Imer Lladrovci/

Siç dihet, prej shumë vitesh në Burgun e Hagës qëndrojnë shumë shqiptarë që luftuan në rradhët e UÇK-së. Nga shumė vende tė Perëndimit, mërgimtarët tanë u mblodhën në Hagë për të t’i thënë botës se teatri i saj politik është. me të vërtetë absurd. Mjediset e burgut ku po mbahen luftëtarët e dikurshëm nuk ndryshojnë shumë nga burgjet e tanishme serbe: sigurisht nuk janë aq të errëta si qelitë serbe, por nuk mungon trajtimi i keq i të burgosurëve, sado që ka edhe diçka holandeze në këtë izolim, ku, për fat të keq, kudo mbishkrimet janë në një gjuhë që nuk është gjuha kryesore e Republikës së Kosovës. Ndryshimet nuk janë aq të mëdha, siç mendojnë shumë njerëz, megjithatë, ato ekzistojnë. Dikush do të mund të thoshte, të ishin të paktën këto mbishkrime në anglisht, kur s’bëka të jenë në gjuhën shqipe. Edhe me këtë paradoks duhet të jetojmë!!! Përshtypja e përgjithshme është se Serbia po përkëdhelet, kurse Kosova po trajtohet me njëfarë nënçmimi paradoksal, me njëfarë përbuzje institucionale. Ndoshta dikujt nuk i pëlqen ky konstatim, por faktet janë fakte dhe nuk lejojnë përfundime të tjera. Megjithatë, luftëtarët e dikurshëm mund t‘u bëjnë ballë edhe këtyre kushteve të këqija. Ata janë mësuar me të gjitha, me shiun dhe borën, me të ftohtin dhe acarim dhe me qiellin me raketa. Por të gjitha i përballuan. Ishte një kohë tjetër ajo, por ata kurrë nuk kishin menduar se në mes Europës do të fyheshin në këtë farë mënyrë.

Çlirimi i Kosovës nga forcat ushtarake dhe policore serbe, me sa duket, nuk është ka marrë fund përgjithmonë, sepse Serbia nuk ka ndêrmend ta njohë përgjegjësinë e saj historike për luftën dhe për politikën e saj represive para saj. Beogradi dhe elita serbe, politike, intelektuale dhe kishtare, bëri gjithçka që mundi për ta mbajtur Kosovën brenda Serbisë, por nuk mundi. Tani bën përpjekje ta njollosë luftën tonë përmes vënjes në lëvizje ingranazheve të shtetit, dmth. përmes intrigave. Para do ditësh trupi gjykues pranoi si dëshmitarë edhe punëtorë të Ministrisë së Brendshme të Serbisë, e cila e ka përgatitur një pjesë të aktakuzës. Nuk e di sesi mund të paraqiten këta njerëz në cilësinë e dëshmitarëve. Gjithçka duket qartë. Serbia, me intrigat e saj, po përpiqet ta ndërrojë kahun e historisë. A do të mundet, nuk e di. Deri më tani ajo nuk ka dështuar gjithkund në ndërmarrjet e saj. Por ajo gëzon njëfarë mbështetje të fshehtë politike, ndaj dhe sulmon parreshtur. Serbia nuk është e vetmuar, por, siç u pa sot, të vetmuar nuk janë as të burgosurit tanë të Hagës. Në fakt Aleksandar Vuçiqi (Aleksandar Vučić) dhe kamarilla e tij shërbehen me shpifje të ndryshme dhe fiksione, kurse në anën e luftëtarëve të UÇK-së janë faktet dhe vetëm faktet. Dhe, e drejta morale, pa të cilën nuk bëhet asnjë luftë çlirimtare. Ata, luftëtarët janë mbajtur mirë deri më sot. Ata që e bën historinë tonë kombëtare me luftën e tyre dje, po e bëjnë sërisht historinë tonë me qëndrimin e tyre stoik. Këta të burgosurë e dinë vlerën e lirisë! Tani, pas kësaj demonstrate, kanë arsye edhe më të forta për të qëndruar burrnisht. Mërgata u mblodh për t’i thënë botës se lufta jonë ishte e domosdoshme. Jo pse ne e donim atë, luftën, por pse ata që na kishin pushtuar dhe na sundonin me dorë të hekurtë nuk donin të hiqnin dorë nga shprehitë e tyre kriminale. Ali Ahmeti ka të drejtë kur thotë se „liria jonë nuk gjykohet!“

Serbia e mbajti Kosovën rreth një shekull nën sundimin e saj. Këtë sundim që na paraqitet në disa pamje në përfytyrimin popullor shqiptar si Serbia e Parë dhe Serbia e Dytë, Serbia e quan çlirim, kurse shqiptarët pushtim, ndaj dhe ata luftuan fillimisht politikisht dhe në disa vitet e fundit edhe me armë përmes UÇK-së. Në fakt pushtimi serb qysh në krye të herës, në fillim të shekullit XX u prit me armë. Shqiptarët nuk donin ta këmbenin pushtimin turk me pushtimin serb. Serbët e dinë mirë këtë gjë, nga penat serbe të Dimitrije Tucoviqit e Kosta Novakoviqit dhe nga ato të gazetarëve të tjerë europianë si Leo Trocki ( Leo Trotzki) e Leo Frojndlih (Leo Freundlich). Në fakt ata nuk kishin nevojë për përceptimin e të huajve, pasiqë e dininë seç bënin me duart e tyre. Për fatin tonë të keq, në këtë luftë nuk u lejua pjesëmarrja e Mirosllav Kërlezhës (Miroslav Krleža). Atë e pengoi Ushtria e Serbisë me arsyetimin se kroati i shquar ishte njeri i dyshimtë , sepse qe shpallur si spiun i austriakëve. Nëse Kërlezha do t’i shihte me sytë e tij krimet e të ashtuquajturit ushtar heroik serb mbi shqiptarët, ai do t’na kishte lënë shënime të rëndësishme dhe ne sot do të dinim detaje të tjera nga barbaria serbe.

Në Burgun e Hagës janë shumë shqiptarë. Në Katërshen e Madhe bëjnë pjesë: ish presidenti i Kosovës, zoti Hashim Thaçi, dy ish kryetarët e Kuvendit të Kosovës , zoti Jakup Krasniqi dhe zoti Kadri Veseli dhe ish deputeti i Kuvendit të Kosovës, zoti Rexhep Selimi. Këta jo vetëm që pas shpalljes së pavarësisë ushtruan detyra të larta në shtetin e Kosovës, por edhe gjatë luftës çlirimtare dhe para vitit 2008 patën funksione të rëndësishme shtetërore dhe politike. Këtu po përmendin i vetëm te një fakt domethënës, zoti Hashim Thaçi qe kryetari i Delegacionit Shqiptar në Konferencën e Rambujesë (Ramouillet). Vetëm ky fakt tregon se personat e nxjerrë para bankës së të akuzuarëve ishin personalitete politike e ushtarake me ndikim të madh publik. Thuhet në vazhdimësi se Gjykata Speciale nuk e po e gjykon veprimtarinë çlirimtare të UÇK-së, por krimet individuale të të akuzuarëve. Realiteti flet një gjuhë tjetër. Shumica e shqiptarëve mendojnë se këta njerëz u çuan në Hagë pikërisht për faktin se guxuan të luftojnë për çlirimin e vendit. Gjykata Speciale u themelua pas një Rezolute të Këshillit të Europës me kërkesë të senatorit zviceran, tashmë të ndjerë, Dik Marti (Dick Marty). Marti pati pretenduar se udhëheqësit e UÇK-së që tani ndodhen në Hagë ishin të involvuar në tregëtinë e organeve të robërve serbë. Kjo akuzë qe një shpifje e pastër, që në Kosovë s‘e besoi askush. Madje si shpikje me natyrë psikiatrike e pati shpallur edhe administratori i parë ndërkombëtar i Kosovës, Bernar Kushner (Bernard Kouchner), para gazetarëve në Graçanicë. Në Gjykatën Speciale kjo akuzë ra shumë shpejtë dhe pastaj vetë senatori Dik Marti qe ankuar se shërbimet e fshehta serbe po e kërcënonin me vrasje. Dik Marti i pati bërë thirrje shtetit zviceran që ta mbrojë atë dhe familjen e tij nga ky kërcënim. Pas disa muajsh ai vdiç, akuzat e tij s‘u vërtetuan kurrë, por udhëheqësit e UÇK-së dhe të shtetit të Kosovës mbetën në burg, tashmë me akuza të tjera. Shtëpia e Verdhë hyri në analet e gjyqësisë ndërkombëtare si një fiksion i tmerrshëm, si një akuzë e konstruktuar në zyrat e fshehta në Beograd.

Ka pothuajse pesë vjet që liderët kosovarë mbahen në burg, në mjediset e errëta të Hagës, me akuza të ndryshme. Gjyqi i tyre filloi vite të tëra pas arrestimit të tyre. Thuhet se u bënë hetime shumë të gjata në kohën që ishin në burg, por edhe para arrestimit të tyre.

Gjykata dhe Prokuroria Speciale qenë themeluar me një vendin të posaçëm të Kuvendit të Kosovës. Në pikëpamje formale kjo gjykatë edhepse në Hagë dhe me personel tërësisht jokosovar është pjesë përbërëse e sistemit gjyqësor të Republikës së Kosovës. Nasim Haradinaj që u lirua këtë vit nga Burgu i Hagës flet për një institucion që nuk përkon fare me përfytyrimin e përgjithshëm. Ai thotë se gjithçka në hapësirën e burgut është e shenjuar në serbisht, kështu që në fakt nuk mund të thuhet se ky institucion ndëshkimor nuk ngjan me një institucion të shtetit të Kosovës. Nasim Haradinaj si i ri e ka përjetuar edhe burgun serb, ndaj dhe mund tê bëjë krahasime me kompetencë. Pastaj edhe sjellja e gardianëve nuk të jep përshtypjen se kemi të bëjmë me një burg europian. Të burgosurit shqiptarë trajtohen keq. Pak a shumë e njëjta gjë po ndodh edhe në mjediset e sallës gjyqësore. Nuk kemi pasur mundësi të krijojmë bindjen se bëhet fjalë për një proces gjyqësor që vepron sipas standardeve europiane. Dëshmitari i rrejshëm, i shantazhuar dhe i joshur me beneficione tė ndryshme është pjesë e gjykimit, gjë që çdo jurist kosovar e trondit, sepse një njeri i tillë kurrë s‘do të duhej ta luajë këtë rol. Publiku kosovar do të kishte dashur një gjykim fer dhe gjetjen e protagonistëve të krimeve, por kurrësesi provim të fajit me këso stadarde të dyshimta. Ekziston një bindje e përgjithshme se këtu bëhet djalë më shumë për një politikë të caktuar sesa për drejtësi.

Ushtria jonë që luftoi për çlirim, nuk ishte një ushtri e rregulltë. Zingjiri komandues nuk mund të funksiononte si në një ushtri të rregulltë. Këtë gjë e kanë thënë edhe në Gjykatën Specisle në Hagë oficerë profesionistë si Fadil Maloku, të cilët kur ishin aktivë si oficerë nuk dinin si të silleshin me ushtarë të tillë që s’i zbatonin urdhërat në mënyrë automatike. Se në ushtri urdhëri përbën qendrën e çdo gjëje. Në luftrat çlirimtare ka situata të rënda dhe të paqarta ku përgjegjësia nuk ka një kierarki të definuar. Urdhëri është dhe nuk është urdhër. Diçka që në pikëpamje ushtarake nuk është i definueshëm lehtë si entitet, juridiksht nuk mund të ketë kontura të qarta. Vetëm politikisht ky entitet mund të fitojë qartësinë e dëshiruar, por kurrësesi juridikisht. Ne natyrisht mund t‘i thjeshtojmë dhe idealizojmë situatat, por kjo gjë nuk i lejohet një drejtësie që vepron me standarde të larta juridike.

Gazetari i BBC-së Tim Xhudah (Jim Judah) thotë se „Ushtria Çlirimtare e Kosovës duhet të renditet si njëra nga lëvizjet më të suksesshme guerile në historinë moderne. Brenda nëntëmbëdhjetë muajsh nga dalja e saj e parë publike, ajo i përmbushi qëllimet e saj-pasi arriti të nënkotraktojë aleancën më të fuqishme ushtarake për qëllimet e luftës së saj. Në fund të fundit nuk ka rëndësi si u dëbuan serbët nga Kosova. Ajo që ka rëndësi është se ata kanë qenë në Kosovë-dhe, nëse nuk do të kishte qenë UÇK-ja, ata do të ishin ende aty.“ Ali Ahmeti i referohet drejtpërsëdrejti këtij tubimi protestues kur thotë se „lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës ishte e drejtë, çlirimtare dhe e mbështetur nga bota demokratike. Drejtësia për çlirimtarët nuk mund të ndërtohet mbi akuza politike dhe dëshmi të fabrikuara nga Serbia dhe Rusia. Sot, në Sheveningen të Hagës, bashkë me mërgimtarë dhe ish-pjesëtarë të UÇK-së, dëshmuam edhe një herë se liria jonë nuk gjykohet!“

Ish ambasadori i Holandës në Kosovë, Robert Bosh (Robert Bosch), iu drejtua demonstruesëve shqiptarë me fjalët se është „një ofendim i madh për NATO-n“, nëse e konsiderojmë „UÇK-më një organizatë kriminale“. Në fakt pikërisht këtë gjë duan ta arrijnë kritikët e NATO-së në arenën ndërkombėtare. Duke e paraqitur si një organizëm kriminal UÇK-në , synohet të goditet NATO-ja. Si ambasador ai duhet të bënte siç e porosiste Ministria e Jashtme e Holandës, por Z. Bosh ka thënë se nuk i pėlqente aspak ideje për themelimin e Gjykatës Speciale.

Disa javë më parë edhe në Prishtinë qe mbajtur në protestë e madhe. Ish hetuesja e Tribunalit të Hagës, Nevenka Tromp atëherë pati thënë se „drejtësia e vonuar, është drejtësi e mohuar. Kjo s’është parullë, por realitet i dhimbshëm me të cilin ju përballeni prej vitesh. Që drejtësia të pranohet ajo duhet të ketë legjitimitet. Në vitin 2020 udhëheqësit tuaj të kohës së luftës shkuan vullnetarisht në Hagë duke besuar si ju që drejtësia do të zbatohej shpejt dhe në mënyrë të drejt. Ata u siguruan që ky proces do të ishte transparent dhe i paanshëm. Dhe megjithatë ja ku jemi, 5 vjet me vonë ata janë ende në paraburgim, dhe ende nuk ka një vendim gjyqësor. Besimi i tyre në një drejtësi të shpejtë është thyer nga realitet i vonesave, dënimeve të ashpra dhe shkallës, dispropercionale të shpalljeve fajtor.“

Njëri nga themeluesit e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Ali Ahmeti në fillim të gushtit të sivjemë në Prishtinë pati thënë se “UÇK-ja është e përmbajtur në ligjet e luftës. Është e përkushtuar për mbrojtjen e komuniteteve nga gjenocidi, qëllimi i UÇK-së ka qenë çlirimtar.“

Mund të themi se tubimi protestues në Hagë e nënevizoi edhe një herë këtë mesazh.

Federatën Vatra e vizitoi patrioti nga Kosova z.Pren Marleku i cili shoqërohej nga atdhetari z.Lekë Gojani. Përgjatë takimit vëllazëror u diskutuan çështje të kontributit të mërgatës së Amerikës në dobi të çështjes kombëtare dhe u vu theksi te ruajtja e bashkëpunimit e miqësisë së përjetshme me Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe mirënjohja ndaj aleatit të kombit shqiptar. Sekretari i Vatrës Dr. Pashko Camaj në fjalën e mirëseardhjes shpjegoi historinë e Vatrës si institucioni udhëheqës i patriotizmës dhe atdhetarisë në diasporë, përpjekjet për komunitetin shqiptar në Amerikë dhe punën për trashëgiminë tek brezat e rinj e pasurisë kombëtare e shpirtërore vatrane. I shoqëruar nga Lekë Gojani, Pren Marleku koordinator me vendet perëndimore i shoqatës “Shqiptaria” analizoi në Vatër proceset politike dhe kulturore të shqiptarëve dhe rrugëtimin e shtetit të Kosovës pas luftës deri në ditët e sotme, përpjekjet për promovimin e vlerave kombëtare dhe aktivitetet atdhetare në shërbim të kulturës kombëtare. Rreth proceseve kombëtare dhe kontributit të Amerikës e Vatrës për kombin tonë diskutoi vatrani historik Marjan Cubi.

Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “Vatra”, gazeta “Dielli” mbarë vatranët e shqiptaro-amerikanët përkujtojnë me lutje, nderim e respekt bashkatdhetarët tanë Simon Dedvukaj, Rrok Camaj dhe Mon Gjonbalaj që humbën jetën tragjikisht në sulmin terrorist të 11 shtatorit 2001. Në këtë ditë trishtimi e dhimbjeje, “Vatra” përkujton me përshpirtshmëri viktimat e familjet e tyre dhe lutet që shpirtrat e tyre të jetojnë përgjithmonë në mbretërinë e qiellit.

Vepra dhe sakrifica e tyre nuk do të harrohet kurrë dhe do të jetë një përkujtim i gjallë në jetën tonë. 24 vite më parë bota ndryshoi rrënjësisht. Terrori dhe e keqja sulmoi paqen, qytetërimin dhe lirinë. Çdo jetë e humbur përfaqësoi jo vetëm një shpirt, por një histori, një sakrificë, një ëndërr, një dëshirë, një liri, një dashuri.

E keqja do të mundet gjithmonë.

Amerika nuk do të gjunjëzohet kurrë.

Në lutje dhe pranë jush

Me respekt

Kryetari i Vatrës

Dr. Elmi Berisha

The White House /

On the 24th anniversary of 9/11, we honor the lives lost, the heroes who emerged, and the resilience of the American spirit.

America will never forget.

Nga Visar Zhiti/

Pjesa e parë

PASI KUJTESA U LA E LIRË

Në vitet e pasdiktaturës kujtesa kolektive, ashtu e dëmtuar, u ndje pa pengesat e jashtme, më e lirë, më saktë e çpenguar deri dhe në kërcime pindarike, pra mund të punonte sipas vetes, po guxonte dhe po kuptonte traumat, pjesët e prishura gjatë diktaturës gjysmë shekullore, zbuloi skajimet deri në mashtrime, absurdin, ndërkaq gjithçka mbetej e trembur, e kërcënuar me një si sy qiklopik përsipër, vëzhgues i Sigurimit të Shtetit, arma kryesore e Partisë-shtet në një të dikurshme fare afër, sa duket dhe e tashme e pa ikur, me gjallë ende nga të persekutuarit dhe persekutorët bashkë.  . 

U pa dhe është pranuar si vlerë madhore që në këto vite ka patur një vërshim botimesh, vepra të kujtesës, memoaristikë, tek ato dua të ndal, që, bashkë me “Letërsinë tjetër”, sollën të vërtetat dhe moralin që u mungonin në letrat shqipe kur sundonte Realizmi Socialist, 

Memoaristika e vuajtjes dhe e qendresës e të përndjekurve, me emra persekutorësh, operativëve dhe spiunëve, kryetarë degësh, hetues, prokurorë e gjyqtarë, drejtorë burgjesh e komisarë, zv/ministra, ministra e kryeministër, deri te Komiteti Qendror e sekretari i parë, te diktatori e emra vendesh dënimi, burgje e kampe, Këneta e Vloçishtit, Burreli, aeroporti i Rinasit, Spaçi, Qafë Bari, Lezha, etj, Tepelena, Savra,  Shtyllas, etj, Shtëpia me gjethe e pa gjethe, etj, etj, tronditi fuqishëm ndërgjegjen e kohës. 

Natyrisht barrën e madhe të dëshmisë, të memoaristikës, do ta mbanin ata që erdhën vetë nga burgjet dhe internimet bashkë me libra të tyre, të shkruara fshehurazi, por dhe më pas, në kushte lirie. Disa s’erdhën dot se i vranë a vdiqën brenda telave me gjemba, po kështu janë zhdukur dhe dorëshkrime apo edhe përvetësuar. 

“Rrno vetëm për me tregue” – titulli i veprës monumentale të At’ Zef Pllumit, mund të jetë dhe logoja apo emblema e përbashkët e gjithë kësaj prurjeje, do të thosha, e memoaristikës së re shqiptare, ku bashkërenditen “Burgjet e mia” të Dom Zef Jubanit, “Çinarët” e At Konrad Gjolaj, etj, po janë dhe veprat e Prof. Arshi Pipës, përveç poezive të burgut, eseistika, kritika e tij, Lazër Radi po kështu, Musine Kokalari, Pjetër Arbnori me kujtimet dhe dorëshkrimet nga burgu, Fatos Lubonja me veprën e rëndësishme “Ridënimi”, ditarin dhe tregimet, Lek Pervizi, – përveç prozës dhe pikturat e tij nga internimet, po kështu dhe Maks Velo me pikturën dhe “Kohën antishenjë” dhe Lekë Tasi me “Grabianin rrëzë kodrave” dhe pikturën, Spartak Ngjela me trilogjinë “Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare”, Zyhdi Morava e Bedri Blloshmi me dosjet dhe kujtimet nga burgu dhe familja e tij martire, kujtimet e Maks Rakipajt, “I mbijetuari”, Eugjen Merlika me kampin e Tepelenës, Dine Dine me “Varkën e Karontit”, Kaso Hoxha me “Tokë e bukur, kohë e shëmtuar”, etj, Drita Kosturi, Fatbardha Mulleti Saraçi, Bardha Gjon Markagjoni, e Tomor Aliko, etj, deri dhe të deputetëve demokratë Uran Butka dhe Pjetër Pepa, që sollën dëshmi dhe zbulime. Ndjesë që s’mund t’i përmend dot të gjithë, librat e tyre s’i lënë të mbërrijnë aq larg, pa mundur të shoh biblioteka e arkiva, por me kujtesë.

Më vjen mirë që në këtë univers të letrave solla dhe unë, përveç poezive të mia nga burgu dhe burgologjinë në dy libra “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, të shkruara pas burgut tim në Spaç e Qafë Bari.   

ISKK-ja, (Instituti i Studimit të Krimeve të Komunizmit), me drejtorin guximtar, shkrimtarin Agron Tufa, që u detyrua të ikte, dhe tani me studiuesin Çelo Hoxha, na kanë dhënë, dëshmi, denoncim të së keqes, kujtesë kombëtare. Botimet e tyre mund të shkojnë në bibliotekat kryesore, por jo në librari dhe lexuesi që kërkon t’i ketë, s’ka ku i gjen, sepse, sipas ligjit, botimet e tyre nuk shiten. Pse kjo pengesë?! Që do të duhej të tejkalohej         

Edhe kjo lloj letërsie, jo ajo e mirëfillta letrare me poezitë, romanet e dramat, por kujtimet dhe dëshmitë, janë shkruar me kulturë, me bukuri në rrëfim dhe në gjuhë, me besueshmëri e dhimbje, me vërtetësi dhe drejtësi, me mëshirë dhe falje, ku përvoja e vuajtjes është shndërruar në vlerë dhe kujtesë kombëtare. Lexohen me drithërimë, por dhe si letërsi e mirëfilltë.

Dhe sa shumë emra shkrimtarësh duhet të vihen në hyrjet e burgjeve të diktaturës, që duheshin të ishin muzeume e jo të shkatërroheshin bashkë me kujtesën kolektive. 

Gjithë atë katrahurë në jetën e letrave shqipe e bëri diktatura, Partia që ishte në pushtet me Sigurimin e Shtetit, që ishin një e të pandarë, natyrisht dhe me institucione të tjera të diktaturës, përfshirë dhe Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe Realizmin Socialist të tyre.

Ndërkaq sot është shfaquar dhe një si dukuri tjetër, pak si tinëz dhe e kundërt. Edhe pse rrallë, por po dalin si autorë dhe nga ata që dënonin dhe fusnin njerëz nëpër burgje. Jo si autorë të atye akteve, por librash. Kjo s’është ndonjë çudi, e drejta e tyre si e kujdo për të botuar, mjaton të kenë për të thënë, se dhe ata që ndalonin librat, nuk i ndalojnë dot më. As vetveten. Aq më mire po të rrëfenin të vërtetat, punët e nëndheshme dhe urdhëruesit lart, falsifikimet, torturat, dëshmitarët e rremë, përndjekjet dhe zhdukjet, etj, etj.  

DUKE SHFLETUR ANTILIBRA

Që në Shqipërinë tonë në postdiktaturë apo në postenverizëm të dilnin libra për diktaturën dhe Enverin, s’do të ishte e papritur, por nga ata që drejtuan në diktaturë me Enverin në krye, që ushtruan dhunën si zeje të tyre, që dëmtuan rëndë vendin dhe jetët njerëzore dhe të mos e ndjejnë krimin dhe fajin, të mos e tregojnë si të tillë e të mos kenë pendim dhe as kërkesë faljeje, kjo jo vetëm që është befasi, por dhe turp dhe vazhdim i krimit, sipas meje.

Mbrojtja më e mirë është sulmi, mësonte Stalini i tyre.

Pas kolanës së veprave të Enver Hoxhës, kështu i quanin: “vepra” dhe s’kishin të mbaruar, fjalime e raporte të rëndomta, telegrame e urdhëra pa rendësi, kundërurdhra, porosi, kundërporosi, dialogë të përmirësuar, grafomani, do të thosha, pa filozofi, madje mediokritet vrastar, dokumenta të cunguara a të falsifikuara, memoaristikë, ku lexuesi i vëmedshëm dhe i specializuar mund të gjente dhe stilin se cili shkrimtar i Realizmit Socialist do t’i kishte punuar ato, kujtimet e Enverit, ku habitshëm në çdo ribotim hiqeshin ata emra apo nxiheshin në fotografitë ilustruese ato fytyra që do të shpalleshin armiq dhe tradhtarë, mbi të cilët skuadrat e pushkatimit do të derdhnin breshëritë e plumbave dhe mediat bashkjë me popullin breshëritë e sharjeve. . 

Do të vijohej me botime të zëvendësit të diktatorit, Ramiz Alia, “Enveri ynë” do të thoshte ai, natyrisht i tyre dhe sipas atij në diktaturë ishte tepruar disi me luftën e klasave dhe me pushkatimet me gjyqe e pa gjyqe, por Shqipëria kishte ecur para, ku, në varfëri? Duke mbrojtur Enverin, duke e vënë ata para si mur, Ramiz Alia mbronte veten si vazhdues.

Vejusha e diktatorit Nexhmie Hoxha do të shkruanin “Jetën me Enverin”, një romantizëm gjakatar dhe çudi për t’u çuditur, kur ajo thotë në një intervistë se kryeministri i atëhershëm vrau veten me qëllim që të mërziste Enverin, – material për psikoanalistë a psikiatrin, kur atë akt e gjykojnë si vrasje politike, por dhe si larje hesapesh mes banditëve. 

Do të shkruanin dhe kryeroja i diktatorit, Sulo Gradeci, se sa i dashur ishte Enveri me ushtarët e gardës dhe me degët e pemëve, teksa pritej më shumë nga mjeku i tij, Isuf Kalo, ku ai nuk doli dot përtej Bllokut, ku shihte parajsën, po edhe ferrin aty, çudi, jo ku ferri ishte vërtet, aq sa memoauristika e tij m’u duk, – madje ia thashë, – si e shkruar për t’i pëlqyer vejushës së diktatorit.

Ka dhe të tjerë… Por a do të lejoheshin botime kësisoj në një vend normal? P.sh., në Gjermani a mund të shkruhej me nostalgji për Hitlerin? Apo në Rumani për Çausheskun? Vendet e Europës Lindore në ish perandorinë komuniste e kanë të ndaluar me ligj të bësh propapagandë për komunizmin. 

Në Shqipëri jo.

Ka të vërteta të përbashkëta si diktatura dhe mbyllja, krimet dhe përmbytjet, tërmetet, dramat, Realizmi Socialist, kooperativat dhe rrënimet, burgjet, pushkatime poetësh, plotonet, ku, sipas meje, bënin pjesë në rreshtin më pas dhe ata shkrimtarë që hartonin ekspertizat e atyre që do të pushkatoheshin, edhe ikjet janë të vërteta, kufijtë që duken dhe s’duken, mashtrimet, demokracia, librat e ndaluar dhe librat e rinj, etj, etj, por persekutimet nuk pritet të dëshmohen më mirë nga persekutorët, e vërteta tregohet nga të vërtetët.

TË KESH NDËR DUAR LIBRIN E ATIJ 

QË TË VURI PRANGAT NDËR DUAR PËR LIBRIN…

Ndodh të na bien në dorë, – mua krejt rastësisht, por ka që i kërkojnë, – botime nga a për Sigurimin e Shtetit, jo si dikur, libra të shkrimtarëve të tyre, që bëheshin dhe filma, dhe përktheheshin, dhe pëlqeshehsin nga lloji i ndjekësve të tyre, bashkëpunëtorët potencialë, por tani po dalin botime nga ata që s’pritej gjithsesi se mund t’ia dilnin të shkruanin, nga hetues, prokurorë e gjykatës, komandantë e drejtorë burgjesh të diktaturës, etj. 

Lanë pragat që i kishin për ne dhe moren kompjuterat. Të tyret apo tanët? Një konfiskim i pakuptuar… i pjesshëm, i padukshëm… Nejse, nga gishtat e tyre më duket se pikon ende gjaku i të tjerëve gjatë torturave në qelitë e nëndheshme.  Çudi si mbërrijnë dhe në SHBA këto lloj botimesh! – thashë, kur më dhanë të shikoja memoaristikën e një të Sigurimit të Shtetit të Enverit, me mbiemrin si ai, Hoxha, që kishte shërbyer si operativ fshatrave të Kukësit, ku dhe unë kisha qenë mësues, që sigurisht ai mblidhte denoncime të fshehta dhe nga mësues të tjerë dhe kundër meje, madje ai do të ishte që do t’më arrestonte. Më pas atë e shpërngulën në Ministrinë e Punëve të Brendshme, seç e bënë drejtor, unë isha në burg atëhere. Ai do të vazhdonte të ishte në ministri edhe kur po binte diktatura, ndërkohë unë do të punoja gazetar i opozitës në “RD”. Ai do të vazhdonte dhe më vonë, drejtor atje, etj, etj. Jo se më ka interesuar, por i them këto për të treguar se i njoh ata si kundërshtar i tyre, si i dënuar i tyre, ua di aftësitë për keq, etj, etj. Dhe ata u morën me krijimtarinë time, më konfiskuan poezitë, ditarin, tregimet, – që i humba përgjithmonë (ndoshta ndonjë ditë dalin me emër tjetër, s’është çudi, ka ndodhur), pandaj po i jap të drejtën vetes t’ua kthej vëmendjen, jo për hakmarrje, janë botime për të gjithë, jo për punim të brendshëm, mund të gjykojë kushdo. Sa të vërteta sjellin dhe si? Ç’ka në botimin që kam ndër duar, të atij që më vuri prangat në këto duar? E ç’zbulon e ç’rrëfen? E shfletoj, Shih, bëma të Sigurimit të Shtetit në mbrotje të popullit nga armiqtë, kur armiku i popullit ishin ata vetë, – thashë me vete, – se si kishin zbuluar dhe kapur agjentë jugosllavë, grekë, atentatorë nga ato male ku ai ishte operativ, etj, jo se s’ka patur të tillë, por Sigurimi Shqiptar, sipas disa vështrimeve të tjera të studiuesve apo specialistëve në këtë fushe të minuar, nuk ka qenë i aftë t’i zbulojë e gjejë ata që ishin vërtet të shërbimeve të huaja të spiunazhit dhe në vend të tyre kanë kapur të tjerë, pa prova, me dyshimet se edhe mund të ishin, e pse të mos ishin? Dhe kështu realizonin planin e caktuar nga Partia për numrin e caktuar të armiqve, por dhe tmerronin popullin, etj, etj. Ndryshe pa terror si do të sundohej? Unë kam njohur në burg të dënuar si agjentë apo atentatorë në tentativë të udhëheqjes së lartë, të më lartit, fshatarë të gjorë nga Veriu e Jugu që dhe vetë habiteshin me akuzën dhe dënimin, kur s’kishin patur ndonjë qellim të tillë, thoshin, dhe s’kishin patur asnjë lloj arme, veç kazmës… Të shërbimeve sekrete të huaja, që punojnë në dëm të vendeve tona, të Republikës së Shqipërisë dhe asaj të Kosovës, duket se ka, me ç’gjejmë ndonjëherë në media e rrjetet sociale, të infiltruar dhe në institucione të rëndësishme apo në shërbimet diplomatike, edhe në diasporë, në uzurpime të heshtura të shoqatave, kulturore e religjioze, të katedrave, etj. 

Ndërkaq botime të tilla në përgjithësi, që rrjedhin dhe nga  Sigurimi i Shtetit, nuk arrijnë të shtojnë shqetësimin dhe vëmendjen në drejtime të tilla me rëndësi kombëtare, përherë aktuale, por i shkapërcejnë pritshmëritë, më saktë nuk i arrijnë ato që do të duheshin të dëshmonin, krimet shtetërore, dënimin e së kaluarës diktatoriale, persekutimet, ndjesën e vonë, etj, por hidhen në çështje përtej tyre, jo vetëm të kompetencave, por dhe të aftësive dhe të pritshmërive duke shpjeguar ata kështu pluralizmin shqiptar, si nisi deri dhe psikoanalizën e protagonistëve të lëvizjeve për ndryshim dhe të lidershipit, që gjithmonë paskësh qenë nën kontrollin e tyre, pra, të Sigurimit të Shtetit. 

KTHIM

NË QELINË E KUJTESËS.

Para se them se ç’thotë ai për lidershipin e demokracisë në postdiktaturë, madje dhe u bën biografitë si në dosje, po nxjerr dhe unë se ç’kam shkruar për atë në botimin tim memoaristik, burgologjinë “Rrugët e ferrit”, kam një pasazh, që po e sjell dhe këtu: 

Kur pashë operativin e zonës, atë që zbatoi aksionin e arrestimit tim, njiheshim, na vinte në fshat, pinte me ne, flinte në dhomën tonë në shkollë, se ishte bashkëqytetar me dy kavajasit, më duket se i kishte futur në tavë ata, hiqte nga supi çantën e punës me rrip të gjatë, të kyçur me një dry të vogël sa një prangë zogu (që do të zmadhohej dhe do të bëhej dryni i portës së qelisë sime) ah, ajo çantë lëkure (si e bërë me lëkurë të dënuarish), më e frikshme se revolveri, që e hiqte shkujdesshëm, por edhe me krenari të pafshehur dhe e linte në parvazin e gjerë të dritares, pranë shtratit të B. Katroshit, që do t’ia lironte e do të flinte me kavajësin tjetër, me “qesharakun” F. Fosa. Unë kisha fjetur dhe mbi dy tryeza të afruara, mbulohesha me hartat, atë të Shqipërisë dhe të botës, mbushesha me shtete, por ai, vërtet, po me atë revole më erdhi tani në qeli? U pamë sy më sy. Nuk e njoha menjëherë. Prej uniformës. Kapela e ngritur përpjetë mbi krye dhe çizmet e zeza bënin që të dukej edhe më i gjatë. Pse më arrestoi vetë? Operativët nuk e kanë këtë të drejtë a privilegj, përveç rasteve flagrante. E dija se e thoshte shpesh miku i tij, Katroshi. Dhe shtonte: tani që kam këtu Bujar Hoxhën, s’është pak, a, operativ zone, kaq i ri, a, nuk pyes për asnjërin, as për Veli Gjicin, që ka shkollë partie, jo më për drejtorin e shkollës. Edhe unë mund të arrestoj kë t’më dojë kokrra e qejfit. Thirrej shpesh kohët e fundit në Kukës, s’e dija se ku, por rroga nuk i pritej. Kur e shihja ashtu të zbehtë, kujtoja se e kishte nga rruga e gjatë, 5- 6 orë më këmbë. Penel. Çfarë? Ke peeneeel? – iu mbajt goja më shumë dhe u gajas. Ç’pati? Dhe në gjumë po thoshte: pee-pee-nis, jo, penel. A, duhej të ishte pseudonimi i tij. Ti je Mali, po i thoshte një ditë atij tjetrit, por, kur hyra unë, pushuan. Asnjëherë operativi nuk më dha një sinjal a paralajmërim, natyrisht brenda detyrës së vet e rregullave, kështu ia donte puna, as kur pinte në darkat që shtronim në dhomën tonë në shkollë. Asnjë institucion ose zyrtar nuk e bëri këtë, përveç shtëpisë botuese që më kërcënonte: do ta pësosh keq kështu, se ka më, edhe më keq, por unë e merrja si të folur ordinere redaktorësh. Nëse unë nuk e kisha kuptuar, ky ishte faji im. Doje dhe të shpërnguleshe ti, të shkoje afër familjes? Ja, të afruam, në burg… Ti kujton se e ka në dorë seksioni i arsimit, po të gjitha i ka në dorë Sigurimi i Shtetit. Ne jemi Partia dhe Partia është ne. – Ke ndonjë gjë? – nëpërdhëmbi duke ndenjur larg, fare larg, te dera. Aq meritoja. Po sikur kapa një kërshëri idioti tek ai, se ç’ndieja unë këtu dhe sikur donte të më pyeste: hë, si të dukem? Pallosh shteti. Si? Dhe u shtrembërua vërtet. – Neveri, – thashë. – Çfarë? – Më pyete nëse kam ndonjë gjë, neveri kam. S’dinte ç’të thoshte. Dhe e kuptova ç’i kishte munguar kokës së tij dikur, më qe dukur e mangët, kapela me yllin e kuq. Me të ikur si gjithë të tjerët, pa përshëndetur, siç erdhi, pashë se i kishte rënë ylli mbi dysheme. Dhe më tej prapë ylli. Sërish… Sa herë i paska rënë?! Ishin njolla gjaku, se ku e kisha çarë këmbën…

Edhe pse nuk punojnë më në Sigurimin e Shtetit, se ky institucion famëkeq s’është më, por u kalua nën emërtim tjetër, SHIK, dhe ata vetë nga operativë e hetues, prokurorë, gjyqtarë e drejtorë burgjesh, komisarë partie, kryetarë degësh e sekretarë të parë, etj, janë kthyer në biznesmenë, kanë ikur dhe janë bërë qytetarë të Europës dhe Amerikës, janë shndërruar në avokatë të demokracisë dhe do të duhej ta fillonin duke mbrojtur klientët e tyre të dikurshëm, ata që i arrestonin dhe i torturonin qelive dhe i dënonin mizorisht me burgim të gjatë, por përkundrazi bëjnë avokatin e diktaturës, që atëhere ajo s’e lejonte profesionin e avokatit, mbrojnë me fanatizëm institucionen e tyre famëkeqe, Sigurimin e Shtetit, Partinë e Punës, megjithëse të shndërruara.  

Psikologët e traumës si Judith Herman ose Bessel van der Kolk thonë se rastet kësisoj janë një formë e re e riviktimizimit: kur shoqëria u jep zë të barabartë xhelatëve, ajo hesht viktimën dhe thërmon shërimin. Jo barazi midis atyre që vuajtën ferrin dhe atyre që e krijuan ferrin, jo barazi mes të vërtetës dhe mashtrimit. S’ka barazi morale mes kujtimeve të të persekutuarit dhe manipulimeve të persekutorit. S’ka rrëfim të sinqertë nga ata që kurrë nuk kanë kërkuar ndjesë. S’ka pajtim pa drejtësi. Dhe mbi të gjitha: botime te tilla të Sigurimit të Shtetit janë krimi i radhës. Tani sigurisht që shfrytëzojnë dosjet, që i përgatisnin vetë me denoncimet e bashkëpunëtorëve të tyre a të spiunëve, u duhen prapë sidomos nga ata që u vjen ndoresh dhe shkrimësia, përdorin punimet e të tjerëve specialist, etj, etj. Pse ky ngulmim? Ç’duan të përhapin? Sociologë si Aleida Assmann (ekspertë të kujtesës kolektive) paralajmërojnë: “Nëse viktimat nuk e fitojnë të drejtën për të shkruar historinë, atëherë historia do të shkruhet nga ata që bënë padrejtësinë.”