kështu, më 1907 u hap në Shirokë një shkollë fillore femërore, kurse me 1911, në Kallmet një shkollë tjetër fillore jo e plotë për vajza. Si rezultat i shkollave femërore, një pjesë e mirë e grave dhe vajzave të Shkodrës dinin të shkruanin e të lexonin. Më 2 prill 1881, treqind nxënëse të shkollave të qytetit të Shkodrës i dërguan Dora d’Istries(princeshës Elena Gjika) një penë të argjendtë dhe një letër me 300 nënshkrimet e tyre. Studiuesi Jup Kastrati në një shkrim të tij na njeh me një fakt interesant: Ai thekson “se deri në shpalljen e Pavarësisë , në rrethin e Shkodrës, kishte 47 shkolla shqipe, nga të cilat 10 për vajza(Kastrati,1963:72).

Me ndihmën austro-hungareze, në viset e Prefekturës së Shkodrës, në fillim të shekullit XX nisi arsimi në gjuhën shqipe: në Mirditë 3 shkolla: e Oroshit me 30 nxënës, me mësues Kolë Demën; e Kashnjetit 20 nxënës, me mësues Kolë Lacën; e Spaçit 20 nxënës me mësues Zef Ndocin. Në Pukë, një shkollë në Iballe(1903) me 15 nxënës e 1 mësues. Në Zadrimë një shkollë(1904) me 25 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Bushat(1900) me 50 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Rranza Bushat me 20 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Dajç të Bregut të Bunës(1903) me 30 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Dajç të Zadrimës(1902) me 25 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Shirokë(1894) me 30 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Barbullush(1902) me 30 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Juban(1906), me 30 nxënës e 1 mësues(Pelingu, 2014:371).
Të dhëna me interes për veprimtarinë e shkollave austro-hungareze në Kosovë sjell mësuesi i shkollës shqipe të Pejës, Zef M. Harapi(Ramadani & Çeliku, 2016: 72). Nga të dhënat që na sjell ai, në vilajetin e Kosovës, gjatë vitit 1911, funksiononin këto shkolla: Në Shkup – 1 mësues e 1 shkollë. Numri i nxënësve sillej diku 30-40. Në atë shkollë, një kohë, punoi mësuesi dhe lëvruesi i palodhur i gjuhës shqipe, Mati Logoreci. Në Prizren: 1 shkollë fillore mashkullore me 2 mësues. Ndër mësuesit më të shquar që punuan në këtë shkollë ishin: Mati Logoreci, Ndue Paluca, Lazer Lumezi, Ndoc Lezhja, Luigj Kromiqi etj. Po në Prizren funksiononte shkolla fillore femërore, ku jepnin mësim 3 mësuese dhe mësonin 80 nxënëse. Në Gjakovë kishte 1 shkollë me 1 mësues. Në këtë shkollë ligjëruan: Mëhill Kurti, Pashko Logoreci, Ejëll Ndoca. Në Pejë kishte 1 shkollë fillore të përzierë me 1 mësues dhe 30 nxënës. Në fillim mësues ishte famullitari i Pejës, kurse më vonë, në atë shkollë punuan mësuesit shekullarë: Gjergj Gjinaj, që filloi të jepte mësim në vitin 1898, e pastaj Zef M. Harapi. Në Zym kishte 1 mësues dhe 1 shkollë me 50 nxënës, ku dhanë mësim Frano Pecolli dhe Frano Lufi(Ramadani & Çeliku, 2016: 72).

Në Shkup funksiononte shkolla për vajza dhe një kopsht fëmijësh. Gjithashtu, në kryeqendrën e Kosovës vepronte edhe shkolla e Hekurudhës, në të cilën mësimi zhvillohej në gjuhë të huaj. Në këtë shkollë mësimet i ndiqnin edhe nxënës shqiptarë, të cilët mësonin gjuhët e huaja dhe pastaj arsimimin e tyre e vazhdonin në shkollat evropiane. Në Ferizaj kemi shkollën katolike të famullisë me tre klasë. Një shkollë e tillë funksiononte edhe në Stubëll. Në Prizren krahas shkollave të sipërpërmendura vepronte edhe një kopsht fëmijësh. Shkolla katolike e famullisë në Janjevë kishte katër klasë për djem dhe tre për vajza, kurse shkolla katolike e famullisë në Letnicë kishte tre klasë(Ramadani & Çeliku, 2016:73). Disa autorë shkruajnë se në shkollat e Janjevës dhe të Letnicës mësimi është zhvilluar vetëm në gjuhën kroate, mirëpo ka të dhëna që dëshmojnë se në to është përdorur edhe shqipja si gjuhë mësimi. Sipas katalogut të shkollës, që i takon vitit 1908, “në ato vite nxënësit kanë mësuar edhe gjuhën shqipe”. Në një njoftim që Ministria e Jashtme e Austro-hungarisë i dërgonte konsullit të saj në Shkup, në dhjetor 1904, e njoftonte për dërgimin e teksteve mësimore për disa shkolla të atij rrethi konsullor, ku bënin pjesë edhe shkollat fillore katolike të Shkupit, Letnicës dhe Janjevës. Ministria i kërkonte Konsullit që të pajisen nxënësit me tekste të reja shqipe”(Ramadani&Çeliku,2016:73). Angazhimi në shkollën e Janjevës i mësuesve shqiptarë si: Pal Gjergja dhe Maria Gjergja është dëshmi tjetër se në atë shkollë mësohej edhe shqip. Nuk kishte arsye tjetër pse të angazhoheshin mësues shqiptarë në një shkollë kroate, po të kemi parasysh faktin se në atë kohë kishte mungesa të theksuara të mësuesve shqiptarë(Ramadani&Çeliku,2016:74) dhe ata dy mësues mund të dërgoheshin në ndonjë shkollë tjetër. Veprimtaria arsimore austro-hungareze në territoret shqiptare vazhdoi pandërprerë edhe pas shpalljes së Pavarësisë dhe arriti kulmin në vitet e Luftës së Parë Botërore.

Prof. Agron Gjekmarkaj/

Me 28 Gusht të vitit 1924 erdhi në boten shqiptare At Zef Pllumi, pra ai mbush 100 vjeç pasneser!

Nuk e di a do kujtohet ndokush për të por sigurisht nuk pritet shumë sidomos nga administratoret “kryematare e surratqerep” të kultures sot të cilet janë të zanë me kape ndokund ndoj pronë a me mjelë ndonjë tender!

Tani të gjithë vrapojnë me ndukë ndoj lek “dija , kanga e historia thirren dokrra kah Shqipnia” herët fort e pat nuhatë këtë tendencë At Gjergj Fishta e cila sot valon si flamuri i dreqit të mallkuem në zyrat ku duhet me u rujtë kujtesa, me u njoftë kontributet, me u shumfishu trashigimia, me u ndertu modelet kombetare, me u shfaqë mirnjohja njerzore e shtetnore për ata që nuk ishin aspak të zakonshëm në morinë e gjanave të pazakonshmë që na lanë trashigim. Habitej qysh në 1945 Ati ynë Pllumi atëbotë 21 vjeçar sesi një popull kaq i vogel mundej me qitë kaq shumë rrugaça teksa peshtyheshin duarlidhun ata që ma shumë se kushdo u perpoqen “me ba Shqipninë e shqiptarët”.

Kesi rrugaçash të verbet në çdo shqisë që dinë çmimin e gjithçkaje e vleren e kurrgjajë ka boll edhe sot e natyrisht nuk presim as na duhen nderimet e tyne! Tjetër asht shoqnia tjeter janë ata, paçka se koston e paguan e para e derisa ajo të njohë pergjegjësinë e vet kësaj farë kopukesh ka me i ecë kungulli mbi ujë si transoqeanik. Çdo bihude e tillë ka me u pa tu na krypë mënd qysh asht mirë e qysh asht keq, qysh asht bukur e qysh asht shemtuet e qysh fati i madh nuk na ka lanë pa ta per me ba dallimin historik mes kesaj kotille e burrave si At Zef Pllumi.

Fratin e shkrimtarin e të vertetave të medha, “të deshmive historike”, “të lirisë kunder tiranisë” burrin e llogoreve per “identitetin europian të shqiptarve”, “misionarin e rebeluar”, të perkthyerin në gjuhet e medha me bestsellirin e modernitetit,antropologjinë kulturore e historike të kombit tonë “Rrno vetem per me tregue”, nxënësin e Fishtes, At Anton Harapit e At Gjon Shllakut që doli të çojë tek bashkëkohesit amanetin e tyre atë të një Shqiperie “të vjeter” që deshmohet si e tillë qysh me”Mesharin”e Buzukut e cila u mbyt dhunshem, dhe u zevendesu me të “renë” e “njeriun e ri” pastaj me interesa pragmatiste e pasione zhbërëse, po e bëjme një me fjalët e njërit prej mesuesve , të atij që u pushkatua sapo tirania shkeli, të filozofit At Gjon Shllaku, të atij që e konkludonte pervojen e tij jetesore me maksimen “Shka u kà detyrë Shqypnija Françeskanvet? Kurrgjà. Pse Françeskant janë të Shqypnis”

Portreti i At Zef Pllumit i Françeskanit shqiptar bash është ky, i njëjti që skaliti Shllaku në fund të kohes për të gjithë parardhësit e tij nder shekuj qysh nga Barleti, Bogdani, Budi, Bardhi, De Martino, Zarishi e shumë e shumë asketë të binomit “Atmë e Fe”, të një Shqiperie që mbetet, që nuk tjetersohet, që di ka vjen e di ku shkon, që di kush janë “guret e themelit të asaj binaje që e therrasim Shqipni”!

Secili prej mesuesve e po kaq secili prej nxenësve nën provat e moteve e meritoi këtë skicim karakterial të ngjyer në gjakun e brezave që shqipja të mbetet që shqiptaret të jenë, që Shqipnia të kthehet “zojë e rande e burrat e dheut ti therrasin nanë” mes kombeve e cilivizimit që e i perket prej gjenezes, atij europian!

“Në daç me butsìn e shèjtit, në daç me urtìn e diplomatit, në daç edhe me hovin e ushtarit t’egër e fatos. P. Pal Matja hidhet në luftë, e, tuj u perleshun fyta-fyt me turk, rrxon prej kështjellit flamurin e gjysë hanës e në vend të tij ngulë atè të Lirìs. Frati matjan del prej qytetit të dorzuem me flamur nen sjetull e zhduket. Por ka lanë shokë mbas vetit. Këta kan me mësy kurdoherë qi flamuri të jetë në rrezik. Plumbi e salvimet janë shpërblimi i dèjë qi presin prej armikut. Konopi, hùni e skreditimet janë nderimi qi u bàn vllau i çoroditun. Nder stuhi të ndrrimeve politike janë këta qi i han furra mà të parët. Flamurtarë desin, flamurtarë zhduken; por flamurtarët françeskan Shqypnìn “edhè në vorr do t’a permendin”. Kan me e permendë edhè kur vorri të jetë ndo’i muranë e stolisun.

Per me e dashtë nji popull, duhet me e njoftë. Nuk mjafton por as me e njoftë. Duhet me pasë lè, me u pasë rritë me at popull. Lypet qi per vuajtje e deka t’i kenë shkrì s’bashku zemrat. Kur dy vetë duhen fort, të dekmen njani, des edhe tjetri. Historija e Shqypnìs e historija françeskane në vendin t’onë ndjekin shoqa shoqen. Janë dy histori qi shkojnë paralel: të njillojta në të çueme, të njillojta në të rrxueme, të njillojta në humbje. Por gurgullimi i termegëshem i gjakut të fisit t’ynë shfren rregullisht ndër perioda të shkurta, veç të lumnueshme, qi làn jeh të kumbueshem per perioda të gjata heshtimi”!

Kristaq BALLI  

Ёshtë viti 1942. Gjon Mili ka hedhur  themele solide  profesionale e artistike në revistën LIFE, madje është  bërë i famshëm me një shpejtësi të furishme. Në Janar të këtij viti ai ka çelur ekspozitën vetiake “Dancers in Movement” (Valltarët në Lëvizje) në Muzeun e Artit Modern MoMA, Nju Jork, e cila është konsideruar si një ngjarje e rëndësishme artistike për zhvillimet e reja në fotografinë artistike në lëvizje.  Sidoqoftë po të kthehemi pas në kohë, do të na  kujtohet ai djaloshi i gjatë, i brishtë, me syze, vegimtar që, duke u përgatitur për të ardhur në 

Amerikë të studionte inxhinieri, kishte edhe pengun  e pasionit të tij për Hollivudin. Ndoshta, sepse, gjatë asaj kohe,  Hollivudi ishte bërë sinonim i zhvillimit dhe rrezatimit të ngjarjeve botërore kulturore dhe i  shpërthimit të  avangardës së artistëve  më të mëdhenj të planetit. Veçanërisht kinematografisë. Një ëndërr e lakmuar për rininë. E njëjtësuar me industrinë më të madhe  botërore të filmit, përballja me këtë realitet metropolitan,  ku arti kinematografik ishte një prej industrive më të mëdha artistike dhe limfa e jetës sociale me kultura e mendësi të skajshme jetese e krijuese, arena konkuruese e dhjetra filmave promotorë  dhe studiove prodhuese të  tyre si Metro-Goldwyn-Mayer. Paramount Pictures,, 20^th Century Fox, MGM., Warner Bros., Walt Disney Pictures(animation), etj., e tejkalonte imagjinatën e  çdo njeriu.  Gjon Milit nuk i shqitej nga mendja vlerësimi i  Faik Konicës mbi vendin dhe rolin udhëtregues  të kinematografisë si një art kolektiv e kompleks  pamor në formimin kulturor të shoqërisë.

Para pak kohësh në Los Axhelos  kishte mbërritur  edhe një prej regjisorëve anglezë  më të njohur në botë, Alfred Hitçkok,  për të realizuar një prej filmave të tij thriller. Pra ishte kjo arsyeja pse revista LIFE kishte dërguar Gjon Milin për të fotografuar Hitçkok-un dhe filmin e tij në sheshxhirim në Santa Rosa, por edhe si një motiv më tepër që, nëpërmjet Gjon Milit, të promovohej jo vetëm mjeshtëria e tij, por edhe risitë  dhe evolucioni i teknologjisë së sofistikuar dhe aparaturave   grafike të reja të  revistës LIFE,  që në ato vite botohej me një tirazh të madh. Ja si e ka përjetuar  vetë Gjon Mili mbërritjen  dhe aktivitetin  në Hollivud:

“Ishte kurioziteti dhe një rizgjim i ëndrrës sime të vjetër për filmin që më bëri të shkoj përmes kontinentit në Hollivud në vitin 1942. U ktheva tek vendi i pasioneve të mia rinore. Tërhiqja zvarrë  “një qerre” me paisje elektronike.

Të gjithë ishin të entusiazmuar për teknikat e reja, siç u shpreh një prej tyre: “një vështrim i ri për klishe të vjetra”. (Gjon Mili: Movies, Photographs & Recollection p. 68)

Suksesi fotografik i  Milit në Hollivud ishte i epërm për artistët që iu ofruan eksperimenteve të këtij fotografi të magjishëm. Ai fotografoi me teknikat e tij stroboskopike, jo edhe aq  të njohura në  ato sheshe xhirimi, aktorë, balerina, fëmijë kuriozë, skenografi e skena xhirimi,   regjisorin Alfred Hitçkok, etj., duke habitur gjithkënd, por duke kaluar edhe vetë një kohë të mrekullueshme e të frutshme që pati jehonë surprizuese në  mediat e kohës. Në artikullin e botuar posaçërisht në revistën “LIFE” – “High-Speed Camera Goes to Hollywood” (Aparati Fotografik me Shpejtësi të Lartë Shkon në Hollivud – Gjon Mili i bën yjet të ngrijnë), midis të tjerash shkruhet: “…Në Hollivud puna e aparatit me me blic  nuk ishte diçka e re, por Mili që  ishte gjysmë fotograf dhe gjysmë inxhinier, bëri shumë më shumë se sa  fotografimi i topave fishkëllyes të tenisit dhe zhdukjen e bliceve të  dritës. Duke fotografuar aktoren Aleksis Smith  në një piruetë në ajër, ai demonstroi që mund të kapte në një kuadrat filmi negativ më  shumë hijeshi e bukuri sesa mund të përfshinte në shumë metro film një kameraman i Hollivudit. Sekreti i  i aksionit “të ngrirë” është drita stroboskopike e zbuluar teknikisht nga profesori i M.I.T. Harold E. Edgerton  dhe e çuar përpara me  fuqinë më të madhe  editoriale nga Mili. Për të bërë këto fotografi, një dritë si vetëtimë sinkronizohet nga blici me intervale. Ekspozimet bëhen sa herë blici ndriçon dhe shpejtësia e tij është e barabartë  me atë të objektit, në këtë mënyrë objekti duket sikur  është  i ndalur.

Duke punuar në studio filmash, Gjon Mili vulosi zotërimin e metodës  me njohuritë e tij inxhinierike,  yjet  me një fotografi të tipit të ri për albumet e tyre. Mbi të gjitha ai i detyroi regjisorët të ulen dhe të mbajnë shënime,  sepse  në  fotografitë e tij me “ngrirje”  të aksionit ata panë diçka që mund t’i çonte  në një nisje të re për studimin e teknikës  dramatike. Për shembull…, fundja, shikoni ekspozimet “stroboskopike”  të Gjon Milit mbi  veprimin më universal në një film,  puthjen.”          ( “High-Speed Camera Goes to Hollywood”: LIFE December 24, 1942, pp. 35-37) 

Atë verë  kur në Santa Rosa  xhirohej filmi “Shadow of a Doubt” (Hije dyshimi) i Hitçkokut me aktorët  Teresa Wright dhe Joseph Cotten, i cili për vetë regjisorin Hitçkok  ishte filmi më favorit personal nga të gjithë të tjerët, Gjon Mili realizoi fotoreportazhin stroboskopik  për Hitçkok-un, të cilin vetë regjisori e shndrroi në një  insert aksioni filmografik, por edhe të një atmosfere gazmore.      Mili, mjeshtërisht, e shfrytëzoi pamjen dhe karakterin e tij për të realizuar me një shije të hollë artistike setin e fotove të kineastit hollivudian, që befasoi mediat e shkruara amerikane për origjinalitetin dhe personalitetin human e profesional të të dy artistëve. Ai gjithashtu, u fotografua me vajzën e tij të vetme, Patricia, si dhe me aktoren e vogël Edna May  Wonacott, pjesëmarrëse në film. “Në Hollivud  takova Alfred Hitçkok, i cili  idenë e të qenurit i drejtuar (komanduar)  nga një regjisor e konsideroi zbavitëse dhe u soll në mënyrë korrekte”  (Gjon Mili: Movies, Photographs & Recollection p. 68)

 Fotografi strobe të një sinkronizimi preçiz e estetik  të veçantë, Gjon Mili realizoi me aktoren   21 vjeçare Alexis Smith, si dhe me çiftet e aktorëve Nancy Coleman dhe  Helmut Dantine nga filmi “Edge of Darkness” (Skaji i Errësirës) dhe “Action in the North Atlantic” (Aksion  në Atlantikun e Veriut). 

  Një foto skenografike të një skene masive i kushtoi Mili  filmit të Hitçkok në process xhirimi  “Shadow of a Doubt” (Hija e Dyshimit).

Vizitës  së Gjon Milit në Hollivud, revista tjetër shumë e njohur amerikane e modës “Vogue”  i ka kushtuar dy faqe të plota me foto stroboskopike të Alfred Hiçkok 

dhe Edna May duke provuar rolin: “Fotot tregojnë veprimet e Hiçkokut që ngutet të nxjerrë shaminë, të qajë, të fshijë sytë.  Ekspert suprem anglez, ai solli  në Hollivud një famë të madhe, duke e kordinuar trupin e tij të rrumbullt  për drejtimin e hijshëm të veprës “39 Hapat”.  Filmi i tij i fundit është “Hija e  Dyshimit”. Por  Hitçkoku bën më shumë  se zakonisht: ai luan çdo rol.  Nëpërmjet fytyrës së tij buçkane regëtin hija e lehtë e emocionit, duart e tij  bëjnë një gjest “Madonna”, këmbët e tij kërcejnë si një i  ri. Këtu ai i  tregon një dhjetëvjeçareje  si të qajë, si të fshijë lotët…(Alfred Hittchcock Directs to Young Edna May Wonacott: Vogue 1 May 1943, f.8)

        Jehonë të  posaçme  i ka bërë  Gjon Milit dhe  fotove të tij në Hollivud gazeta  franceze  “Nuit et Joir” (Natë dhe Ditë), e dt. 12 Korrik 1945, e cila  ka botuar në f. 8 një artikull me titull: “Ces Photos On Éttoné Hollywood” (Këto foto kanë çuditur Hollivudin) të shoqëruar edhe me disa foto të Gjon Milit. Midis të tjerash aty thuhet: “Të çudisësh Hollivudin nuk është një performancë dhe aq e zakonshme. Në vendin e superlativës, nuk është e lehtë të emocionosh ose të befasosh dhe duhet një lloj dhurate qiellore për ta bërë një amerikan të lëshojë një “oh”  që shpreh habi për  Alexis Smith me ‘Vallëzimin e maces’ dhe Humphrey Bocaert me Julie Bishop në filmin e tyre të ri : “Action in the north Atlantic”,

…Duke përdorur një proces që mund të duket  relativisht i thjeshtë, Gjon Mili  arriti në këtë rezultat. Duke publikuar në një revistë amerikane  fotot që ne riprodhojmë këtu, ai provokoi në qarqet kinematografike të Hollivudit reagime shumë të gjalla kurioziteti.  Si u realizuan këto foto? 

Gjon Mili, i cili në të njëjtën kohë është inxhinier dhe fotograf, përdori “dritën blic”, e cila është një shpërthim drite e çastit, me një shpejtësi jashtëzakonisht të 

madhe.  Një sistem i shpikjes së tij shkakton hapjen e diafragmës së aparatit të tij sa herë shfaqet kjo dritë, gjë që i lejon atij të ndajë në një numur të madh fraksionesh  një gjest a lëvizje  që mezi zgjat një sekondë… 

…Për ta bërë demonstrimin e procesit të tij më spektakolar, Gjon Mili u kërkoi yjeve më të mëdhenj të Hollivudit që të pozonin për të  dhe zbërthimi i çuditshëm i lëvizjeve që bënë ata para aparatit të tij na lejon të ndjekim në një mënyrë më të vëmendshme sesa në kinema larminë e  shprehjeve që një fytyrë mund të marrë në një kohë që matet në të dhjetat e sekondës.

Ky proces mund të kryejë shërbime të mëdha për kërcimtarët që të studiojnë lëvizjet, dhe për krijuesit e filmave vizatimorë.” (Aurenc Bebja: Gjon Mili, fotografi që çuditi Hollywood-in… Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania)

Përveç revistave të ndryshme disa foto  të Milit për Hitçkok janë vendosur si ilustrime në librin  gjithëpërfshirës  “Alfred Hitchcoock – The Complete Films” me botues Paul Duncan. (Paul Duncan: Alfred – “The Complete Films”, Taschen, 2019)

 Përvoja e suksesit dhe famës së Gjon Milit në Hollivud do të përsëritet dy vite më vonë, kur ai do të realizonte aty filmin e tij të famshëm “Jammin’ the Blues”. 

        ▪▪▪

– Dhimitër Berati – “Përlindja e Shqipërisë” — Një organ në mbrojtje të drejtave kombëtare (24 gusht, 1913 në Vlorë)

Nga Frank Shkreli

Në analet e historisë së shtypit të lirë shqiptar domosdo përfshihet edhe gazeta “Përlindja e Shqipërisë”, numri i parë i të cilës është botuar me 24 gusht, 1913 në Vlorë. Thuhet se ka qenë gazeta e parë zyrtare, politike e cila si mision të saj kishte bashkimin e trojeve shqiptare në një shtet të vetëm. Dhe si e tillë, për kohën e shkurtër që është botuar, ka mbështetur qeverinë e re shqiptare, të kryesuar nga Ismail Qemali, përball sfidave dhe kërcënimeve, ndaj trojeve shqiptare, të asaj kohe. 

“Përlindja e Shqipëniës” e vitit 1913, ishte ndër gazetat e para të shtetit të pavarur shqiptar. Botohej në Vlorë dy herë në javë, të mërkurën e të shtunën. Numri i parë doli më 24 gusht 1913 dhe vazhdoi deri në 1914.  Botonte lajme politike, ekonomike, shoqërore e kulturore. Mbështeti politikën e qeverisë së përkohshme të Vlorës, të kryesuar nga Ismail Qemali. Por vija editoriale e saj ishte mbrojtja të drejtave të Kombit shqiptar dhe kufijve të Shqipërisë, kundër synimeve grabitqare të shteteve shoviniste fqinje dhe intrigave të fuqive të huaja. Përsa vazhdoi së botuari, “Përlindja e Shqipëniës”, bënte thirrje për bashkimin e popullit në zhvillimin dhe përparimin e shtetit të ri shqiptar, të posa ishte shpallur, i pavarur.

Gjëja që më ka tërhequr vëmendjen ndaj kësaj gazete të hershme është titulli por sidomos nën-titulli i saj: “Organ për me mprojtur të drejtat kombëtare”.  Por, edhe emri i Drejtorit Përgjegjës të asaj gazete, Dhimitër Berati, më ka tërhequr interesimin kur jam arratisur në botën e lirë, në vitin 1970 pasi ishte një emër që e kisha dëgjuar.  Merreni me mend sot një gazetë me një nëntitull të tillë në faqen e parë: organ në mbrojtje të drejtave kombëtare! Ka njeri ose media sot që haptazi e shpallin veten si mbrojtës të interesit kombëtar?! Ndoshta ka ndonjë.  Apo, njihni ndonjë politikan shqiptar të këtyre 30 e sa viteve “demokraci”, që të flasë me bindje parimore, në mbështetje të interesave kombëtare, ose të ndonjë veprimtarie mbarë-kombëtare shqiptare — mbi ato interesat personale dhe partiake –interesa për të cilat janë të njohur aq shumë nga politikanët aktualë shqiptarë?! Ndoshta mund të jetë ndonjë aty këtu, por zëri i tyre edhe kur kanë bërë ose bëjnë ndonjë deklaratë në mbrojtje të interesave kombëtare, sot ato zëra, nuk mbështeten, por mbyten ose injorohen nga mas-media digjitale e shitur tek politikanët “modernë”. 

Por t’i kthehemi subjektit të këtij shënimi modest me pyetjen se kush ishte Kryeredaktori i gazetës “Përlindja e Shqipëniës”, Dhimitër Berati, i cili drejtonte organin që promovonte mbrojtjen e të drejtave kombëtare. Ai ishte pjesëmarrës në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe njëri prej nënshkruesve të saj. Berati ishte gjallë deri në vitin 1970 – i fundit i nënshkruesve të Pavarësisë së Shqipërisë — kur ndërroi jetë nga një aksident automoblistik në Romë. Historia e njeh kontributin e Dhimtër Beratit edhe si pjesëmarrës i shquar aktiv në Konferencën e Paqës në Paris me 1919.  Përgjithësisht, veprimtaria e tij ishte shumë dimensionale në politikë e publicistikë, përfshir bashkpunimin me At Gjergj Fishtën dhe më vonë në mërgim edhe me Ernest Koliqin, një bashkpuntor i ngusht i tij me shkrimet e tija që botoheshin në revistën Shëjzat.

Botuesi i gazetës “Përlindja e Shqipëniës”, organi që filloi botimin me 24 gusht, 1913, me synimin për t’ia kushtuar atë mbrojtjes së të drejtave dhe interesave kombëtare të shqiptarëve, Dhimitër Berati, ndërsa i mërguar pas ardhjes në pushtet të regjimit komunist në Shqipëri – ai vazhdoi të punonte, aktivisht, me komunitetin shqiptar në Romë por edhe më gjërë, në mbështetje të interesave kombëtare, përfshir lidhjet e tija me komunitetin shqiptaro-amerikan.  “Në nëntor të vitit 1969, prania e tij në kremtimet e Vatrës në Boston dhe New York”, shkruante Ernest Koliqi me rastin e kalimit në amshim të bashkpuntorit e kolegut ti tëj ngusht, Dhimtër Berati, të pranishëmve në ato festime, “i dha vështrim të posaçëm shfaqjeve të ndryshme që u zhvilluan në atë rast.”  Shënohet se Berati gjatë qëndrimit të tij në New York u kishte folur shqiptaro-amerikanëve me “hollësi të çmueshme” rreth ngritjes së Flamurit në Vlorë me 28 nëntor, 1912, ku edhe ai vet kishte qenë i pranishëm dhe nenshkrues i dokumentit të Pavarësisë. 

Pyetjes së kush ishte Dhimitër Berati, kryeredaktori pra i organit “Përlindja e Shqipëniës”, gazetës së vet-shpallur “Organ për me mbrojtur të drejtat kombëtare”, ndoshta i është përgjigjur më së miri kolegu e bashkpuntori i tij i ngushtë, Ernest Koliqi: “Ai ishte dekani i Rilindasve ende në jetë dhe simboli i idealeve që frymëzuen lëvizjen për Rilindjen kombëtare dhe kunorzimin e saj me 1912, mbas sa mundimesh e gjaku të derdhun.”

Si përfundim pra në këtë përvjetor, Dekani i Rilindasve, Dhimitër Berati nuk duhet të harrohet, as të anashkalohen meritat e tij patriotike, gazetareske e publicistike, siç nuk duhet të harrohen as kontributet e bashkëpuntorëve të tij të ngushtë, At Gjergj Fishta dhe Ernest Koliqi. Por të kujtohen dhe të nderohen, pa paragjykime ideologjike, brez pas brezi, për kontributin e tyre të gjatë dhe për meritat e veçanta të tyre në shërbim dhe në interes të Kombit shqiptar, ashtu siç i ka hije një populli që jeton në shekullin 21. Si firmëtar i Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Dhimitër Berati, me shokët e tij të të njëjtit mendim e qëllim, nuk meritonin persekutimin nga regjimi barbar komunist i Enver Hoxhës, as nuk meritojnë të hidhen në harresë sot e kësaj dite.

Por për fat të keq, bazuar në historinë e këtyre 3-dekadave të një periudhe gjoja “post-komuniste”, për shkak të një trashëgimie komuniste, një  mizorie të kohërave të sotëme në trojet shqiptare dhe padrejtësisë së fatit të tyre, Atdheu ende nuk ua njeh këtyre burrave, konributet e tyre historike, në interes të Kombit, as nuk u ka njohur madje as shpërblimin më të vogël moral për punën e tyre, që e kryenin gjithmonë, me mendje dhe zemër të pastër e pa hile, në shërbim dhe në mbrojtje të interesave kombëtare të Atdheut, ashtu siç deklaronte në faqën e parë të saj, Gazeta “Përlindja e Shqipëniës”, e Dhimtër Beratit, e cila ka filluar botimin me 24 gusht, 1913 në Vlorë.  

Frank Shkreli

                                                          Dhimtër Berati në rini

Fotot nga Revista “Shëjzat” e Ernest Koliqit (XIV, 1970 – 7-9 Dhimtër Berati në Konferencën e Paqës në Paris (1919) me Imzot Luigj Bumçin dhe At Gjergj Fishtën 

Dhimitër Berati duke folur në darkën e “Vatrës” në Hotelin “Americana” në Nju Jork, Nëntor, 969 — 50-vjet pas pjesëmarrjes së tij në Konferencën e Paqës në Paris, 1919.